POWSTANIE WIELKOPOLSKIE - PRZEBIEG I SKUTKI
Powstanie wielkopolskie 1918-19, akcja zbrojna ludności pol. Zmierzająca do oderwania Wielkopolski od Prus i jej zjednoczenia z odradzającym się państwem polskim. Dążenia narodowowyzwoleńcze w Wielkopolsce miały długą tradycję, która była podtrzymywana i kultywowana w wychowaniu rodzinnym i w polskich organizacjach społeczno-politycznych, takich jak: konspiracyjne Towarzystwo Tomasza Zana, Czerwona Róża, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, „Skaut”. Realne możliwości wystąpienia przeciw władzy pruskiej pojawiły się jesienią 1918 w wyniku klęski wojennej Niemiec i rewolucji listopadowej w Niemczech. W toku rewolucji Polacy wstąpili do rad robotników i żołnierzy oraz utworzyli własne rady ludowe. W miejscowościach o przewadze ludności polskiej zdominowali oni rady i w połowie listopada uzyskali kontrolę nad administracją pruską. Czołowi przywódcy, z księdzem S. Adamskim na czele, zdawali sobie sprawę z siły pokonanych Niemiec i słabości ludności polskiej. Osłabienie Niemiec chcieli oni wyzyskać do zorganizowania ludności polskiej, zdobycia autonomii i pokojowego oderwania od Prus wszystkich ziem polskich. Zamierzali to osiągnąć przy pomocy państw zwycięskiej koalicji wojennej skupionych wokół Entanty. W tym celu utworzyli sieć rad ludowych z Komisariatem Naczelnej Rady Ludowej (NRL) w Poznaniu na czele, zwołali polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu (3-5 grudnia 1918), sprecyzowali cele i metody działania, opierając się na Polskim Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” utworzyli siły zbrojne - Straż Ludową. Akcją tą objęto Wielkopolskę, Pomorze, Górny Śląsk i skupiska emigracyjne w Niemczech. Część młodzieży nie aprobowała w pełni tego programu, nie chciała czekać na niepewne decyzje przywódców Entanty i parła do natychmiastowego zbrojnego rozliczenia się z zaborcą. Już w lutym 1918 na podstawie drużyn „Skauta” zorganizowano tajną Polską Organizację Wojskową (POW) zaboru pruskiego, w listopadzie 1918 liczyła ona zaledwie kilkuset członków. Kilkunastu oficerów polskich utworzyło Tajny Sztab Wojskowy z porucznikiem M. Paluchem na czele. Sztab opracował plan powstania zbrojnego. Wyzyskano niemiecki plan utworzenia zastępczych oddziałów zbrojnych, tzw. Kompanii Straży Służby i Bezpieczeństwa. Wobec rozpadania się starej armii władze niemieckie godziły się na powstawanie w trybie ochotniczego zaciągu nowych formacji o mieszanym składzie narodowym. Grupa Palucha spowodowała, iż w Poznaniu w ciągu kilku tygodni utworzono dziewięć kompanii o jednolitym polskim składzie narodowym. W Jarocinie powstały trzy kompanie. W Ostrowie Wielkopolskim formowano cały pułk, ale wobec kontrakcji niemieckiej musiano go rozwiązać; żołnierze przeszli o wyzwolonego już Kalisza, gdzie utworzyli tzw. Batalion Pograniczny. W innych miejscowościach organizowano mniejsze oddziały. Ruch ten rozwijał się tylko w niektórych powiatach Wielkopolski, nie obejmował Pomorza ani Śląska. Komisariat NRL obawiał się, że nieostrożna akcja może spowodować kontrakcję niemiecką i sparaliżowanie polskich przygotowań. Orientowano się, że powstanie nie może liczyć na oficjalną pomoc rządu polskiego ani państw Entanty. Z tego powodu Komisariat nie popierał wystąpienia POW zaboru pruskiego i czekał na przybycie armii gen. Hallera z Francji. Około 15 grudnia 1918 rząd niemiecki opanował częściowo sytuację w centrum kraju i podjął kroki zmierzające do stłumienia narodowo-wyzwoleńczego ruchu polskiego.
Do Wielkopolski zaczęto wysyłać werbowane z ochotników oddziały Grenzschutzu (niemiecka straż graniczna), a do garnizonów zaczęły powracać niektóre oddziały z frontu zachodniego. Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta. 26 grudnia z okazji przybycia I. Paderewskiego do Poznania zorganizowano tam wielką manifestację polską. 27 grudnia Niemcy odpowiedzieli kontrdemonstracją, zaczęli zrywać wywieszone przez Polaków flagi polskie i alianckie, doszło do wymiany strzałów. Polacy opanowali szybko sytuację, przejmując punkty strategiczne. Niemcy byli zaskoczeni, próbowali rokować. Po trzech dniach cały Poznań został opanowany przez powstańców, których dowódcą został S. Taczak. Na wiadomość o wydarzeniach w Poznaniuchwytali za broń Polacy w ośrodkach prowincjonalnych, w ciągu kilku dni opanowano kilka powiatów prawie bez strat, głównie na skutek zaskoczenia. Ciężkie walki toczyły się o Inowrocław (6 stycznia 1919), Szubin, Chodzież. Na zachodzie nie zdołano zdobyć Zbąszynia, na południu Rawicza. Stopniowo ukształtowały się trzy fronty powstańcze: północny wzdłuż Noteci, zachodni wzdłuż Obry i południowy wzdłuż granicy ze Śląskiem. Wolna od walk była tylko granica z odrodzoną Polską. 8 stycznia 1919 Komisariat NRL ogłosił dekret o przejęciu władzy na wyzwolonym terenie. Następnie na dowódcę powstania został powołany gen. J. Dowbór-Muśnicki z byłej armii ros., który sprowadził ok. 200 wyższych oficerów. Dowodzone dotąd przez podoficerów i podporuczników z byłej armii pruskiej ochotnicze oddziały powstańcze przekształcono w regularną armię. Zorganizowano pobór rekruta, produkcję broni i amunicji oraz szkoły podoficerskie, rozpisano specjalny podatek. Jednocześnie Komisariat NRL podjął pertraktacje z władzami niemieckimi i usiłował nakłonić je do przerwania ofensywy przeciw powstańcom. Powstanie wybuchło w trudnym dla Niemiec okresie nowych walk wewnętrznych, jednak po opanowaniu sytuacji w Berlinie w połowie stycznia 1919 Niemcy przystąpili do bezwzględnej akcji tłumienia powstania. Na front wielkopolski ściągnięto dodatkowe jednostki wojskowe wyposażone w artylerię i pociągi pancerne. Walki miały ostry i krwawy przebieg. 16 lutego 1919 w Trewirze, pod naciskiem głównodowodzącego wojsk państw sprzymierzonych i stowarzyszonych marszałka F. Focha, Niemcy popisały dokument rozszerzający układ o zawieszeniu broni z 11 listopada 1918 także na front wielkopolski. Po kilku dniach ofensywa niemiecka została wstrzymana. Do czasu podpisania traktatu pokojowego (28 czerwca 1919) na linii rozjemczej dochodziło często do drobnych starć i potyczek, ale wojna na większą skalę skończyła się. Zginęło ok. 1500 powstańców, tysiące odniosło rany. Cała ludność Wielkopolski poniosła olbrzymie ciężary związane z wyekwipowaniem i utrzymaniem armii powstańczej, która jesienią 1919, w chwili złączenia się z armią polską, liczyła 92 tys. Wyszkolonych i dobrze wyposażonych żołnierzy. Sukces powstania wzmocnił dyplomację polską na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919, przyczynił się też o wzmocnienia polskiego ruchu narodowego na Górnym Śląsku. Wielu oficerów armii wielkopolskiej brało udział w akcji plebiscytowej oraz w drugim i trzecim powstaniu śląskim.
A. CZUBIŃSKI, Powstanie wielkopolskie 1918-1919. Geneza, charakter, znaczenie, Poznań 1988.
A. CZUBIŃSKI, Z. GROT, B. MIŚKIEWICZ, Powstanie wielkopolskie 1918-1919, Warszawa 1983.
3