Przyczyny, przebieg i skutki uzależnień (alkoholizm, narkomania, samobójstwa)

Uzależnienie to odczuwalny przez jednostkę nacisk zażywania określonych środków (naturalnych bądź sztucznych), które mogą wywoływać skutki niebezpiecznie dla zdrowia lub życia.

Rodzaje uzależnień:

• psychiczne - jednostka ma wewnętrzne przekonanie o tym, że nie jest w stanie funkcjonować bez określonego środka

• fizyczne - środek odurzający staje się stałym elementem metabolizmu organizmu sprawiając, że organizm nie jest w stanie bez niego funkcjonować; efektem odstawienia środka odurzającego jest abstynencja

• społeczne - na jednostkę działa presja wywoływana przez społeczeństwo, np. przez grupę rówieśniczą, modę, więź z inną osobą; uzależnienie społeczne jest obecne głównie wśród młodzieży i może wiązać się np. ze wspólnym zażywaniem narkotyków

Teorie dotyczące rozwoju uzależnień:

• medyczne - z punktu widzenia medycyny uzależnienie jest chorobą (w rozumieniu medycznym), a jego źródeł należy upatrywać we właściwościach organizmu uzależnionej jednostki oraz we właściwościach danego środka odurzającego; teorie medyczne biorą pod uwagę farmakologiczne skutki oddziaływania środków odurzających na organizm (wywoływanie stanów euforii oraz nieprzyjemne dolegliwości po ich odstawieniu), czynniki genetyczne oraz fizjologiczne

• psychologiczne - według teorii psychologicznych uzależnienie jest objawem różnorodnych zaburzeń jednostki; w takim przypadku zażywanie środków odurzających stanowi przejaw mechanizmów obronnych jednostki

• pedagogiczne - z punktu widzenia koncepcji pedagogicznych wszelkie uzależnienia mogą być skutkiem źle przeprowadzonego procesu socjalizacji jednostki; przyczyną wadliwej socjalizacji może być źle funkcjonujące środowisko rodzinne, wadliwy system szkolny oraz bliskie kontakty z jednostkami już uzależnionymi

• socjologiczne - w teoriach socjologicznych przyczyny uzależnień upatruje się w przemianach, jakie zachodzą we współczesnym świecie, czego konsekwencją są pewne zmiany cywilizacyjne; na stan uzależnienie maja wpływ zarówno czynniki mikrospołeczne, jak i makrospołeczne

Skutki uzależnień:

• fizyczne - niekorzystny wpływ na zdrowie; może być to wpływ bezpośredni (np. nieprawidłowe funkcjonowanie układu krążenia, pokarmowego, oddechowego, nerwowego) lub pośredni (uzależnienia mogą powodować złą dietę, zaprzestanie dbania o siebie, czego konsekwencja może być stan chorobowy)

• psychologiczne - nałóg staje się najważniejszym elementem życia, w wyniku czego na dalszy plan schodzą codzienne czynności oraz cele życiowe; uzależnienie może powodować niską samoocenę, obniżenie samokontroli oraz brak zaufania do samego siebie

• pedagogiczne - można wyróżnić tu skutki rodzinne (zakłócenie prawidłowego funkcjonowania rodziny, zaburzenia w obszarze ról i funkcji pełnionych w rodzinie, przemoc w rodzinie), kryminologiczne (uzależnienia mogą być źródłem przestępczości); występuje tu czynnik wiktymizacji - jednostki uzależnione są w większym stopniu narażone na działania przestępcze skierowane przeciwko nim

• społeczne - konsekwencją uzależnień może być utrata pracy i dochodów, stracenie oszczędności, wydatki na leczenie odwykowe, zniszczenie związków międzyludzkich i więzi interpersonalnych, związanie się z grupami przestępczymi, agresja i przemoc

Etapy uzależnienia:

• zapoznawanie się ze stanem odurzenia - podstawową rolę pełnią tu kontakty ze środowiskiem osób uzależnionych, w początkowej fazie rolę dominującą pełnią motywy psychologiczne i społeczne, środek odurzający nie jest jeszcze tak bardzo pożądany, gdyż jego początkowe zażywanie może wiązać się z nieprzyjemnymi odczuciami i bolesnymi reakcjami organizmu

• czerpanie przyjemności ze stanu odurzenia - jednostka zaczyna odczuwać przyjemność związaną z zażywaniem środka odurzającego, następuje zwiększona tolerancja organizmu na działanie środków odurzających, a tym samym uzależnienie jednostki jest coraz większe, co staje się przyczyną kolejnych eksperymentów i poszukiwania środków o mocniejszym działaniu; kontakty jednostki ze środowiskiem osób uzależnionych dają dla niej możliwość zaspokojenia pewnych potrzeb

• stan odurzenia staje się celem podstawowym - jest to już uzależnienie zaawansowane, które charakteryzuje się tym, że wszelkie działania jednostki są podporządkowane zażywaniu środków odurzających; wszelkie kontakty i więzi społeczne, w których jednostka przebywała, zostają zerwane, a jej jedynym otoczeniem stają się osoby uzależnione

• stan odurzenia stanowi normę - najsilniejszy stopień uzależnienia, w którym zażywanie środka odurzającego staje się niezbędnym warunkiem funkcjonowania; na tym etapie uzależnienia środki odurzające coraz rzadziej wywołują stan euforyczny, a ich doświadczanie jest uzależnione od przyjmowania coraz większych dawek, często niebezpiecznych dla życia; w organizmie jednostki zachodzą niekorzystne zmiany, które mogą prowadzić nawet do śmierci

Przyczyny uzależnień:

• biopsychiczne - zaburzenia emocjonalne i związana z nimi podatność na uzależnienia, zaburzony rozwój osobowości, nadpobudliwość psychiczna, brak odporności na stres, choroby somatyczne i psychiczne, nerwice, uszkodzenia mózgu, podatność na uzależnienia, zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego

• psychospołeczne - zaburzone oddziaływanie środowiska rodzinnego i szkolno - wychowawczego, czego przyczyną jest brak lub niedostateczne zaspokojenie określonych potrzeb jednostki, różnorodne niepowodzenia w życiu (w sferze zawodowej lub osobistej), co może być przyczyną wycofania się jednostki w świat iluzji - w ten sposób jednostka chce uciec przed sytuacją życiową, która jest dla niej stresująca, bolesna i której nie akceptuje

• kulturowe - określona moda, potrzeba odniesienia sukcesu, zbyt mała ilość rozrywek, brak atrakcyjnych zajęć, ogólna dostępność środków odurzających, sprzeciw wobec obowiązującym i społecznie akceptowanym systemom norm i wartości, chęć zaspokojenia określonych potrzeb, brak celów i perspektyw

Alkoholizm

Typy alkoholizmu (według Elvina Mortona Jellinka):

• alfa - uzależnienie od alkoholu ma wymiar psychiczny

• beta - spożywania alkoholu wywołuje pewne konsekwencje fizyczne

• gamma - organizm wykazuje coraz większą tolerancję na alkohol, czego konsekwencją jest coraz większa ilość spożywanego alkoholu

• delta - jednostka ma trudności z utrzymaniem abstynencji przez dłuższy okres czasu, następuje stały wzrost poziomu alkoholu w organizmie

• epsilon - jednostka raz na jakiś czas spożywa duże ilości alkoholu

Style picia (według Antoniego Kępińskiego):

• neurasteniczny - jednostka spożywa niezbyt duże ilości alkoholu, a częsta przyczyną picia jest zmęczenie, zły humor, zdenerwowanie

• kontaktywny - jednostka spożywa alkohol w towarzystwie, aby umocnić lub polepszyć relacje interpersonalne z innymi ludźmi

• dionizyjski - jednostka spożywa duże ilości alkoholu, chce zapomnieć o rzeczywistości, uzyskać stan zamroczenia, przeżyć coś niecodziennego

• heroiczny - jednostka spożywa duże ilości alkoholu i w ten sposób ma poczucie uzyskanej mocy, taki styl picia często prowadzi do agresji i wybryków chuligańskich

• samobójczy - jednostka pije po to, aby zapomnieć o tym, co ją boli i co jest dla niej nieprzyjemne

Etapy rozwoju alkoholizmu (według Elvina Mortona Jellinka):

• faza wstępna - jednostka poprzez alkohol stara się odreagować stres i inne nieprzyjemne stany emocjonalne, alkohol przynosi ulgę na krótką chwilę, etap ten może trwać od kilku miesięcy do kilku lat

• faza ostrzegawcza (zwiastunów) - spożywanie alkoholu staje się warunkiem normalnego funkcjonowania, w tej fazie mogą pojawić się luki pamięciowe, jednak reakcja jednostki na alkohol jest uzależniona od indywidualnych właściwości organizmu, wieku i osobowości, faza ta może trwać od kilku miesięcy do pięciu lat

• faza krytyczna (pełne uzależnienie) - jednostka traci kontrolę nad ilością spożywanego alkoholu, nie potrafi zapanować nad nałogiem, w tej fazie często pojawia się depresja, poczucie winy, agresja, złość, często występuje picie w samotności, faza ta może trwać nawet dziesięć lat

• faza przewlekła - okresy spożywania alkoholu są bardzo długie, a przerwanie picia powoduje nieprzyjemne objawy abstynencyjne, często występuje degradacja społeczna, w tej fazie jednostka może mieć zaburzenia osobowości, silne paranoje, jednym z przykładów może być zespół Otella charakteryzujący się tym, że uzależnienie alkoholowe powoduje u jednostki patologiczną zazdrość (np. o współmałżonka), co może prowadzić nawet do uszkodzenia ciała lub zabójstwa

Przyczyny alkoholizmu:

• czynniki indywidualne - indywidualna skłonności do popadania w nałogi, stres, kryzysy w życiu, drażliwość

• czynniki demograficzne - płeć, wiek

• czynniki społeczno - kulturowe - miejsce zamieszkania, wykształcenie, pozycja społeczna

Sytuacja dzieci alkoholików:

• bohater rodziny - jest to najczęściej najstarsze dziecko, przybiera rolę "rodzica własnych rodziców", musi funkcjonować jako dorosły, często opiekuje się rodzicami i rodzeństwem

• wyrzutek - dziecko, które buntuje się przeciwko otaczającej go rzeczywistości, często bywa narażone na agresję wynikającą z alkoholizmu

• maskotka - dziecko, które za wszelką cenę próbuje być urocze i przypodobać się rodzicom

• dziecko zagubione - jest to najczęściej dziecko najmłodsze, które wycofuje się do nierealnego świata - świata marzeń, iluzji, bajek, próbuje się odizolować od życia rodzinnego

• ułatwiacz - dziecko czuje się odpowiedzialne za alkoholizm rodziców, obarcza siebie winą za to, że rodzice nie potrafią wyjść z nałogu

Teorie wyjaśniające alkoholizm:

• teoria patologii społecznej - patologia oznacza zachowanie i postępowanie niezgodne ze społecznie akceptowanymi normami, koncepcja ta upatruje przyczyn patologii w jednostce, która nie potrafi lub nie może zaaprobować wartości dominujących w danym społeczeństwie, teoria patologii społecznej zakłada, że problemy związane z uzależnieniem alkoholowym są problemami jednostki, a nie społeczeństwa, według tej koncepcji społeczeństwo nie ponosi winy za powstawanie i rozwój problemów alkoholowych poszczególnych jednostek

• teoria dezorganizacji społecznej i dewiacji - koncepcja ta zakłada, że wszelkie przyczyny problemów społecznych nie tkwią w człowieku, ale w wadliwym funkcjonowaniu systemu społecznego

• teoria naznaczenia - koncepcja ta zakłada, że przyczyną dewiacji są określone reakcje społeczeństwa, patologiczne przejawy życia społecznego są wynikiem ich definiowania

Narkomania

Narkomania to zażywanie środków chemicznych w celu osiagnięcia stanu odurzenia, charakteryzujące się wewnętrznym przymusem. Narkomania może mieć charakter medyczny lub społeczno - kulturowy. W ustawie dotyczącej zapobiegania narkomanii możemy przeczytać, że narkomania to okresowe lub ciągłe zażywanie środków odurzających, psychotropowych lub zastępczych, które może prowadzić do trwałego uzależnienia się od tych środków. Środki odurzające (lub psychotropowe) to wszelkie specyfiki naturalne lub sztuczne, które w określony sposób działają na układ nerwowy, a ich lista jest ustalana przez Ministerstwo Zdrowia. Natomiast środki zastępcze to wszelkie substancje zażywane w zastępstwie środków odurzających.

Przyczyny narkomanii:

• ciekawość

• chęć zbadania wpływu narkotyków na organizm

• wpływ grupy rówieśniczej

• sytuacje stresujące i mała odporność na stres

• duża dostępność środków odurzających

• sytuacja kulturowa i społeczno - polityczna

Etapy rozwoju narkomanii:

• faza eksperymentalna - jednostka zaczyna zażywać środki odurzające z powody ciekawości lub pod wpływem środowiska, w którym przebywa (np. grupy rówieśniczej)

• faza rekreacyjna - zażywanie zróżnicowanych środków odurzających od czasu do czasu, często dla przyjemności, ten etap jeszcze nie pociąga za sobą bardzo niekorzystnych skutków dla organizmu

• faza nadużywania - jednostka, która do tej pory zażywała narkotyki okazjonalnie, może przejść do etapu nadużywania, faza ta charakteryzuje się tym, że jednostka odczuwa przymus zażywania środków odurzających, co najczęściej kończy się kłopotami ze zdrowiem oraz zaburzeniami życia ekonomicznego i społecznego, jednostka wchodzi w tą fazę na skutek niepowodzeń, problemów i niekorzystnych sytuacji

Sylwetki narkomanów (według Tadeusza Hanauseka):

• narkoman klasyczny - motywy zażywania środków odurzających przez narkomana klasycznego mogą być chorobowe (jednostka podczas choroby zażywa środki przeciwbólowe i później nie potrafi ich odstawić), zawodowe (wśród pewnych zawodów jest większa dostępność do narkotyków, przyczyną zażywania narkotyków może być także stresujący tryb życia i stresująca praca) oraz artystyczne (jednostka poszukuje inspiracji do aktywności twórczej)

• narkoman lekowy - jednostka przez dłuższy okres czasu zażywa leki psychotropowe i po jakimś czasie już nie potrafi bez nich funkcjonować

• narkoman młodzieżowy - przyczyną uzależnienia takiego typu narkomana mogą być następujące motywy:

1. moda, zainteresowanie nowymi wrażeniami i poszukiwanie coraz silniejszych wrażeń, próba pokazania, że jest się niezależnym od środowiska dorosłych, nacisk grupy rówieśniczej

2. zachwianie wartości i norm, które dotychczas były uważane za ważne, odizolowanie od świata zewnętrznego, ucieczka w samotność, obawa przed wyzwaniami, które stawia życie

3. uzależnienie fizyczne lub psychiczne, chęć zapomnienia o rzeczywistości, chęć i potrzeba przeżywania coraz silniejszych wrażeń

• lekoman - motywacja lekomana do zażywania środków odurzających jest zbliżona do motywacji narkomana lekowego, różnica polega na tym, że lekoman zażywa środki odurzające w celu podniesienia komfortu psychicznego

Samobójstwa

Samobójstwo to świadomy, intencjonalny i dobrowolny akt targnięcia się na własne życie.

Emile Durkheim - każda śmierć będąca bezpośrednim lub pośrednim skutkiem działalności lub zaniedbania jednostki, która zdaje sobie sprawę z określonych konsekwencji

Maurice Halbwasch - działanie jednostki, której celem jest zabicie się, czyn ten nie wynika z chęci poświęcenia się

Rodzaje zamachów i prób samobójczych (według Zenomeny Płużek):

• demonstratywne - jednostka kieruje wrogość w stronę otoczenia, w którym upatruje źródło swoich niepowodzeń

• rzekome - jednostka kieruje uczucia wrogości albo na siebie albo na środowisko, przyczyna takiego działania jest potrzeba zwrócenia na siebie uwagi, a nie chęć śmierci

• prawdziwe - jednostka obarcza siebie za własne problemy i niepowodzenia, odczuwa bezradność, czuje się niepotrzebna

Osoby, które podejmują próby samobójcze:

• jednostki o zakłóconych czynnościach psychicznych

• osoby, które poprzez próbę samobójczą nie chcą zginąć, ale coś zademonstrować

• osoby targające się na własne życie z pełną świadomością konsekwencji

Według Erwina Ringela samobójstwo może być spowodowane ostatnią fazą neurotyzmu, w której jednostka traci wszelkie siły. Stan neurotyzmu może być spowodowany długotrwałym gromadzeniem się różnorodnych urazów. Jednostka często odczuwa brak pomocy ze strony innych osób, czuje się samotna, bezradna i wyizolowana, towarzyszy jej lęk, poczucie winy, niepewność, niepokój, czasem bunt.

Podział prób samobójczych:

• dokonane

• usiłowane

Usiłowane próby samobójcze dzielą się na:

• wyobrażone - jednostka uświadamia sobie, że sposobem na jej niepowodzenia i problemy może być odebranie sobie życia

• upragnione - jednostka ciągle i obsesyjnie myśli o próbie targnięcia się na własne życie, jednak najczęściej odrzuca ją, starając się w inny sposób rozwiązać swoje problemy

W przypadku usiłowanych prób samobójczych jednostki działają w określony sposób, którego celem jest dokonanie zamachu na swoje życie. Zdarza się, że próby nie są skuteczne, ale jeżeli cel zostanie zrealizowany, to taka próba kończy się śmiercią.

Profilaktyka:

• proces edukacyjny, którego celem jest wykształcenie w jednostce umiejętności akceptacji życia oraz wykształcenie takich postaw, które ułatwiają adaptację do nowych sytuacji i rozwiązywanie problemów

• podejmowanie działań, które będą miały wpływ na całe środowiska zagrożone próbami samobójczymi

• indywidualne oddziaływania na jednostki (zarówno instytucjonalne, jak i pozainstytucjonalne) w sytuacjach, które mogą prowadzić do prób samobójczych

• terapia skierowana do jednostki, która w wyniku różnych sytuacji zaczęła myśleć o próbach samobójczych, taka terapia ma na celu wykształcenie w jednostce nowej motywacji oraz kompetencji, które na nowo pozwolą jej żyć

Założenia profilaktyki:

• edukacyjne - działania dotyczące całego społeczeństwa

• diagnostyczne - działania podejmowane w grupach najbardziej narażonych na próby samobójcze, diagnostyka odnosi się także do czynników wpływających na próby samobójcze

• wczesne wykrywanie zachowań i działań jednostki, które mogą sygnalizować chęć targnięcia się na własne życie

• kształtowanie w jednostce postaw zrozumienia, aprobaty, adaptacji, życzliwości