Konrad Dolczewski
SKUTKI WOJEN POLSKO – SZWEDZKICH W XVII WIEKU
Wiek XVII, zwany „wielkim wiekiem” przyniósł w Europie wiele konfliktów zbrojnych, których głównymi przyczynami były antagonizmy francusko-habsburskie, spory o przynależność Bałtyku oraz konflikty religijne na terenie Rzeszy. Polska również toczyła wojny w wieku XVII. Największe straty Polska odniosła w wojnach prowadzonych ze Szwecją.
Szwecją władał wówczas król Karol X Gustaw. Był to władca pragnący za wszelką cenę podbojów i łupów. Atak na Rzeczpospolitą był wynikiem namowy jednego z polskich magnatów, który przekonał Karola X Gustawa, iż wyczerpana przez wcześniejsze walki Polska nie będzie stawiać oporu.
W wyniku tego w 1655 roku Rzeczpospolita doznała kolejnego wstrząsu. W lipcu dwie armie szwedzkie, od strony Pomorza Szczecińskiego i Inflant, uderzyły na Wielkopolskę i Litwę. Pospolite ruszenie skapitulowało bez walki pod Ujściem, a na Litwie Janusz i Bogusław Radziwiłłowie poddali się protekcji króla szwedzkiego Karola Gustawa. Wojska królewskie natomiast zostały rozbite pod Żarnowcem. W Krakowie bronił się Stefan Czarniecki, ale nie mając nadziei na jakąkolwiek pomoc, w październiku skapitulował. Król Jan Kazimierz schronił się na Śląsku.
Zapewnienia Karola Gustawa o poszanowaniu praw i wolności polskich szybko okazały się fałszywe. Łupiestwa wojsk szwedzkich szybko zaczęły wywoływać powszechny opór. Pod koniec 1655 roku w Tyszowcach zawiązała się konfederacja przeciw Szwedom. Stefan Czarniecki i Jerzy Lubomirski stanęli na czele ruchu oporu, posługującego się taktyką partyzanckiej „wojny szarpanej”. Jan Kazimierz mógł powrócić do Polski.
Zrażona do Szwedów szlachta i magnateria powracała do wierności Janowi Kazimierzowi. Na wiosnę 1956 roku wojska polskie odniosły znaczące sukcesy w walkach stoczonych w widłach Wisły i Sanu oraz pod Warką. Karol Gustaw, widząc, że sam nie upora się z Rzeczpospolitą, wciągnął do sojuszu Prusy i księcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego. Polska natomiast uzyskała poparcie Austrii, Danii, a nawet Rosji i Tatarów, którzy zaniepokojeni byli szwedzkimi sukcesami.
Najazd Rakoczego w 1657 roku został odparty, a książę pruski przeciągnięty na stronę polską za cenę uznania przez Rzeczpospolita pełnej suwerenności Prus (traktaty wawelsko – bydgoskie z 1657 roku). Wkrótce wojska szwedzkie zostały wyparte z terytorium Polski. wojna natomiast przeniosła się na teren Pomorza Zachodniego oraz do Danii, gdzie wyprawił się korpus Stefana Czarnieckiego.
Obie strony, wyczerpane długotrwałą walką, rozpoczęły pertraktacje pokojowe. Śmierć Karola X Gustawa ułatwiła podpisanie w 1660 roku w Oliwie traktatu pokojowego. Szwecja wychodziła z wojny bez zdobyczy terytorialnych, a król polski zrzekał się pretensji do korony Szwecji.
Prowadzone przez Polskę wojny w XVII wieku zrujnowały Rzeczpospolitą. Ich następstwem były dotkliwe straty w ludności, a co za tym idzie wyraźne zwiększenie się pustych łanów i spadek produkcji zboża. W pierwszej połowie XVII wieku przeciętny roczny eksport zboża przez Polskę wynosił ok. 100 tys. łasztów, w 1651 roku spadł do 55 tys., w 1653 roku 34 tys., w 1656 roku 11 tys. i ostatecznie w roku 1659 - 514 łasztów.
Upadek gospodarstw chłopskich i pauperyzacja chłopów wpływała hamująco na rozwój rynku wewnętrznego, a to z kolei przyczyniało się do dalszego upadku miast. Znacznym czynnikiem pogłębiającym ten proces były wojny.
W Polsce upadek ten był bardzo głęboki i długotrwały. To pogarszało pozycję Polski w stosunku do krajów, w których obserwujemy rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej oraz tworzenie się zalążków układu kapitalistycznego (jak w Anglii, Holandii, Francji czy częściowo w Niemczech).
Ów kryzys gospodarczy w połowie wieku spowodował, inflację pieniądza. Miała ona pomóc w wybrnięciu z ciężkiej sytuacji, w jakiej znalazł się skarb w związku z koniecznością wypłaty wojsku zaległego żołdu. Takie właśnie trudności finansowe były przyczyną m.in. zawiązania konfederacji wojskowych w latach 1659-1663. Te oczywiście wpływały na dodatkowe osłabienie państwa.
Armia polska oraz polska sztuka wojenna, tak wysoko przecież stojące jeszcze w pierwszej połowie wieku, w drugiej przeżywają wyraźny kryzys. Odrodzenie wojskowości w czasach Sobieskiego, będące w poważnym stopniu wynikiem jego osobistego, nieprzeciętnego talentu, miało charakter przejściowy i stosunkowo krótkotrwały.
W wyniku walk siedemnastowiecznych państwo polskie straciło ponad jedną czwartą terytorium. Z 11 milionów mieszkańców pozostało 6 – 7. Dziesiątki miast legły w gruzach, spłonęły setki wsi, odłogiem leżały pola, których nie było komu uprawiać. Ze zniszczeń, jakie dokonały się w Rzeczypospolitej w XVII wieku Polska nie podniosła się już nigdy.
W ciągu ponad stu lat, od rokoszu Zebrzydowskiego (1606) do konfederacji tarnobrzeskiej (1715), zaszły w Rzeczypospolitej ogromne zmiany. Potęga wchodząca w XVI wieku do Europy z ambicjami imperialnymi, u progu wieku XVIII była już tylko statkiem miotanym przez żywioły. Kraj budujący na poczuciu obywatelskiej odpowiedzialności za wspólnotę wolnych, nadal uznawał te cnoty ale nie praktykował ich. Zarazem było to stulecie w którym Rzeczpospolita przetrwała nie tylko w sensie fizycznym, ale także jako zbiór wartości duchowych. Jej obywatele mieli więc prawo przypuszczać, że system europejski takiej właśnie Rzeczypospolitej potrzebuje.
Nie ulega wątpliwości, że było to stulecie najpełniejszej rywalizacji szlacheckiego ideału życia. Natomiast wprowadzenie w życie liberum veto wskazuje nie na szanowanie, czy raczej uznawanie słuszności zdania jednostki lecz na klasyczny upadek parlamentaryzmu i anarchizację wewnętrzną państwa.