Wiktor Staniecki

Przebieg i skutki wojen prowadzonych przez

Rzeczypospolitą ze Szwecją i Rosją w XVII wieku

Mijały godziny. Konie stawały się coraz bardziej zmęczone, a żołnierze obu

stron podenerwowani. Żaden z wodzów nie dawał sygnału do ataku. Trwały

jedynie walki harcowników. W pewnej chwili Jan Karol Chodkiewicz dał im

znak do odwrotu, ale nie w stronę obozu, lecz w przeciwną do niej. Manewr ten

miał skłonić Szwedów do podjęcia walki (zdawało im się, że Polacy się

wycofują). Wtem pierwszy rzut wojsk Karola IX zszedł ze wzniesienia, na

którym uprzednio stał. Huk dział przeszył powietrze. Polska husaria ruszyła do

ataku...

Tak oto zaczęło się starcie Polaków ze Szwedami pod Kircholmem 27 września

1605 roku. Zaliczane jest do najsławniejszych bitew w Polskiej historii, a

zarazem jedno z pierwszych stoczonych miedzy Rzeczypospolitą, a Szwecją w

XVII wieku.

Nasz kraj leży w zapalnym miejscu Europy. Jest to spowodowane sąsiedztwem

wielkich mocarstw jak i mieszanką wielu kultur. Ludzie odczuli to bardzo

dotkliwie w XX wieku. Jednakże wtedy Polska stała na straconej pozycji.

Inaczej natomiast było na początku wieku XVII kiedy to ona była jednym z

mocarstw i władcy polscy wykorzystywali ów fakt do poszerzania swoich stref

wpływów. Głównym obiektem sporów było Morze Bałtyckie, które przynosiło

olbrzymie dochody pochodzące z handlu. Jak wiadomo pieniądze były motorem

działania ludzi od niepamiętnych czasów. Dostęp do ważnych szlaków

komunikacyjnych podnosił również pozycję państwa na arenie

międzynarodowej. W owym czasie wschodnioeuropejskie potęgi nie

dysponowały tak dużą flotą wojenną, aby zapanować nad całym morzem. W

tym celu urządzały wyprawy wojenne, które miały na celu zdobycie

strategicznych portów i pasów wybrzeży. Największymi pretendentami do ich

zagarnięcia była Rosja, Szwecja oraz Polska z Litwą.

Wojny prowadzone w XVII wieku były rodzajem balansowania. Każdy jej

uczestnik działał na szkodę przeciwnika, lecz tylko do momentu, gdy stał się

(przeciwnik) tak samo silny jak pozostali (pod warunkiem, że brało w niej

udział więcej państw). Nie można było doprowadzić do wzmocnienia się żadnej

ze stron oraz, co najistotniejsze, trzeba było wynieść z konfliktu korzyści. Jak

się później okazało wojny polsko-rosyjsko-szwedzkie pasowały do tego

stwierdzenia modelowo.

Wojna ze Szwecją

Przyczyny wojen ze Szwecją w omawianym wieku wiążą się z postacią króla

Zygmunta III Wazy (1587-1632). Cenił on dziedziczny tron szwedzki tak

bardzo, że przekładał go nad elekcyjny polski. Co dziwne pozostał w jego

rękach jedynie ten drugi. Po śmierci swojego ojca Jana III Wazy przejął po nim

władzę. Przyjęto go przychylnie, ponieważ unia personalna dawała wiele

korzyści Szwedom takich jak wzrost wymiany handlowej, wzmocnienie sił

przeciwko Rosji, jednakże żądania Polaków dotyczące północnej Estonii

doprowadziły do konfliktu. Zygmunt III Waza postanowił wyprawić się do

Szwecji by tam siłą bronić tronu. Przegrał. Spór między bratankiem, a stryjem

przerodził się w wojnę. Wojska Karola Sudermańskiego wnet desantowały w

Inflantach (1600), gdzie poniosły liczne straty odniesione z rąk armii Zygmunta

III (Kokenhausen, Biały Kamień, Kircholm). Walki wkrótce porzucono i

zawarto rozejm w 1611 roku, ponieważ obie strony zwróciły swój wysiłek w

stronę Rosji.

Rozejm zerwano w 1625 kiedy to Gustaw II Adolf rozpoczął działania wojenne

przeciwko Rzeczypospolitej. Jego celem było zagarnięcie dochodów

pochodzących z Gdańska, rozstrzygnięcie kwestii Inflant oraz uprzedzenie

wystąpienia polskiego przeciwko Szwedom. Tym razem konflikt znowu

zakończono rozejmem (Altmark 26 IX 1629). Został on zawarty pod naciskiem

państw koalicji antyhabsburskiej, które chciały pozyskać Szwecję w walce z

Rzeszą. Sześć lat później rozejm przedłużono w Sztumskiej Wsi na następne 26

lat.

Latem 1655 roku, w chwili gdy wojska rosyjskie parły na zachód, z dwóch stron

(z Pomorza oraz Inflant) Rzeczypospolitą zaatakowały wojska szwedzkie.

Karol X Gustaw chciał podporządkować sobie Polskę i powstrzymać parcie

Rosji ku Bałtykowi. Na początku 1656 roku po błyskawicznych sukcesach

militarnych jak i politycznych (układ w Kiejdanach, traktat królewiński 17 I

1656) sytuacja najeźdźcy zaczęła się pogarszać. Powstała partyzantka, król Jan

Kazimierz wrócił do kraju, a Rosja niechętna wobec szwedzkich sukcesów

zawarła porozumienie z Polską w Niemieży pod Wilnem (3 XI 1656). Król

Szwecji chcąc ratować sytuację postanowił dokonać pierwszego w historii

rozbioru Rzeczypospolitej co zaowocowało układem w Radnot (6 XII 1656),

który jednak nigdy nie wszedł w życie. Niedługo potem do wojny włączyły się

Austria i Dania. Później za sprawą traktatów welawsko-bydgoskich Fryderyk

Wilhelm dołączył do koalicji antyszwedzkiej. Karolowi Gustawowi przyszła na

pomoc sojuszniczka z okresu wojny trzydziestoletniej - Francja. Jej władca nie

chciał, aby na upadku Szwecji skorzystali Habsburgowie. W tym celu poseł

francuski namówił królową Polski Ludwikę Marię Gonzagę, która była kiedyś

księżniczką francuską do rozpoczęcia rokowań pokojowych. Traktatem

pokojowym w Oliwie (3 V 1660) została zakończona druga wojna północna.

Wojna z Rosją

Polska i Rosja z racji swojego bezpośredniego sąsiedztwa rywalizowały ze sobą

od długiego czasu. Wojna zaczęła się pod koniec XVI wieku kiedy to Iwan IV

Groźny dążąc do opanowania Inflant, a tym samym zapewnienia sobie dostępu

do Morza Bałtyckiego najechał je. Stefan Batory ówczesny król polski

zdecydował się na ryzykowny krok. Odbił Inflanty mimo prowadzenia

zbrojnego konfliktu z Gdańskiem. Spór został przerwany w 1582 roku traktatem

pokojowym w Jamie Zapolskim pięć lat po swoim rozpoczęciu.

Na początku XVII wieku w Rosji zapanował głód, ziarno podrożało

dziesięciokrotnie. Car Borys Godunow spotykał się z coraz większą opozycją.

Lud oczekiwał "dobrego cara", kogoś kto poprawiłby sytuację w kraju. Osoba

taka pojawiła się w 1604 roku, był to Łże-Dymitr czyli Dymitr Samozwaniec.

Popierała go licznie kresowa szlachta polska, która widziała w jego działalności

okazję do poszerzenia swoich majątków. Po ofensywie wojsk polskich i

przeciwników Godunowa droga do Moskwy stała otworem. Dymitr

Samozwaniec został carem Rosji w 1605 roku, lecz nie utrzymał władzy przez

długi czas. Został zabity, a jego prochami naładowano armatę i wystrzelono w

kierunku z którego przybył. Wkrótce pojawił się nowy pretendent do tytułu cara,

Dymitr Samozwaniec II. Nie zdobył on jednak popularności. Mimo zdobycia

Smoleńska (1611) obroty przybrały niekorzystny obrót dla Polaków, którzy i

tym razem popierali samozwańca. Sytuację pogarszały spory wewnętrzne w

Rzeczypospolitej. Królewicz Władysław został obrany wielkim księciem

moskiewskim, lecz jego ojciec sprzeciwił się temu, ponieważ sam chciał objąć

tron. Ten etap wojny został zakończony rozejmem w Dywilinie (XII 1618).

Przerwała go nieudana próba odbicia Smoleńska. Zakończyło się to kolejnym

rozejmem, tym razem w 1634 roku w Polanowie.

W chwili kiedy niebezpieczeństwo ze strony Szwecji minęło, Polakom i

Rosjanom przypomniało się o niedawnych konfliktach terytorialnych (w tym

kwestia Ukrainy). Wznowiono zaczęte w 1654 roku działania wojenne. Polska

zdołała odzyskać Litwę oraz część Ukrainy. Obie strony po bardzo

wyczerpującej wojnie zawarły rozejm w Andruszowie w 1667 roku, który

potwierdzono pokojem wieczystym w Moskwie w 1686 roku.

Skutki

Wojny mają różny przebieg i zasięg jednak pozostawiają po sobie często taki

sam obraz. Jak pisał Winston Churchill w swoim pamiętniku "(...) z wojny -

której nikt nie chce poza garstką okrutnych awanturników i nikczemnych

spekulantów - nie rodzi się nic innego jak tylko: znój, ruiny, smutek i cierpienie

szerokich mas zwykłych ludzi ".

W tym względzie następstwa wojen polsko-szwedzkich i polsko-rosyjskich były

do siebie podobne. Różnice są jednak bardziej widoczne na tle politycznym niż

społecznym.

Wojna trzydziestoletnia zmieniła układ sił w siedemnastowiecznej Europie.

Udział i rola odegrana przez Rzeczypospolitą w tej wojnie jest doniosła mimo,

że nie brała ona bezpośredniego udziału w walkach na terenie Rzeszy. Król

Gustaw II Adolf rozpoczął szeroko zakrojoną akcję dyplomatyczną zwróconą

przeciwko Polsce.

Walki na wschodzie (tzn. w Rosji) mające zapobiec utworzeniu drugiego frontu

na wschodnich flankach szwedzkich w Niemczech znacznie wpłynęły na

przebieg tej wojny. Jak wiadomo w początkowym stadium szwedzkiego okresu

wojny trzydziestoletniej (1630-1635) na tronie polskim wciąż siedział Zygmunt

III Waza, który chętnie udzielał pomocy Habsburgom. Nie wiadomo jak

dokładnie potoczyłby się los tego konfliktu, gdyby król polski przyłączył się do

zachodniego sąsiada. Wpływ wojny Rzeczypospolitej z Rosją, zapoczątkowanej

z powodu przymierza szwdzko-rosyjskiego, można zaliczyć do dalekosiężnych

skutków wojny trzydziestoletniej. Inną ważną kwestią jest polityka Zygmunta

III Wazy względem Rosji. Pragnął opanować ją i użyć jako odskocznię do

zdobycia Szwecji. Plan ten nie powiódł się, co zapobiegło całkowitemu

kryzysowi w państwie rosyjskim na początku XVII wieku. "Potop" przyniósł

nowe zmiany na arenie międzynarodowej. Jan Kazimierz zrzekł się wszelkich

praw do korony szwedzkiej, a Prusy Książęce w końcu uwolniły się od

zależności lennej wobec króla Polski.

Wiek XVII można określić wiekiem wojen w historii naszego narodu, który na

przełomie kilkudziesięciu lat w ich wyniku stracił status mocarstwa.

Najdotkliwiej skutki konfliktów z Rosją i Szwecją odniosła pospolita ludność.

Lata walk przyniosły ze sobą niekorzystne ubytki terytorialne (patrz zmiany

terytorialne). Z 990 000 km kwadratowych w 1634 pozostało 733 500 km

kwadratowych w 1667 roku. Inwazja w 1655 roku przyniosła olbrzymie straty w

populacji. Po drugiej połowie XVII wieku wyniosły one blisko 30%. Były

spowodowane głównie szerzącymi się epidemiami i działaniami wojennymi.

Regres demograficzny przyczynił się w znacznym stopniu do upadku rolnictwa.

Sytuację pogarszał fakt zmniejszenia popytu na polskie towary po wojnie

trzydziestoletniej. Było to spowodowane ożywieniem gospodarczym w

Niemczech i zapełnieniem tamtejszego rynku w większości własnymi

produktami. W związku z tym posiadacze folwarków poczęli zwiększać

wysokość pańszczyzny, aby zapobiec stratom. Wkrótce niezadowolenie

chłopów sięgnęło szczytu. Uwidoczniło się to w powstaniach na Podhalu, w

województwie krakowskim(1669-1672), na Mazowszu i Podlasiu. Na

niekorzystnej sytuacji drobnej szlachty, której nie było stać na odbudowę

zniszczonych po wojnach folwarków skorzystali wielcy posiadacze. W miastach

również było źle. Niektóre z nich straciły do 50% ludności (Warszawa, Poznań,

Kraków), a wiele mniejszych upadło. Ludność była biedna więc nie było jej stać

na zakup towarów, toteż handel uległ poważnemu osłabieniu. Problemy

dotknęły górnictwo. Kryzys odbił się również na polityce wewnętrznej państwa.

Szerzyła się korupcja, zrywano sejmiki ziemskie, które stały się areną walk

konkurujących ze sobą magnatów. Wzrost znaczenia wielkich rodów

doprowadził do stopniowej decentralizacji władzy. Wpłynęło to niekorzystnie

na system skarbowy. Wojsko było niedofinansowane, spadły możliwości

mobilizacyjne. Jednakże okres wojen przyczynił się do jego rozwinięcia. W tym

okresie nazwiska takich wodzów jak Chodkiewicz, Żółkiewski czy Czarnecki

były owiane sławą w Europie. Po pokoju andruszowskim rozpoczęto proces

redukcji i reformy armii z inicjatywy króla Jana III Sobieskiego. Stworzono

lekkozbrojną zwrotniejszą i tańszą od husarii kawalerię, zmieniono również

uzbrojenie piechoty.

Wojny toczone w XVII wieku wytworzyły wśród szlachty mit o Polsce jako

"przedmurzu i twierdzy chrześcijaństwa". Po dramatycznych przejściach

zmieniła się mentalność społeczeństwa, która uwidoczniła się w stosunku do

cudzoziemców (wzrost ksenofobii) i zaostrzeniu kontrreformacji (Szwedzi byli

luteranami, a Rosjanie wyznawali prawosławie). Klęski na froncie przyczyniły

się do szukania winnych we własnych szeregach. W 1658 roku uchwalono

banicję arian i zakazano odstępowania od religii panującej w 1668. Miejsce

miały także procesy o czary, lecz w sporadycznych przypadkach.

Bilans XVII wieku dla Polski wypadł niekorzystnie. Różniła się diametralnie w

porównaniu z okresem "złotego wieku". W Europie Wschodniej w wyniku

wojny 1654-1667 Rzeczpospolita odniosła klęskę w polityce z Rosją.

Jednocześnie zostało przypieczętowane, rozpoczęte po "potopie", załamanie się

Polski i Litwy jako mocarstwa.

Dodatek

Zmiany terytorialne, które miały miejsce w wyniku wojen obrazują

postanowienia traktatów rozejmowych i pokojowych.

Wojny polsko-szwedzkie:

1. 1611 (rozejm) -kończył wojnę za panowania Zygmunta III Wazy; przy

Szwecji pozostała północna część Inflant.

2. 1629 Stary Targ (rozejm) - Szwedzi zatrzymali Inflanty na północ od Dźwiny,

porty pruskie (bez Pucka, Gdańska, Lipawy i Królewca), uzyskali prawo do

pobierania od Gdańska cła na handel morski wynoszący 3,5%.

3. 1635 Sztumska Wieś (rozejm) - zawarty na 26 lat, był przedłużeniem rozejmu

ze Starego Targu. Szwedzi zrezygnowali z cła, oddali wcześniej zagarniętą flotę

polską, zatrzymują część Inflant, ale wycofują się z portów w Prusach

Królewskich, Kurlandię oddają Polsce.

4. 1660 Oliwa (pokój) - kończył wojnę zwaną "potopem szwedzkim". Król Jan

Kazimierz zrzeka się roszczeń do tronu szwedzkiego, Polska rezygnuje z

większej części Inflant zachowując tylko ich część (Latgalia) wraz z Rygą,

Szwecja miała utrzymać zasadę wolności na Bałtyku oraz zwrócić zagrabione

archiwa i biblioteki (nie spełniono), protestantom w Prusach Królewskich miano

zapewnić tolerancję religijną (nie spełniono), potwierdzono traktaty welawskobydgoskie.

Wojny polsko-rosyjskie:

1. 1582 Jam Zapolski (rozejm) - kończył wojnę prowadzoną za panowania

Stefana Batorego. Na jego mocy Polska uzyskała Połock, Wieliż i prawie całe

Inflanty bez Estonii, wysp Ozylii i Dago, zwróciła Wielki Łuki. Rosjanie mieli

ewakuować załogi zajętych do tej pory zamków. Obowiązywał przez dziesięć

lat.

2. 1618 Dywilino (rozejm) - kończył wojny za panowania Zygmunta III Wazy.

Polska otrzymała ziemię smoleńską, czernihowską i siewierską. Został zawarty

na 14 i pół roku

3. 1634 Polanowo (pokój) - kończył wojny za panowania Władysława IV,

potwierdzał warunki pokoju w Dywilinie (Rosjanie ostatecznie zrzekli się ziem

przyznanych Rzeczypospolitej w 1618). Władysław IV zrzekł się pretensji do

tronu rosyjskiego.

4. 1667 Andruszów (rozejm) - kończył wojnę za panowania Jana Kazimierza.

Na jego mocy Polska oddała Rosji ziemię smoleńską, czernihowską, siewierską,

część województwa witebskiego oraz Ukrainę po lewej stronie Dniepru i Kijów.

Rozejm ten ustalił granice Rzeczypospolitej, aż do rozbiorów.

5. 1886 Moskwa (pokój) - pokój "wieczysty" (tzw. Grzymułtowskiego),

potwierdzał postanowienia rozejmu andruszowskiego oraz zapewniał swobodę

wyznania prawosławnego w Polsce z prawem interweniowania Rosji; obie

strony zawarły sojusz przeciwko Turcji.

Pokój - stan w stosunkach między państwami polegający na powstrzymywaniu

się od użycia siły wobec siebie, utrzymywaniu stosunków politycznych,

gospodarczych i kulturalnych.

Rozejm - układ między stronami wojującymi (zawierany przeważnie przez

głównodowodzących), na podstawie którego następuje przerwanie działań

wojennych na wszystkich frontach; dotyczy całości sił zbrojnych.