Błędy wnioskowania

Jeśli wnioskowanie ma bądź to zagwarantować wyprowadzonemu w nim twierdzeniu jego prawdziwość, bądź przynajmniej uczynić je prawdopodobnym, to musi ono spełniać pewne warunki. Niespełnienie tych warunków stanowić będzie błąd wnioskowania. Rzecz jasna, że inne będą wymagania stawiane wnioskowaniom roszczącym sobie pretensje do dostarczania swemu wnioskowi całkowitej pewności, inne zaś będą warunki, którym powinny zadośćuczynić wnioskowania roszczące sobie pretensje tylko do uprawdopodobnienia swego wniosku.

Pierwszym wymaganiem, stawianym wszelkim wnioskowaniom, jest żądanie, by użyte w nich przesłanki były zdaniami prawdziwymi. O wnioskowaniu, w którym choćby jedna z przesłanek jest zdaniem fałszywym, mówimy, że popełnia ono błąd materialny. Wykazanie błędu materialnego wnioskowania wykazuje jego bez-wartościowość zarówno wtedy, gdy rości sobie ono pretensje do uczynienia swego wniosku pewnym, jak również i wtedy, gdy zamierza go uczynić tylko prawdopodobnym. Wnioskowanie bowiem wykazuje prawdziwość, względnie prawdopodobieństwo swego wniosku jedynie tylko przy założeniu prawdziwości swych przesłanek. Toteż gdy krytykując czyjeś wnioskowanie wykażemy, że przesłanki, na których się ono opiera, są fałszywe, tym samym wykażemy zupełną bezwartościowość wnioskowania.

Wnioskowania, którego przesłanki są prawdziwe, nie uznamy jednak jeszcze za poprawne, jeżeli przesłanki te są bezpodstawnie przyjęte. Tak np. w dowodzie jakiegoś twierdzenia matematycznego nie można się opierać na innym twierdzeniu, nawet prawdziwym, jeżeli to twierdzenie nie zostało już przyjęte czy to jako aksjomat, czy jako twierdzenie oczywiste, czy też na podstawie dowodu. Żądamy więc od sądów, które mają we wnioskowaniu zostać użyte jako przesłanki, nie tylko tego, żeby były prawdziwe, ale żądamy ponadto, aby sądy te nie były bezpodstawnie przyjęte, lecz aby ich prawdziwość była z góry w należyty sposób zagwarantowana. Wnioskowanie, w którym w charakterze przesłanek występują sądy bezpodstawnie przyjęte, popełnia błąd zwany petitio principii. (Termin ten znaczy dosłownie tyle, co ?żądanie początku"; istotnie, zarzucając jakiemuś procesowi wnioskowania ten błąd, żądamy innego początku dla tego procesu, mianowicie domagamy się, aby wnioskujący nie zaczynał od tych przesłanek, które bezpodstawnie przyjął, lecz aby zaczął głębiej, od sądów, na których mógłby się oprzeć przy uzasadnianiu tych przesłanek).

Przechodzimy z kolei do omówienia wymagań stawianych wnioskowaniom z punktu widzenia związku, który powinien zachodzić pomiędzy przesłankami a wnioskiem. Należy tu -oddzielnie rozważyć wymagania, jakie się stawia wnioskowaniom mającym pretensję do tego, że przebiegają one w sposób niezawodny i czynią wniosek w tym samym co najmniej stopniu pewnym, w jakim pewne były przesłanki, a oddzielnie.? wymagania stawiane takim procesom wnioskowania, które nie roszczą sobie pretensji do tego, że przebiegają w sposób niezawodny, zmierzają zaś tylko do uprawdopodobnienia wyprowadzonego z nich wniosku, a nie do dostarczenia mu pewności.

Od wnioskowań pierwszego rodzaju domagamy się, aby ? skoro mają pretensję do niezawodności ? istotnie były niezawodne. Ale podobnie jak od przesłanek domagamy się nie tylko, aby były prawdziwe, lecz nadto jeszcze, aby ich prawdziwość była w należyty sposób z góry zagwarantowana, tak i od wnioskowań mających pretensję do niezawodnego przebiegu procesu wnioskowania domagamy się nie tylko tego, by proces ten przebiegał w sposób niezawodny, ale by przebiegał w sposób, którego niezawodność jest z góry zagwarantowana.

Logika formalna podaje ogromnie dużo tzw. logicznych schematów wnioskowania, których niezawodność znajduje gwarancję w twierdzeniach logiki. Toteż wnioskowania, które przebiegają wedle logicznych schematów wnioskowania, przebiegają w sposób o zagwarantowanej przez prawa logiki niezawodności. Wnioskowania takie nazywamy wnioskowaniami formalnie poprawnymi. Mówiąc dokładnie: wnioskowanie jest formalnie poprawne, gdy z jego przesłanek można wyprowadzić wniosek wedle jakiegoś logicznego schematu wnioskowania.

Przypominamy, że logicznym schematem wnioskowania nazywamy niezawodny schemat formalny, tzn. taki, w którego przesłankach i wniosku nie występują inne stałe oprócz stałych logicznych. Tak np., gdy z przesłanek:
jeżeli dziś jest niedziela, to jutro jest poniedziałek, a dziś jest niedziela,
wyprowadzimy jako wniosek, że jutro jest poniedziałek, to wnioskujemy w sposób formalnie poprawny, albowiem wnioskujemy wedle schematu modus ponendo ponens, tj. wedle schematu:
jeżeli p to q, ale p
zatem: q
a to jest schemat 1° formalny (jego przesłanki i wniosek nie zawierają stałych pozalogicznych), 2° niezawodny, a zatem schemat logiczny. Podobnie gdy z tego, że
żaden gryzoń nie jest przeżuwaczem,
a każdy zając jest gryzoniem, wyprowadzam wniosek, że
żaden zając nie jest przeżuwaczem, to wnioskuję wedle schematu:
żadne M nie jest P, każde S jest M, zatem: żadne S nie jest P a to też jest logiczny schemat wnioskowania (tzn. schemat formalny i niezawodny), mianowicie jest to tryb sylogistyczny I figury Celarent. Wobec tego podane wnioskowanie jest formalnie poprawne.

W ogóle przykładów formalnie poprawnego wnioskowania dostarczyć mogą wszelkie wnioskowania przebiegające wedle jednego z podanych w §§ 3?7 logicznych schematów wnioskowania. Zamiast mówić: ze zdania a daje się wedle jakiegoś logicznego schematu wyprowadzić zdanie b, mówimy też, że ze zdania a wynika logiczne zdanie b. Wobec tego, skoro wnioskowaniem, formalnie poprawnym nazwaliśmy wyżej wnioskowanie, z którego przesłanek daje się jego wniosek wyprowadzić według jakiegoś schematu logicznego, to ? ze względu na uczynioną przed chwilą uwagę terminologiczną ? będziemy mogli też powiedzieć, że wnioskowanie formalnie poprawne to tyle, co wnioskowanie, z przesłanek którego wniosek wynika logicznie.

W jaki sposób można przekonać się o tym, że dane wnioskowanie jest bądź też nie jest formalnie poprawne? Dla wykazania, że jakieś wnioskowanie jest formalnie poprawne, wystarczy wskazać schemat logiczny (tzn. schemat formalny i niezawodny),, według którego to wnioskowanie przebiega. Zadanie to jest łatwe zwłaszcza dla kogoś, kto zna twierdzenia i logiczne schematy-wnioskowania logiki formalnej.

Trudniejsze wydaje się na pierwszy rzut oka wykazanie, że dane wnioskowanie nie jest formalnie poprawne. Aby bowiem, tego dowieść, trzeba wykazać, że nie istnieje taki schemat formalny, pod który by dane wnioskowanie podpadało i który by był niezawodny. Zadanie to wydaje się dlatego trudniejsze, że każde wnioskowanie podpada pod większą ilość formalnych schematów wnioskowania. Skoro zaś dla wykazania tego, że dane wnioskowanie nie jest formalnie poprawne, trzeba dowieść, że nie istnieje dla tego wnioskowania formalny schemat, który by był niezawodny, to trzeba w tym celu przejść wszystkie formalne schematy, pod które dane wnioskowanie podpada, i o każdym z nich z osobna wykazać, że nie jest on niezawodny. W rzeczywistości dowód ten się upraszcza. Wśród schematów formalnych, pod które dane wnioskowanie podpada, można mianowicie ustanowić hierarchię wedle stopnia ich ogólności, i to taką, że niezawodność schematu ogólniejszego pociąga za sobą niezawodność bardziej szczegółowego, a zatem, na odwrót: brak niezawodności schematu szczegółowszego pociąga za sobą brak niezawodności .schematu ogólniejszego. Wobec tego dla wykazania braku niezawodności wszystkich schematów formalnych, pod które dane wnioskowanie podpada, wystarczy dowieść, że nie jest niezawodny najbardziej szczegółowy schemat formalny danego wnioskowania. Schemat ten zaś otrzymujemy, zastępując w przesłankach i we wniosku badanego wnioskowania wszystkie stałe ? .różne od stałych logicznych ? przez zmienne.

Pokażemy na przykładzie, w jaki sposób można wykazać brak formalnej poprawności danego wnioskowania. Niechaj to będzie np. wnioskowanie następujące:
każda ryba jest skrzelodyszna,
każdy szczupak jest skrzelodyszny,
zatem: każdy szczupak jest rybą.

Dla wykazania, że wnioskowanie to nie jest formalnie poprawne, postępujemy w sposób następujący: 1° Budujemy dla naszego wnioskowania formalny schemat wnioskowania, zastępując w przesłankach i we wniosku badanego wnioskowania wszystkie wyrazy nie będące stałymi logicznymi przez zmienne. Piszemy więc zamiast ?ryba" ? ?P", zamiast ?skrzelodyszna" ?M", zamiast ?szczupak" ? ?S". Otrzymujemy w ten sposób schemat:
każde P jest M
każde S jest M
zatem: każde S jest P. (2)

2° Staramy się wykazać zawodność otrzymanego schematu formalnego (2), wyszukając takie podstawienia stałych za występujące w tym schemacie zmienne, które by sprawdziły przesłanki, a w fałsz obróciły wniosek. Znalezienie takich podstawień będzie bowiem dowodziło, że nie jest wykluczone, iżby przesłanki tego schematu się sprawdziły, a równocześnie jego wniosek obrócił się w fałsz. Dla wykazania zawodności schematu (2) wystarczy podstawić za P ? rekin, za M ? ryba, za S ? karp.

Schemat (2) przejmie wtedy postać wnioskowania:
każdy rekin jest rybą, każdy karp jest rybą, zatem: każdy karp jest rekinem, (3)
w którym przesłanki są prawdziwe, a wniosek jest fałszywy. W ten sposób wykazaliśmy, że badane przez nas wnioskowanie (1) nie przebiega wedle schematu formalnego, który by był niezawodny, wykazaliśmy bowiem, że formalny schemat najbardziej szczegółowy, wedle którego wnioskowanie (1) przebiega, nie jest niezawodny.

Gdybyśmy o tym, czy dane wnioskowanie jest wnioskowaniem niezawodnym, sądzili tylko wedle słów, w których zostało ono wypowiedziane, to często odmówilibyśmy miana wnioskowania formalnie poprawnego takiemu wnioskowaniu, które na to miano zasługuje. Nie zawsze bowiem znajdują słowny wyraz wszystkie przesłanki, z których przy wyprowadzeniu wniosku korzystamy. Bywa też często, że z przesłanek, które zostały wyraźnie w słowach wypowiedziane, wniosek logicznie nie wynika, ale wynika z tych przesłanek dopiero, gdy się do nich dołączy takie przesłanki, z których korzystaliśmy w myśli, ale które nie znalazły słownego wyrazu. Wyobraźmy sobie, że ktoś szukając w kuchni soli (NaCl) znajduje w słoiku jakiś biały proszek, kosztuje go i mówi: to nie jest sól, bo to gorzkie. Wypowiedź ta była wyrazem wnioskowania, w którym jako wyraźnie wypowiedziana wystąpiła przesłanka ?to jest gorzkie", a jako wniosek zdanie ?to nie jest sól".

Otóż z przesłanki tej ów wniosek logicznie nie wynika, albowiem wnioskowanie: to jest gorzkie, a więc: to nie jest sól, (1) nie przebiega wedle żadnego schematu logicznego (tzn. wedle niezawodnego schematu formalnego). Nikt jednak, kto by o tym nie wiedział, że sól (NaCl) nie jest gorzka, nie przeprowadziłby ?wnioskowania (1). W rzeczywistości wyprowadzając wniosek, że to nie sól, korzystało się nie tylko z przesłanki wypowiedzianej ?to jest gorzkie", ale również z przesłanki wiadomej, choć przemilczanej, ?sól nie jest gorzka", tak iż naprawdę
wnioskowanie nasze miało postać:
sól nie , jest gorzka,
to jest gorzkie, (1) a więc: to nie jest sól.
To zaś wnioskowanie przebiega wedle schematu:
S nie jest G T jest G zatem: T nie jest S
a ten schemat jest 1° schematem formalnym, bo nie zawiera innych stałych prócz stałych logicznych, 2° jest schematem niezawodnym, a więc jest to schemat logiczny. Zatem wnioskowanie (2) przebiega wedle schematu logicznego, a więc jest to wnioskowanie formalnie poprawne. Otóż jeżeli w jakimś wnioskowaniu nie wszystkie przesłanki -użyte do wyprowadzenia z nich wniosku zostały wyraźnie wypowiedziane, to wnioskowanie takie nazywa się wnioskowaniem entymematycznym albo entymematem (...). Zdarza się nawet, że owa nie wypowiedziana w słowach przesłanka nie tylko zostaje przemilczana, ale nawet nie uświadamia jej sobie człowiek podczas wnioskowania wyraźnie, lecz należy ona tylko do potencjalnego zapasu jego wiedzy. Nasze procesy wnioskowania, występujące zwykle w życiu i w nauce, miewają bardzo często postać entymematów, a ich wypowiedzi słowne przyjmują postać wypowiedzi entymematycznych. Oceniając te wnioskowania wedle ich słownych wypowiedzi, musielibyśmy je przeważnie uznać za formalnie błędne. Jeżeli tego zwykle nie czynimy, to postępujemy tak dlatego, że domyślamy się przesłanek przemilczanych, przy których .uwzględnieniu wnioskowanie staje się formalnie poprawne. Gdy jednakże tych przemilczanych przesłanek, które by ów proces wnioskowania pod względem formalnym usprawniły, nie umiemy się domyślić lub gdy domyślamy się tylko takich, których za prawdziwe nie uważamy (dlatego że je uważamy za fałszywe czy też tylko za bezpodstawne), wówczas mamy prawo nalegać na naszego rozmówcę, aby ujawnił wszystkie przesłanki, na których swój wniosek opiera. Jeżeli, czyniąc temu naszemu żądaniu zadość, wymieni przesłanki, z których mimo wszystko wniosek logicznie jeszcze nie wynika, to będziemy mieli prawo wnioskowanie jego uznać za formalnie błędne i nie uznać wyprowadzonego w nim wniosku za uzasadniony. Jeżeli zaś z wszystkich wymienionych przesłanek wniosek logicznie wynika, ale owe dodatkowo wymienione przesłanki okażą sią fałszywe, to uznając formalną poprawność tego wnioskowania" uczynimy mu zarzut błądu materialnego i również nie uznamy wniosku za uzasadniony. Jeżeli wreszcie wśród wymienionych znajdziemy przesłanki, o których nie wiadomo jeszcze, czy są prawdziwe, czy też fałszywe, to również nie uznamy wniosku za uzasadniony, podnosząc zarzut bezpodstawnego przyjęcia przesłanek, czyli zarzut petitionis principii.

Przy wnioskowaniach entymematycznych błąd petitionis principii przyjmuje niekiedy osobliwą postać. Zdarza się mianowicie, że wśród przemilczanych przesłanek znajduje sią jakaś przesłanka bezpodstawnie przyjęta, gdy zaś żądamy uzasadnienia tej przesłanki, wówczas podany nam zostaje dowód, w którym ? w pierwszym lub w dalszym kroku dowodu ? przytoczony zostaje jako podstawa, na której opiera się ta przesłanka, sąd identyczny z wnioskiem wyprowadzonym pierwotnie w entymemacie. Innymi słowy, po dokładnym zanalizowaniu całego wnioskowania okazuje się, że najpierw przy wyprowadzaniu wniosku W oparto się na przesłance P, a następnie przy uzasadnianiu przesłanki P oparto się na wniosku W. Ta szczególna odmiana błędu petitionis principii nosi nazwę błędnego koła w dowodzie.

Od wnioskowań nie mających pretensji do niezawodności, jap. od wnioskowań indukcyjnych lub redukcyjnych (patrz niżej §§ 11 i 12), nie wymagamy oczywiście, aby z ich przesłanek wynikał wniosek, a tym mniej, aby wnioskowania te były formalnie poprawne, ale domagamy się, żeby prawdziwość przesłanek gwarantowała odpowiedni stopień prawdopodobieństwa wniosku. Wnioskowania, które tego warunku nie spełniają, uchodzą (nawet jako nie roszczące sobie pretensji do niezawodności) za "wnioskowania błędne.

(K. Ajdukiewicz, Zarys Logiki, Warszawa 1959, s.150-157)