Prawo stanowione a Prawo precedensowe
Prawo stanowione (inaczej zwane także ustawowym, ius civile albo statute law) zbiór norm prawnych, które zostały ustanowione przez organy ustawodawcze mające do tego uprawnienia. Prawodawcą jest tu władza państwowa, wobec czego normy pochodzące od innych podmiotów niż państwo nie mogą mieć mocy prawa. Dlatego też neguje się tu prawa naturalne, a także wyraźnie rozdziela kwestię prawa i moralności. Prawo musi być zalegalizowane. Państwo nakłada na obywateli pewne zasady i wymaga ich przestrzegania (pod groźbą sankcji). W ramach prawa stanowionego wyodrębnić można trzy porządki: romański, germański i skandynawski.
W przypadku prawa stanowionego proces tworzenia prawa przybiera określoną formę, odbywa się według ściśle określonej procedury. Jeśli któryś z elementów trybu stanowienia zostanie pominięty bądź przeprowadzony w sposób niezgodny z normą, wówczas prawo to nie ma mocy obowiązującej. Ponadto stworzone akty prawne posiadają pewną hierarchię - przypadku polskiego systemu prawnego nadrzędny charakter ma konstytucja (ustawa zasadnicza) - wszystkie inne są jej podporządkowane, pozycje tuż po ustawie zasadniczej zajmują akty ustawodawcze (ustawy i roporządzenia z mocą ustawy) oraz umowy międzynarodowe (jeśli zostały one podpisane za wcześniejszą zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie, wówczas mają przed ustwą pierwszeństwo), na końcu znajdują się akty podsutawowe (rozporządzenia wykonawcze i akty prawa miejscowego).
Z reguły, im wyżej dany akt jest umieszczony w hierarchii, tym trudniej wprowadzić do niego zmiany. Wszystkie normy prawne są spisane i z reguły zebrane w określone kodeksy, dotyczące danej dziedziny, np. kodeks karny czy cywilny. Kolejna cechą systemu prawa stanowionego jest mnogość podmiotów, które ustanawiają normy prawne. W Polsce inicjatywę ustawodawczą posiadają: prezydent, Senat, Rada Ministrów, grupie co najmniej 15 posłów lub komisji sejmowej oraz grupie 100 tysięcy obywateli. Ponadto część uprawnień dotyczących tworzenia prawa w danych dziedzinach zostaje przekazana m.in. samorządom, urzędom i gminom. Dążeniem systemu prawnego jest taki porządek, w którym prawo stanowione jest niesprzeczne (chociaż ze względu na dużą liczbę podmiotów stanowiących prawo często bywa, że niektóre normy są sprzeczne ze sobą), stabilne, jasne (tj. zrozumiałe) oraz posiadać charakter zupełny. Kolejną cechą prawa stanowionego jest jego bezosobowość (konkretne zapisy są kierowane do ogółu, nie zaś do konkretnych osób).
Precedens (z łac. praecedens – poprzedzający) to zasada lub reguła prawna stworzona przez sąd obowiązująca we wszystkich sprawach podobnych rozstrzyganych w przyszłości.
W mowie potocznej precedens oznacza nietypowe zdarzenie lub decyzję, która może się zdarzyć wielokrotnie w przyszłości.
Wydarzeniem bez precedensu możemy nazwać takie wydarzenie, które wcześniej nie miało miejsca.
Precedensy dzieli się na:
de facto – wpływające na treść przyszłych decyzji sądowych w sposób faktyczny, tj. można odnotować ich rzeczywiste oddziaływanie na sposób interpretacji i stosowania prawa w sprawach, które miały miejsce po rozstrzygnięciu sprawy precedensowej
de iure – oprócz faktycznego wpływu cechuje je ponadto przymiot prawnego związania; oznacza to, że sąd orzekający w sprawach późniejszych ma prawny obowiązek przestrzegania wyroków sądowych wydanych w sprawach poprzednich.
Obowiązek wynika z zasady stare decisis, zgodnie z którą sprawy raz już w pewien sposób rozstrzygnięte nie powinny być rozstrzygane inaczej w przyszłości.
Występowanie precedensów de facto przypisuje się systemom kontynentalnym systemom prawnym (civil law), natomiast precedensów de iure systemom prawnym common law, a więc przede wszystkim Wielkiej Brytanii i Stanom Zjednoczonym
W polskim porządku prawnym oprócz zasad prawnych Sądu Najwyższego oraz wyroków interpretacyjnych Trybunału Konstytucyjnego może być mowa jedynie o precedensach de facto. Z tym jednak zastrzeżeniem, że używanie słowa precedens poza anglosaskim porządkiem prawnym jest zawsze narażone na możliwość spowodowania błędnego wrażenia co do tożsamości systemów common i civil law, które faktycznie różnią się znacznie bardziej niż tylko wiążącym lub niewiążącym charakterem zapadających w nich orzeczeń sądowych. Również nazwa prawa precedensowego dotyczy wyłącznie anglosaskiego porządku prawnego i nie może być używana w kontekście prawa civil law.
Nie należy mylić precedensu z wyrokiem sądowym w sprawie dla której nie wydano jeszcze wcześniejszego orzeczenia, takie potoczne intuicje znaczeniowe wypaczają bowiem sens pojęcia precedensu. Precedensem w użyciu prawniczym może być tylko taki wyrok, który może później w jakiś sposób wpływać na wykładnie i stosowanie prawa. Jest to zupełnie niezależne od tego, czy przed nim wydano już jakieś rozstrzygnięcie w danej kwestii prawnej czy też nie. Nie zmienia to jednak faktu, iż w języku potocznym o wyroku wprowadzającym odmienne niż poprzednio rozwiązania lub usuwającym poważne kontrowersje co do treści dotychczasowego prawa mówi się nieraz, że ma charakter precedensowy lub po prostu, że to prawdziwy precedens.
W krajach kultury anglosaskiej (głównie Wielka Brytania i USA) precedensy stanowią nadal obok prawa ustawowego (statutowego) podstawowe źródło prawa. Dotyczy to w szczególności tradycyjnych gałęzi prawa cywilnego jak prawo kontraktów i deliktów jak i dziedzin prawa karnego. Ponadto mianem precedensów określane są również wyroki interpretujące postanowienia ustaw i innych aktów prawa stanowionego. Z tym jednak zastrzeżeniem, że o ile wyroki interpretujące ustawy są ściśle wiążące w sprawach późniejszych, o tyle sądowa interpretacja postanowień konstytucji (stanowych i federalnej) nie stanowi już dużej przeszkody do przyjęcia odmiennych rozwiązań w przyszłości.
Z reguły pod pojęciem anglosaskiego precedensu kryje się jego ratio decidendi, a więc reguła precedensu (tzw. rule-model precedensu). Możliwe są jednak inne alternatywne ujęcia jego istoty, jak choćby model z zasad, model rezultatu, model z analogii czy nawet bardziej rozbudowane teorie jak teoria Ronalda Dworkina. Przy czym zwykło się przyjmować, że rule-model jest bardziej typowy dla Wielkiej Brytanii a model z analogii dla Stanów Zjednoczonych.
W przypadku powoływania się na precedensy mogą zaistnieć trzy różne sytuacje: podtrzymanie wcześniejszego rozstrzygnięcia (zasada stare decisis non moviere quieta), odrzucenie precedensu, a w to miejsce powołanie się na inny (overruling) oraz przełamanie precedensu (przyjęcie rozstrzygnięcia niezgodnego z wcześniejszym precedensem, które ewentualnie może stać się przyszłym precedensem - leading case). W przypadku systemu common law prawo stanowione nie jest wyczerpujące, bowiem to sądy mają za zadanie przepisy uszczegółowić.
Natomiast precedensy nieprawotwórcze nie posiadają charakteru wiążącego prawnie, są obecne w systemach prawnych różnych państw. Na ich podstawie nie tworzy się prawa, ale mogą one być przykładem orzeczenia sądu wydanego w podobnej sprawie, dlatego sędziowie często czerpią z niego na zasadzie powielania decyzji. Wobec przepisów prawa spełniają dwie funkcje - po pierwsze są ich uzupełnieniem (korygują bądź poszerzają interpretację przepisów), po drugie wzmacniają je (są poświadczeniem treści w nich zawartych).