GOSPODARCZY PODZIAŁ ŚWIATA
Podział świata na „Północ” i „Południe” jest to społeczno-ekonomiczne i polityczne rozgraniczenie pomiędzy “bogatą Północą” i “biednym Południem”, Północ – to wysoko rozwinięte państwa położone na półkuli północnej (państwa UE + EFTA, USA, Kanada, Japonia, Korea Pd., Singapur, Izrael, Australia, N. Zelandia), Południe – to słabo rozwinięte państwa na półkuli południowej. Współcześnie podział ten nie jest w pełni adekwatny, gdyż do krajów słabo rozwiniętych zaliczane są niektóre kraje Ameryki Łacińskiej o wysokim potencjale gospodarczym (np. Brazylia) czy też bogate kraje Bliskiego Wschodu (eksporterzy ropy naftowej).
Czynniki wpływające na zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego państw: zasoby i warunki środowiska naturalnego, w tym klimat, bogactwa naturalne, dostępność wody, a także ekstremalne zjawiska naturalne (klęski żywiołowe), przeszłość historyczna (m.in. kolonializm, wojny), ustrój polityczny i gospodarczy (m.in. wolność gospodarcza, własność środków prod.), dostęp do rynków zagranicznych, jakość kapitału ludzkiego (wiedza i kwalifikacje, przedsiębiorczość), jakość i dostępność kapitału, w tym infrastruktury, poziom rozwoju nauki, poziom technologii i postęp techniczny w gospod., inwestycje publiczne i prywatne, popyt konsumpcyjny i inwestycyjny (krajowy i zagraniczny),
Mierniki ekonomiczne
wartość PKB lub PNB (bezwzględna i względna – na 1 mieszk.),
struktura gospodarki (udział poszczeg. sektorów, działów i gałęzi w PKB i zatrudnieniu),
wskaźnik konkurencyjności i wsk. Innowacyjności,
wskaźnik wolności gospodarczej (Index of Economic Freedom, IEF) udział przemysłów high-tech w PKB,
udział wydatków na badania i rozwój (B+R) w PKB,
liczba szerokopasmowych łączy stałych na 100 mieszk.
udział w handlu światowym i struktura towarowa handlu zagraniczn.,
produkcja energii elektrycznej na 1 mieszk.,
intensywność produkcji rolniczej (wydajność z 1 ha UR),
stopa bezrobocia.
Mierniki ekonomiczne
Produkt krajowy brutto – PKB (Gross Domestic Product - GDP) jest to suma wartości rynkowej wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych na terenie danego kraju w danym roku, uwzględnia tylko dobra finalne; do PKB nie zalicza się towarów i usług „pośrednich”, zużywanych w procesie dalszej produkcji, nie uwzględnia dochodów z zagranicy; określa potencjał gospodarki danego kraju, stanowi b. ważne źródło danych do analiz sytuacji ekonomicznej kraju. Największe gospodarki świata: USA, Japonia, Chiny, Niemcy, Francja, W.Brytania, Włochy 21. Polska
Produkt narodowy brutto – PNB (Gross National Product - GNP) jest to suma wartości wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez obywateli i przedsiębiorstwa danego kraju zarówno na terenie tego kraju, jak i za granicą, PNB uwzględnia transfer dochodów z pracy oraz zysków z inwestycji zagranicznych
PNB = PKB + dochody netto z zagranicy w warunkach globalizacji gospodarki jest miarą bardziej przydatną niż PKB.
Do oceny poziomu rozwoju gospodarczego stosowany jest wskaźnik PKB (lub PNB) przeliczony na statystycznego mieszkańca – tzw. wskaźnik PKB per capita, wyrażony w USD lub € oraz w tzw. parytecie siły nabywczej (PSN), jest wykorzystywany jako miara poziomu dobrobytu społeczeństwa (kiedy rośnie PKB społeczeństwo staje się bogatsze).
PKB per capita: najwyższy najniższy:
1 2 |
Katar Luksemburg |
103 85 |
172. 173 |
Togo Malawi |
0,9 0,85 |
|---|---|---|---|---|---|
| 3 | Singapur | 60 | 174 | Sierra Leone | 0,85 |
| 4 | Norwegia | 53 | 175 | Niger | 0,8 |
| 5 | Brunei | 50 | 176 | Rep. Środkowoafr. | 0,77 |
| 6 | ZEA | 49 | 177 | Erytrea | 0,73 |
| 7 | USA | 48 | 178 | Zimbabwe | 0,47 |
| 8 | Szwajcaria | 44 | 179 | Burundi | 0,43 |
| 9 | Holandia | 42 | 180 | Liberia | 0,42 |
| 10 | Austria | 42 | 181 | Dem. Rep. Konga | 0,35 |
| 46 | Polska | 20 |
„Europejski pentagon” – główny obszar rozwoju : Londyn, Hamburg, Monachium, Paryż, Milan. rdzeń rozwojowy Europy
PKB w UE 45,6.
Struktura sektorowa gospodarki: jest to % udział sektorów ekonomicznych w tworzeniu PKB lub w zatrudnieniu w gospodarce danego kraju lub regionu, jest wyznacznikiem poziomu i etapu rozwoju społeczno-gospodarczego danego kraju (regionu).
Sektory ekonomiczne: 1)sektor I – rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, rybactwo 2)sektor II – przemysł i budownictwo, 3)sektor III – usługi podstawowe, 4)sektor IV – usługi zaawansowane (nowej generacji).
Grupy krajów wg struktury gospodarki KWR: U (>50%), P (20-30%), R (<10%); KŚR: U (30-50%), P (25-40%), R (20-30%) ; KSR: U (<40%), P (<30%), R (>30%) R – rolnictwo (S I) P – przemysł (S II) U – usługi (S III)
Indeks konkurencyjności (GCI – Global Competitiveness Index) miernik zdolności państw do długookresowego rozwoju, obliczany przez Światowe Forum Ekonomiczne,GCI obliczany jest na podstawie 90 czynników (zmiennych) w ramach 12 filarów konkurencyjności:
Indeks innowacyjności - jest to syntetyczny miernik poziomu innowacyjności państw UE, jest obliczany na podstawie 26 wskaźników w pięciu kategoriach (HRST - zasoby ludzkie w nauce i technice, edukacja, patenty, nakłady na działalność innowacyjną i jej efekty, współpraca w zakresie działalności innowacyjnej, nakłady inwestycyjne na ICT, dostęp do Internetu).
Wskaźnik wolności gospodarczej (Index of Economic Freedom, IEF) służy do oceny ograniczeń, restrykcyjnych przepisów oraz stosowania przymusu przez państwo w sferze gospodarki; IEF oblicza się na podstawie 50 zmiennych podzielonych na 10 kategorii wpływających na wolność gospodarczą (polityka handlowa, obciążenia podatkowe, interwencje rządu w gospodarce, polityka monetarna, przepływ kapitału i inwestycje zagran., bankowość i finanse, płace i ceny, prawa własności, regulacje prawne, aktywność czarnego rynku); wyższy wynik punktowy danego kraju oznacza większy zakres interwencji państwa w gospodarkę i mniejszą wolność gospodarczą; państwa (wg wyniku punktowego) dzielone są na 5 kategorii: Wolny, W zasadzie wolny, Umiarkowanie wolny, W zasadzie bez wolności i Bez wolności; ocenę wolności gospodarczej 179 państw świata zawierają roczne raporty publikowane przez The Wall Street Journal i Heritage Foundation.
Wskaźnik łatwości prowadzenia interesów (EDBI - Ease of Doing Business Index ) miernik syntetyczny służący do oceny wpływ regulacji prawnych na działalność gospodarczą (biznes) w poszczególnych państwach; EDBI opracowuje Bank Światowy na podstawie 10 kryteriów (zakładanie firmy, uzyskiwanie pozwoleń na budowę, zatrudnianie i zwalnianie pracowników, rejestrowanie własności, otrzymywanie kredytu, ochrona inwestorów, płacenie podatków, handel zagraniczny, zawieranie umów, likwidacja firmy); analizę EDBI dla 183 państwach świata zawierają coroczne raporty Banku Światowego pt. „Doing Business”.
Mierniki społeczne:
HDI (wskaźnik rozwoju społecznego),
udział wydatków na żywność w budżetach gospodarstw domowych (im jest mniejszy, tym poziom życia w danym kraju jest wyższy);
dzienne spożycie kalorii i białka;
liczba lekarzy na 1000 mieszkańców;
liczba łóżek w szpitalach na 1000 mieszkańców;
dostęp do wody pitnej.
HDI – wskaźnik rozwoju społecznego (Human Development Index), syntetyczny miernik poziomu rozwoju społecznego; stosowany przez UNDP (Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju) do monitorowania zmian w poziomie rozwoju społecznego państw (UNDP wydaje coroczny Raport o Rozwoju Społecznym);składa się z 3 komponentów: długości życia, poziomu edukacji (mierzonego poziomem analfabetyzmu oraz średnią dł. czasu edukacji) i dochodów (na 1 mieszk.); skala HDI: od 0 do 1 pkt. Klasyfikacja państw wg HDI 1)o niskim poziomie rozwoju społecznego (HDI poniżej 0,5) – obejmuje państwa: skandynawskie, Europy Zach. i Środkowej, bogatsze państwa Azji i Ameryki Łacińskiej oraz większość państw arabskich, 2)o średnim poziomie rozwoju społecznego (HDI 0,5 - 0,8) - państwa Europy Wsch. (Ukraina, Mołdowa, Gruzja), Azji (Chiny, Mongolia), Ameryki Łacińskiej (Boliwia) oraz państwa Afryki (m.in. Egipt, RPA, Botswana, Boliwia), 3)o wysokim poziomie rozwoju społecznego (HDI > 0,8) – głównie państwa Afryki Subsaharyjskiej.
Taksonomia światów: •I Świat – kraje rozwinięte gospodarczo, •II Świat – najlepiej rozwinięte kraje Ameryki Pd. + kraje eksportujące ropę naftową, •III Świat – średnio rozwinięte kraje Afryki, Azji i Ameryki Łac. oraz państwa o gospodarce przejściowej (b. socjalistyczne), •IV Świat – najsłabiej gospodarczo rozwinięte kraje Afryki, Azji i Ameryki Łac. (tzw. LDC - Least Developed Countries).
Klasyfikacja państw wg Banku Światowego kryterium jest dochód narodowy brutto na mieszk. (DNB per capita) Grupy państw: 1)państwa o niskim dochodzie (low income countries) – do 905 USD, 2)państwa o średnio niskim dochodzie (lower middle income) 906 – 3.595 USD, 3)państwa o średnio wysokim dochodzie (upper middle income) 3.596 – 11.115 USD 4)państwa o wysokim dochodzie (high income) >11.116 USD.
Klasyfikacja państw wg OECD 1)państwa o niskich dochodach (PKB per capita < 755 USD), 2)państwa o średnio-niskich dochodach (PKB per capita od 756 do 2.795 USD), 3)państwa o średnio-wysokich dochodach (PKB per capita od 2.796 do 9.205 USD), 4) państwa o wysokich dochodach (PKB per capita > 9.205 USD)
5)kraje nowo uprzemysłowione, 6)kraje naftowe (członkowie OPEC).
Kraje nowo uprzemysłowione to grupa krajów rozwijających się, które cechują się dynamicznym rozwojem przemysłów zaawansowanych technologii, ogromnymi i tanimi zasobami pracy oraz bardzo wysokim tempem wzrostu PKB, do tej grupy należą m.in. Chiny, Indie, Tajlandia, Malezja, Filipiny, Meksyk, Brazylia, RPA, Turcja,
Rynki wschodzące (emerging markets ) to grupa krajów, których gospodarki rozwijają się bardzo dynamicznie, głównie ze względu na duży udział inwestycji i eksportu w PKB, a także korzystna sytuacja demograficzna (dodatni przyrost naturalny napędza popyt wewnętrzny); znajdują się w fazie przejścia między gospodarką rozwijającą się a rozwiniętą, wyodrębnia się tzw. grupę BEM (Big Emerging Market): Brazil, China, Egypt, India, Indonesia, Mexico, Philippines, Poland, Russia, Turkey, South Africa.
BRICS określenie grupy 5 państw rozwijających się: Brazylii, Rosji, Indii, Chin i RPA; jest to nieformalne zrzeszenie 5 krajów, które w XXI w. zamierzają być potęgami światowymi; ich celem jest m.in. stworzenie nowego systemu walutowego oraz zreformowanie ONZ.
G8 grupa ośmiu najbardziej wpływowych państw świata: USA, Niemcy, W. Brytania, Francja, Włochy, Japonia, Kanada i Rosja; G8 nie jest organizacją międzynarodową a jedynie forum polityczno-gospodarczym przywódców 8 państw
LDC – least developed country - grupa najmniej rozwiniętych (najuboższych) państw świata; LDC spełniają 3 kryteria: PKB per capita > 750 USD; niski poziom zasobów ludzkich (mierzony poziomem niedożywienia, zdrowia i edukacji), wrażliwość gospodarki (zależność od produkcji surowców lub artykułów rolnych). Grupa LDC liczy 49 państw (w tym 34 afrykańskie); stanowi 13% ludności świata (900 mln).
LUDNOŚĆ POLSKI
Demografia a rozwój gospodarczy: ludnośćpopyt na produkty i usługi
ludność w wieku produkcyjnym zatrudnienie; kapitał ludzki wzrost gospodarczy
migracje terytorialne rynki pracy
zmiany demograficzne finanse publiczne
| LUDNOŚĆ POLSKI | 1990 | 2000 | 2010 | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Ludność ogółem w tys. (31.XII) | 38.183 | 38.254 | |||
przyrost rzeczywisty wsk p.rz. |
145 tys. +3,8% |
-9 tys. -0,02% |
|||
| Ludność miejska (%) | 61,8 | 61,9 | |||
| Gęstość zaludnienia | 122 | 122 |
Tendencja: coraz mniej ludności
Nierównomierne rozmieszczenie ludności Pl (przyczyny): nierównomierny przebieg procesów urbanizacji, zróżnicowanie kierunków migracji w okresie powojennym, zróżnicowanie warunków naturalnych (np. rzeźba terenu, warunki hydrograficzne i glebowe; rozmieszczenie surowców naturalnych, kompleksy leśne), silne różnice w poziomie uprzemysłowienia poszczeg. regionów, zróżnicowanie struktury agrarnej (własnościowej i obszarowej; współcześnie coraz większy wpływ na rozmieszczenie ludności mają czynniki pozaekonomiczne, w tym jakość życia i atrakcyjność środowiska.
Prognozy demograficzne dla Pl. spadek zaludnienia, coraz wyższe tempo spadku zaludn. w kolejnych dekadach, 2030 r. - 36 mln, 2050 - 33,8 mln;ubytek ludności dotknie głównie miasta , zaś obszary wiejskie od 2020 r. wg prognoz „Nature” na koniec XXI w. ok. 20 mln, z tego 40% w wieku >60 lat.
Przyrost naturalny zmiana liczby ludności wskutek różnicy między liczbą urodzeń żywych a zgonów w danym czasie; wsp. przyrostu naturalnego – różnica między liczbą urodzeń i liczbą zgonów obliczona na 1000 ludności.
Dzietność - optymalny wsp. dzietności: 2,1 - 2,15, tj. na 100 kobiet w wieku 15-49 lat przypada średnio 210 urodzonych dzieci, obecnie – ok. 140 dzieci; w Polsce od 1989 r. utrzymuje się okres depresji urodzeniowej
Migracje: imigracje – emigracje = saldo migracji; przyrost migracyjny = dodatnie saldo migracji,
ubytek migracyjny = ujemne saldo migracji
Migracje wewnętrzne najbardziej intensywne: po II wojnie (dobrowolne i przymusowe), tendencja spadkowa migracji wewn., kierunek migracji: W M, w latach 90-tych ruchliwość migracyjna znacznie osłabła, obecnie: największe migracje występują między miastami + odpływ ludności do stref podmiejskich
Migracje zagraniczne znaczący wzrost emigracji w początkowym okresie członkostwa Polski w UE (otwarcie rynków pracy w większości krajów UE), w 2010 r, na czasowej emigracji (>3 mies.) przebywało ok. 2 mln osób (w 2007 r. 2,3 mln), w tym 1,6 mln na obszarze UE, najwięcej osób przebywało w Wielkiej Brytanii (560 tys.), Niemczech (455 tys.), Irlandii (125 tys.) i Holandii (108 tys.), wzrost liczby osób przebywających w krajach europejskich nienależących do UE (Szwajcaria i Norwegia), ok. 80% emigrantów z Pl. przebywa za granicą powyżej 1 roku; zdecydowana większość polskich emigrantów przebywa za granicą w związku z pracą.
Struktura demograficzna jest to struktura ludności wg płci i wieku; jest uzależniona od przyrostu naturalnego i migracji; strukturę demograficzną obrazuje piramida wieku; specyficzny kształt piramidy wieku ludności Pl wynika ze znacznych wahań przyrostu naturalnego po II wojnie światowej (wahania te nazywane są falowaniem rozwoju demograficznego), Skutki falowania rozwoju demograficznego: z ekonomicznego punktu widzenia jest to zjawisko niekorzystne, powoduje dużą zmienność w czasie zapotrzebowania na usługi socjalne, zdrowotne i oświatowe, narastanie problemu bezrobocia lub niedobór rąk do pracy, ryzyko załamania systemu emerytalnego w momencie wchodzenia w wiek poprodukcyjny ludności urodzonej w czasie wyżu demograficznego.
Struktura wiekowa ludności Pl wg ekonomicznych grup wieku (%)
| Grupy wieku | 1990 | 2000 | 2010 |
|---|---|---|---|
| przedprodukcyjny (0-17 lat) | 29,0 | 24,4 | 19,0 |
| produkcyjny (K 18-59; M 18-64) | 58,2 | 60,8 | 64,5 |
| poprodukcyjny (K 60+ M 65+) | 12,8 | 14,8 | 16,5 |
Polska należy do krajów młodych demograficznie, ale postępuje proces starzenia się społ. liczba osób w wieku poprodukcyjnym •6,3 mln (16,5%) w 2009 r. •9,6 mln (27%) w 2035 r. wzrost o > 10 pkt. proc
Aktywność ekonomiczna ludności: aktywność ekonomiczna (zawodowa) - to wykonywanie pracy zarobkowej (tj. przynoszącej dochód) oraz aktywne poszukiwanie pracy przez osoby bezrobotne; bierność zawodowa – utrzymywanie się źródeł niezarobkowych lub pozostawanie na utrzymaniu innych osób.
Mierniki aktywności ekonomicznej współczynnik aktywności ekonomicznej = udział aktywnych zawodowo w liczbie ludności w wieku ≥ 15 lat
wskaźnik zatrudnienia = udział pracujących w liczbie ludności w wieku ≥ 15 lat
stopa bezrobocia = udział liczby bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie cywilnej ludności aktywnej zawodowo (bez osób odbywających służbę wojskową i pracowników obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego)
Aktywność ekonomiczna ludności Pl. w wieku ≥15lat
| ogółem | M | K | miasto | wieś | |
|---|---|---|---|---|---|
| Wsp. aktywności zawodowej (%) | 55,2 | 62,9 | 48,1 | 54,5 | 56,2 |
| Wskaźnik zatrudnienia (%) | 45,9 | 53,2 | 39,2 | 45,0 | 47,4 |
Struktura zawodowa (zatrudnienia) ludności jest to udział pracujących w poszczególnych sektorach (działach) gospodarki w ogólnej liczbie pracujących; pokazuje, jaką część zatrudnienia stanowią pracownicy poszczególnych działów i gałęzi gospodarki; jest rozpatrywana w układzie sektorowym lub działowym, zależy od poziomu rozwoju kraju (lub regionu) oraz płci i wieku.
Struktura zatrudnienia w woj. Mazowieckim: 21,7 % przemysł i budownictwo; 20,2% rolnictwo; 38% usługi rynkowe; 20,1% pozostałe.
SYSTEM OSADNICZY POLSKI
Rodzaje osadnictwa
1) miejskie
2) wiejskie
Tendencja: zacieranie się różnic pomiędzy podstawowymi formami osadnictwa
Osadnictwo wiejskie - zbiór wsi i miejscowości (osad) wiejskich na danym terytorium wraz z ich wzajemnymi powiązaniami; elementarną jednostką osadnictwa wiejskiego jest wieś.
Wieś - wyodrębniony terytorialnie i administracyjnie obszar, obejmujący pewną zbiorowość siedlisk (zabudowę) oraz rozłóg pól, właściwy dla terenów użytkowanych rolniczo; inaczej: jedn. osadnicza, która nie posiada statusu miasta;; oprócz pojęcia wsi istnieje pojęcie miejscowości wiejskiej, które oznacza każde skupisko ludności, niezależnie od liczby zabudowań, gęstości zabudowy, liczby ludności, posiadające odrębną nazwą urzędową lub zwyczajową.
Osadnictwo wiejskie w Pl. 54 tys. miejscowości wiejskie, w tym: → 43 tys. wsi, → 11 tys. innych miejscowości wiejskich (np. kolonie, przysiółki, osady…); występuje słaba tendencja malejąca liczby m.w.
Wielkość miejscowości wiejskich w Pl. •wsie bardzo małe (<200) – 46% •wsie małe (200-500) – 36% •wsie średnie (500-1000) – 12% •wsie duże (>1000) – 6% .; dominującą cechą osadnictwa wiejskiego jest bardzo duże rozdrobnienie, dominują wsie bardzo małe i małe (82% ogółu), największe rozdrobnienie środkowa część Pl (woj. łódzkie i maz.), Pomorze, Kujawy i Podlasie; wsie średnie woj. dolnośląskie, opolskie i lubelskie; największe wsie woj. śląskie, małopolskie, podkarpackie.
Gęstość osadnictwa wiejskiego – wielkość i gęstość miejscowości wiejskich zależy od czynników historycznych, ukształtowania powierzchni, poziomu rozwoju ekonomicznego, struktury agrarnej, drogi rozwoju rolnictwa i stopnia wykształcenia pozarolniczych funkcji wsi; im więcej jest na danym terenie dużych gospodarstw rolniczych tym sieć jest rzadsza i wsie mniejsze; najwięcej wsi dużych występuje na terenach o rozdrobnionym rolnictwie (MŁP, PDK) oraz na obszarach o rozwiniętych funkcjach pozarolniczych (śląskie).
Typy osadnictwa wiejskiego w Pl. - dominującą formą morfologiczną osadnictwa wiejskiego
w Pl są wsie skupione (zwarte) - 67% wszystkich wsi, udział wsi luźnych (rozwleczonych) wynosi 17%,
zaś wsi rozproszonych 16%; dominującym typem morfogenetycznym osadnictwa są wsie jednodrożne zwarte (40%) oraz wsie wielodrożne zwarte (20%).
Funkcje miejscowości wiejskich ekonomiczne: produkcja rolna, produkcja leśna, rybactwo, przetwórstwo, rzemiosło, turystyka, w tym agroturystyka; społeczne: obsługa ludności wiejskiej, f. rekreacyjna, f. religijna; ekologiczne: ochrona i poprawa wartości krajobrazu wiejskiego. • miejscowości wiejskie przekształcają się z jednofunkcyjnych (rolnych) w wielofunkcyjne (w wyniku procesu deruralizacji i urbanizacji wsi); • 1/4 wsi w Pl ma charakter wielofunkcyjny, • są to głownie duŜe wsie i miejscowości położone w pobliżu dużych miast, na obszarach uprzemysłowionych i wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych.
Czynniki rozwoju miejscowości wiejskich: -potencjał demograficzny wsi (liczba mieszkańców i kierunek
zmian ludnościowych), charakter morfologiczny wsi (kształt i układ przestrzenny wsi),odległość od najbliższego ośrodka miejskiego, występowanie i ranga węzłów komunikacyjnych, charakter zabudowy (elementy zabudowy, walory architektoniczne i użytkowe obiektów, aktywność budowlana), struktura funkcjonalna. Jakość osadnictwa wiejskiego - oznacza cechy przestrzeni wiejskiej, które sprzyjają wielofunkcyjnemu rozwojowi obszarów wiejskich; cechy wyznaczające wysoką jakość osadnictwa: • większa liczba mieszk. (>500 m.), • bliskość miast, • łatwa dostępność komunikacyjna, • dobre wyposażenie w infrastrukturę techniczną i społeczną. • dodatni przyrost demograficzny, • zróżnicowana struktura funkcjonalna (rozwinięte f. pozarolnicze) • zwarta zabudowa, z wyodrębnionym centrum, • wysoka aktywność budowlana. Jakość osadnictwa wiejskiego w Pl. najlepsza: woj. opolskie, śląskie i dolnośląskie, dobra: zachodniopomorskie, lubuskie, w pn-wsch. Małopolska i Podhale, niska: woj. pomorskie, świętokrzyskie, pd. część mazowieckiego
(podregion radomski), pd. Podlasie, bardzo niska: kujawsko-pomorskie, wsch. cz. wielkopolskiego, łódzkie,
zach. Mazowsze (podregion płocko-ciechanowski) i wsch. Małopolska.
Wieś zurbanizowana - jest odmianą wsi, kształtującą się w wyniku procesu semiurbanizacji, jest położona najczęściej w pobliżu dużego miasta, większość jej mieszkańców dojeżdża do pracy w mieście, co powoduje stopniowe zanikanie zabudowy gospodarczej oraz powstawanie domów mieszkalnych zbliżonych wyglądem do podmiejskiej zabudowy willowej.
Semiurbanizacja - proces „umiastowienia” wsi; przejawia się we wprowadzaniu a wieś zabudowy typowej dla miasta, zmianie krajobrazu wiejskiego, zaniku funkcji rolniczej, rozwoju funkcji usługowych, polepszaniu infrastruktury, wzroście liczby osób zatrudnionych poza rolnictwem, dotyczy obszarów metropolitalnych,
Miasto (łac. civitas) - większa jednostka osadnicza, skupiająca ludność zatrudnioną w zawodach pozarolniczych; historycznie ukształtowana jednostka osadnicza o wysokiej intensywności zabudowy i małej ilości terenów rolniczych, której ludność pracuje głównie poza rolnictwem i prowadzi miejski styl życia; jednostka osadnicza posiadająca prawa miejskie; Cechy miasta: duża liczba ludności i zwartość skupiska ludności, zróżnicowana struktura funkcji z przewagą funkcji pozarolniczych, zwarta struktura zagospodarowania przestrzeni, odpowiadająca strukturze funkcji i liczbie mieszkańców, specyficzny (miejski) styl życia mieszkańców. Warunki uzyskania praw miejskich w Pl. odpowiednia liczba ludności (min. 2 tys.); przynajmniej 2/3 ludności zatrudnione poza rolnictwem; posiadanie instytucji pełniących funkcje ponadlokalne; odpowiednia infrastruktura techniczno-komunalna; zwarta zabudowa typu miejskiego, chodniki, oświetlenie ulic itp.; brak zabudowy zagrodowej w obszarze zwartej zabudowy; poparcie ze strony mieszkańców. Cechy miasta: duża gęstość zaludnienia; zwarte skupisko ludności, dominacja funkcji pozarolniczych, intensywne użytkowanie terenów miejskich, zwarta i gęsta zabudowa, wysoka koncentracja i różnorodność infrastruktury, specyficzny (miejski) styl życia mieszkańców, status prawny (prawa miejskie).
| Rodzaje miast Kryterium klasyfikacji | Rodzaje miast |
|---|---|
| - wielkość miasta | wielkie (> 1 mln); duże; średnie, małe |
| -funkcje miejskie | przemysłowe, handlowe, usługowe, naukowe, administracyjne, turystyczne, kultu religijnego … |
| dynamika rozwoju | - rozwijające się, - w fazie ekspansji (rozkwitu), - w fazie stagnacji, - w fazie schyłkowej, - w fazie odbudowy (rewitalizacji) |
| -status administracyjny | stolica państwa, miasto: wojewódzkie, powiatowe, gminne |
Cechy urbanizacji w Polsce: w latach 90. Polskie miasta weszły w fazę rozwoju postindustrialnego – o ich rozwoju w zasadniczy sposób decydują usługi )zw. z obsługą działalności gospodarczej, handlem, oświatą, nauką, kulturą, telekomunikacja), urbanizacja w Polsce straciła wymiar ilościowy, a przyjęła wymiar jakościowy; dezurbanizacja – przepływ ludności z dużych miast do miejscowości położonych poza ich granicami; rozwój sfer podmiejskich
Mierniki poziomu rozwoju osadnictwa miejskiego: liczba miast, odsetek ludności miejskiej, gęstość sieci miast, struktura wielkościowa miast.
Gęstość miast (pow. terytorium przypadająca na 1 miasto) Polska: 346 max. – woj. śląskie: 174 min. – woj. lubelskie: 613 ; im bardziej na wschód i północ, tym sieć jest rzadsza, wynika to z dziejów historycznych kraju oraz procesu uprzemysłowienia, szczególnie gęsta sieć jest na terenach, z którymi wiążą się początki państwowości oraz które były najwcześniej uprzemysłowione (Górny i Dolny Śląsk oraz Wielkopolska i Małopolska), natomiast na obszarach b. Królestwa Kongresowego i na terenach Polski Pn. sieć miast jest rzadsza; mało jest też miast dużych; większa koncentracja M. w miejscach wydobycia surowców mineralnych i dolinach rzecznych. Cechą sieci osadniczej jest dominacja dużych ośrodków w centrum i na południu kraju, zaś znikoma na peryferiach, przy granicy
Struktura wielkościowa miast w Pl.
| wielkość (w tys.) | Liczba | % |
|---|---|---|
| < 2,5 | 109 | 12,0 |
| 2,5 - 5 | 211 | 23,2 |
| 5 – 10. | 188 | 20,7 |
| 10 – 20 | 180 | 19,8 |
| 20 – 40 | 108 | 11,9 |
| 40 - 100 | 73 | 8,0 |
| 100 - 200 | 22 | 2,4 |
| > 200 | 17 | 1,9 |
Struktura wielkościowa miast w Pl. sieć osadnictwa miejskiego w Pl. charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem, najliczniejszą grupę stanowią miasta małe (>10 tys.), tj. 56% ogółu, najbardziej skoncentrowana sieć miast: woj. śląskie (udział miast małych = 34%), najbardziej rozdrobniona sieć miast: woj. wielkopolskie (udział miast małych = 66%).
Policentryczność osadnictwa oznacza regularny rozkład miast pod względem wielkości oraz względnie równomierne rozmieszczenie największych miast w przestrzeni kraju. tzn. sieć osadnicza kraju jest względnie zrównoważona – poziom koncentracji ludności w dużych miastach jest umiarkowany (w 39 miastach >100 tys. mieszka ok. 30% ludności kraju i połowa ogółu ludność miejskiej), nie występuje zjawisko znacznej koncentracji ludności w największym mieście – w Warszawie mieszka ok. 4,5% ludności kraju (a w Lizbonie 34%, Rydze 32%, Atenach 31%, Tallinie 30%, Wiedniu 19%, Budapeszcie 17% ludności kraju), brak również znaczącej przewagi największego miasta nad głównymi ośrodkami regionalnymi, przewaga W-wy nad Krakowem jest zaledwie 2-krotna (wobec 9-krotnej na Węgrzech, 8-krotnej we Francji, 5-krotnej w Danii, 4,5-krotnej w Szwajcarii). Osadnictwo miejskie w Pl posiada charakter policentryczny.
System osadnictwa miejskiego w Polce: podstawowymi elementami krajowej sieci osadniczej są ośrodki metropolitalne wraz z ich obszarami funkcjonalnymi; Ośrodki metropolitalne – to duże ośrodki miejskie, które pełnią najważniejsze funkcje w systemie osadniczym kraju oraz odgrywają najważniejsze role gospodarcze, polityczne, społeczne i kulturalne w skali ponadregionalnej i krajowej; funkcjonalny obszar metropolitalny – to obszar tworzony przez ośrodek metropolitalny (główne miasto – rdzeń) oraz przez otaczającą go sferę podmiejską powiązaną z nim funkcjonalnie.
Ośrodki metropolitalne należą do nich: Warszawa, konurbacja górnośląska, Kraków, Trójmiasto, Łódź, Wrocław, Poznań, Bydgoszcz wraz z Toruniem (ToBy), Szczecin i Lublin, tworzą podstawową sieć policentrycznej struktury osadniczej kraju, pełnią funkcję „lokomotyw rozwoju”, tj. głównych węzłów (biegunów) rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturowego kraju,koncentrują wyspecjalizowane funkcje gospodarcze, polityczne, administracyjne, społeczne i kulturalne - są miejscami koncentracji usług wyższego rządu, są obszarami najbardziej intensywnej działalności gospodarczej, stanowią wielkie rynki pracy i zbytu, są także ośrodkami dojazdów do pracy oraz migracji (stałych i czasowych).
Ośrodki regionalne: do ośrodków o mniejszej skali oddziaływania (niż ośrodki metropolitalne) należą pozostałe miasta woj.: Białystok, Gorzów Wlkp., Kielce, Olsztyn, Opole, Rzeszów, Zielona Góra oraz pozostałe duże miasta: Bielsko-Biała, Radom, Częstochowa, Koszalin oraz Słupsk, odgrywają one istotną rolę w życiu gospodarczym, społecznym i administracyjnym kraju i poszczególnych regionów, wspomagają procesy rozwoju regionalnego i dostarczają bodźców rozwojowych dla obszarów je otaczających, pełnią szereg funkcji metropolitalnych, jednak w wielu aspektach pozostają nadal powiązane i podległe funkcjonalnie ośrodkom metropolitalnym (np. w zakresie gospodarczym, szkolnictwa wyższego, nauki, kultury wysokiej).
Hierarchiczność sieci osadniczej woj. MAZ ośrodek regionalny (Warszawa), ośrodki subregionalne (Radom, Płock, Ciechanów, Ostrołęka, Siedlce), ośrodki ponadlokalne (powiatowe) np. Białobrzegi, Garwolin, Gostynin, Grójec, Kozienice, Otwock, Pułtusk, Sochaczew, Żyrardów, ośrodki lokalne (gminne) np. Łomianki, Marki, Józefów, Radzymin, Wyszogród, Góra Kalwaria, Tarczyn, Serock; ośrodki sublokalne (wsie) np. Izabelin, Kampinos, Magdalenka, Stare Babice, Nieporęt, Prażmów. Struktura funkcjonalna miast w woj. MAZ: większość miast posiada charakter wielofunkcyjny, dominacją f. przemysłowych (>50% pracujących w przemyśle i budownictwie), charakteryzuje się 15 miast (m.in. Płock, Ostrołęka, Radom, Pruszków, Grodzisk Maz, Ostrów Maz.), przewaga f. usługowych (>70% pracujących w usługach) charakteryzują się22 miasta (m.in. Warszawa, Otwock, Pułtusk)
Zmiany w strukturze przestrzennej miast intensyfikacja wykorzystania terenu, koncentracja usług w kompleksach wielofunkcyjnych (centra handlowo-usługowo-rozrywkowe oraz parki biznesu); przesuwanie się dzielnic przemysłowych poza obszar miast; powtórne wykorzystanie terenów poprzemysłowych, rewitalizacja zdegradowanych (zaniedbanych) obszarów miast, rozlewanie się miast (urban sprawl),wzrost zróżnicowań społeczno-przestrzennych, zanikanie przemysłu w wewnątrz miast (dezindustralizacja) i przemieszczanie
się działalności przemysłowej (branż terenochłonnych) na peryferia, koncentracja przemysłu wzdłuż arterii wylotowych i wokół podmiejskich węzłów komunikacyjnych, rozwój stref przemysłu high-tech (tzw. nowe przestrzenie przemysłowe, np. parki naukowe, parki technologiczne),koncentracja usług wyższego rzędu w city oraz w nowych dzielnicach biznesu i finansów (strefy nowoczesnych przestrzeni biurowych), koncentracja handlu i usług dla konsumentów w dzielnicowych i podmiejskich centrach handlowych (WOH, malle, galerie handlowe, lifestyle centers),, rozlewanie się” zabudowy mieszkaniowej na przedmieścia dużych miast (żywiołowa suburbanizacja, tzw. urban sprawl), pogłębianie się podziałów społecznych; segregacja przestrzenna mieszkańców wg statusu materialnego, powstawanie osiedli zamkniętych (np. Marina Mokotów), gentryfikacja dzielnic (napływ klasy średniej i wyższej do stref centralnych, wcześniej zaniedbanych, zajmowanych przez ludność ubogą i margines społ.), ponowne zagospodarowanie obszarów zdegradowanych (tzw. rewitalizacja), wprowadzenie terenów zielonych i zmian podnoszących estetykę krajobrazu miejskiego
Przemysł w województwie mazowieckim
1) ogólna charakterystyka regionu
- woj. mazowieckie jest regionem najsilniejszym gospodarczo, pierwszym pod względem dynamiki rozwoju ekonomicznego i aktywności biznesowej,
- jest liderem przedsiębiorczości w Polsce; w regionie znajduje się ok. 650 tys. firm (w tym 22 tys. z udziałem kapitału zagranicznego), w których pracują ponad 2 mln osób,
- wytwarza 22% PKB kraju
- ponad połowa wartości regionalnego PKB (62%) powstaje w Warszawie,
- PKB na 1 mieszkańca wynosi ok. 160% średniej krajowej (I. miejsce w Pl) i ok. 90% średniej dla Unii Europejskiej,
- największe ośrodki gospodarcze to Warszawa, Radom, a następnie Płock, Siedlce, Ciechanów i Ostrołęka.
- jest najbardziej zróżnicowanym wewnętrznie regionem kraju; składa się z wysoko rozwiniętego centrum (obszar metropolitalny Warszawy) i słabo rozwiniętej pozostałej części województwa (obszar peryferyjny); województwo charakteryzuje dwudzielność (dualizm) potencjału rozwojowego, poziomu rozwoju gospodarczego, poziomu i warunków życia oraz dynamiki procesów modernizacji.
2) baza surowcowa:
- woj. mazowieckie jest bardzo ubogie w surowce mineralne
- większość udokumentowanych surowców to kopaliny pospolite – podstawową grupę złóż stanowi kruszywo naturalne (piaski, żwiry, piaski kwarcowe); w tym 13 złóż piasków kwarcowych do prod. cegły wapienno-piaskowej i 5 złóż piasków do produkcji betonów komórkowych.
- woj. jest zasobne w surowce ilaste, (wykorzystywane na potrzeby budownictwa i drogown.); kopaliny dla przem. cementowego są eksploatowane w powiecie radomskim (złoże "Wierzbica),
- węgiel brunatny (4 złoża w powiatach kozienickim i radomskim),
- fosforyty – występują w powiecie radomskim, ale nie są eksploatowane,
- torf (powiat sochaczewski).
3) główne ośrodki przemysłowe:
- Warszawa, Płock, Radom, Ostrołęka, Ciechanów, Piaseczno, Pruszków, Wołomin, Otwock, Legionowo, Konstancin-Jeziorna, Sochaczew, Błonie, Żyrardów, Milanówek, Warka,
- specjalne warunki dla rozwoju przemysłu tworzą Specjalne Strefy Ekonomiczne (SSE); na Maz. działa 9 podstref SSE:
1) podstrefy Łódzkiej SSE: Warszawa (Procter & Gamble), Żyrardów, Grodzisk Maz. (m.in. .firma Danfoss)
2) podstrefy Warmińsko-Mazurskiej SSE: Ciechanów, Mława, Ostrołęka (największe firmy to: LG Electronics w Mławie i Wydawnictwo Bauer w Ciechanowie),
3) podstrefy Tarnobrzeskiej SSE: Radom (tereny inwestycyjne w Ożarowie Maz., Pionkach, Poniatowej, Wyszkowie) i Siedlce.
4) podstrefy Starachowickiej SSE: Szydłowiec i Iłża.
4) Warszawski Okręg Przemysłowy
- oparty jest o funkcje stołeczne Warszawy,
- główne ośrodki: Warszawa, Wołomin, Otwock, Piaseczno, Legionowo, Nowy Dwór Maz., Konstancin-Jeziorna, Pruszków
- cechy charakterystyczne WOP to: typowo miejska geneza powstania okręgu, brak surowców mineralnych, bardzo chłonny rynek zbytu, wykwalifikowana kadra, rozwinięte zaplecze naukowo-badawcze, rozwinięta infrastruktura techniczna, wysoki udział kapitału zagranicznego (BIZ),
- w strukturze dominuje przemysł elektromaszynowy (elektrotechniczny, precyzyjny, maszynowy); WOP do niedawna charakteryzował się wysoką koncentracją przemysłu środków transportu (FSO i Ursus),
- silnie rozwinięte są również przemysły: poligraficzny, farmaceutyczny, chemii gospodarczej oraz spożywczy,
WOP pod względem liczby osób pracujących w przemyśle zajmuje drugie miejsce wśród krajowych okręgów przemysłowych.
5) dominujące działy i gałęzie przemysłu:
- elektrotechniczny: Mława (LG Electronics), Warszawa (prod. automatyki przemysłowej, stacji radiolokacyjnych, wideorejestratorów itp.), Grodzisk Maz. (Danfoss - instalacje chłodnicze i klimatyzacyjne, pompy ciepła, elektryczne ogrzew. podłogowe),
- precyzyjny: Warszawa (prod. sprzętu optycznego, fotooptycznego, medycznego, urządzeń medycznych, aparatury rentgenowskiej)
- paliwowy - PKN Orlen1 w Płocku (Płock jest stolicą polskiej petrochemii; wytwarza ok. 70% krajowej prod.i paliw płynnych oraz wiele surowców dla przem. chemicznego),
- energetyczny (elektrownie w Kozienicach i Ostrołęka, elektrociepłownie w Warszawie),
- metalurgiczny: huta stali szlachetnych w Warszawie (właścicielem jest największy koncern stalowy na świecie ArcelorMittal; prod. szeroki asortyment stali o podwyższonej wytrzymałości, łożyskowych, sprężynowych, stal do zbrojenia betonu),
- poligraficzny: Warszawa (Axel Springer, Bertelsmann, Wolters Kluwer Orkla), Ciechanów (Wyd. Bauer),
- chemiczny, w tym: farmaceutyczny: Warszawa (Polfa Tarchomin), Grodzisk Maz.); kosmetyczny: Warszawa (Oriflame), Halinów k.W-wy (Colgate-Palmolive), Kanie k. Brwinowa (L'Oreal), oraz Sochaczew, Grodzisk Maz., Radom; prod. chemii gospodarczej: Nowy Dwór Maz. (Benckiser - prod. detergentów i środków czystości + środki higieny osobistej), Warszawa (Henkel), Sochaczew („Boryszew” – surowce do prod. tworzyw sztucznych, płyny do chłodnic samoch. Borygo, kleje do papieru i drewna, opakowanie z tworzyw sztucznych; siding); tworzyw sztucznych i włókien chemicznych: Pionki, Sochaczew, Przasnysz, Mińsk Maz.
- spożywczy, w tym: branża mleczarska: Warszawa (Danone), Elżbietów k. Szymanowa oraz Kozienice (Bakoma2), Radom, Ostrołęka, Zwoleń, Pułtusk, Mława, Sokołów Podl., Ostrów Maz., Sierpc,; branża mięsna: Sokołów Podl., Czyżew, Ostrołęka, Płock, Świerczynek k. Sierpca (Olewnik), Łyse k. Ostrołęki (JBB), Siedlce (Drosed), Ciechanów (Cedrob),; branża owocowo-warzywna: Tarczyn (Agros-Fortuna), Przysucha, Góra Kalwaria, Błonie k. W-wy,; branża cukiernicza: Warszawa (Wedel3), Janaszówek k. Sochaczewa (Mars4), Płońsk (Kraft Food), Belsk Duży k. Grójca (Ferrero),; branża koncentratów spożywczych: Grodzisk Maz. (PepsiCo - chipsy), Marki k. Wa-wy (Tchibo), Ostrów Maz. (Kruger), Wólka Kosowska (Kamis),; branża napojów bezalkoholowych: Radzymin (Coca-Cola), Pniewy k. Grójca (PepsiCo),; branża piwowarska: Warka, Ciechanów, Sierpc,; branża spirytusowa: Siedlce, Żyrardów, Józefów k. Błonia,; branża olejarska: Warszawa, Karczew,; branża zbożowo-młynarska: Szymanów, Sierpc (Cargill),; cukrownicza: Glinojeck (największa cukrownia w Europie Środk.-Wsch.; jest własnością koncernu Pfeifer & Langen),; branża tytoniowa: Radom,
- celulozowo-papierniczy: Ostrołęka, Konstancin-Jeziorna, Ciechanów,
- lekki – branża odzieżowa: Płock (Lévi-Strauss), Ciechanów (Marconi), Warszawa, Garwolin, Sierpc, Mińsk Maz.
- drzewny, w tym branża meblarska: Ostrów Mazowiecka (Forte), Wyszków, Ciechanów; prod. stolarki budowlanej: Wołomin, Ciechanów, Płock,
- mineralny: Ostrołęka (Xella Ytong – prod. betonu komórkowego), Radom (Jadar - materiały budowl), Mińsk Maz. (Sanitec – prod. ceramiki szlachetnej); przem. szklarski: Radom (szkło dekoracyjne i opakowaniowe), Ostrołęka (Starglass i PST –szyby termoizolacyjne), Wyszków, Pilawa, Ożarów Maz.,
- maszynowy i metalowy: Warszawa (prod. obrabiarek, pomp, maszyn i urządzeń dla budownictwa, dźwigów osobowych, sprzętu spawalniczego, pras automatycznych, aparatury mleczarskiej), Płock (fabryka maszyn żniwnych New Holland), Radom (Fabryka Broni Łucznik i firma Aspa Electro - prod. maszyn do szycia), Siedlce (PZL-Wola),
- środków transportu: Przasnysz (Kross - największy krajowy producent rowerów), Pruszków, Mińsk Maz. (zakłady naprawcze taboru kolejowego PKP i Kolei Maz.),
– w 2011 r. zakończono produkcję ciągników roln. w ZM Ursus5 w Warszawie (po sprzedaży zakładów firmie POL-MOT Warfama, prod. ciągników została przeniesiona do Lublina (do dawnej fabryki samochodów),
– w lutym 2011 zaprzestano produkcji samochodów w Fabryce Samochodów Osobowych (FSO) – wygasła umowa z General Motors na montaż aut Chevrolet Aveo i linia montażowa została przeniesiona do Korei Płd i USA. Obecnie trwają poszukiwanie inwestora strategicznego (nie powiodły się negocjacje z koncernem Nissan w sprawie rozpoczęcia prod. swych samochodów).
TRANSPORT
Transport - zbiór wszystkich czynności związanych z przemieszczaniem w przestrzeni osób, ładunków i energii przy użyciu odpowiednich środków technicznych; proces technologiczny polegający na przemieszczeniu osób lub rzeczy pomiędzy miejscami (punktami) w przestrzeni ekonomicznej; umożliwia przepływ towarów między miejscami, do których docierają transponowane dobra i tworzy pomost między nadawcą a odbiorcą.
Pojęcia związane z transportem
droga transportowa – wydzielony pas terenu, akwenu, przestrzeni powietrznej, przeznaczony do poruszania się pojazdów, ludzi, zwierząt; łączy ze sobą dwa lub więcej punktów transp.
punkt transportowy – miejsce czynności ładunkowych (załadunku, wyładunku, przeładunku) oraz początek i koniec trasy,
linia transportowa – element funkcjonalnie związany z przewozem lub przesyłem konkretnym środkiem technicznym na określonym odcinku drogi,
szlak transportowy – wiązka linii łączących zespoły punktów transportowych,
węzeł transportowy – miejsce, w którym zbiegają się co najmniej trzy drogi lub linie transportowe (np. kolejowe - w.t.k., drogowe - w.t.d.),
korytarz transportowy – to obszar przez który przechodzą znaczące potoki ruchu i która zawiera urządzenia infrastrukturalne różnych gałęzi transportu;
sieć transportowa – zbiór powiązanych ze sobą dróg i linii transp. oraz punktów i węzłów,
system transportowy – zbiór sieci transportowych i urządzeń technicznych służących realizacji usług transportowych w skali danej jednostki terytorialnej.
Mierniki dotyczące transportu: długość sieci transp. – sumaryczna długość dróg danego typu,; gęstość sieci transp. – długość sieci na 100 km2,; gęstość punktów transp. – liczba punktów na 100 km2,; przewóz – wielkość (masa) dóbr przemieszczonych z miejsca nadania do miejsca przyjęcia wyrażona w tonach (lub liczba przewiezionych osób),; potok przewozowy – suma przemieszczeń osób lub ładunków przez określony przekrój drogi w jedn. czasu; zdolność przewozowa – max. liczba pojazdów, jaka może być przemieszczona przez określony przekrój drogi w jedn. czasu; praca przewozowa – suma przewozów wykonanych wszystkimi rodzajami transportu; obliczana jako iloczyn przewiezionych osób (lub ładunków) i długości drogi; jednostką miary jest tonokilometr (tkm) lub pasażerokilometr (pkm).
Odległości transportowe: liniowa – odległość fizyczna dzieląca punkty wysyłki i przeznaczenia przemieszczanych produktów (km);ortodromalna (idealna; z lotu ptaka) – najkrótsza odległ. pomiędzy 2 punktami,; rzeczywista (w przestrzeni) – uwzględnia krzywiznę szlaku,; czasowa – czas niezbędny do pokonania danego odcinka w przestrzeni przy zastosowaniu określonego środka transportu; ekonomiczna – koszty transportu na określonym odcinku drogi transportowej (PLN, €, $); na koszty składają się: wartość zużycia środka transportu, wartość paliw i materiałów pomocniczych oraz wartość pracy.
Podział transportu wg przedmiotu transportu: osobowy i towarowy; wg środków transportu: drogowy (samochodowy), kolejowy, śródlądowy, morski , lotniczy, przesyłowy, juczny,; ze względu na ciągłość procesu transportowego: bezpośredni (tylko jedna gałąź transportu), wielogałęziowy (wykorzystuje środki dwóch lub więcej gałęzi transportu) i multimodalny (przewóz różnymi środkami transportu towarów umieszczonych w jednostkach ładunkowych, np. kontenerach),; ze względu na zasięg: krajowy i międzynarodowy.
Transport drogowy / samochodowy jest najszybciej rozwijającą się obecnie gałęzią transportu, jest najbardziej elastycznym rodzajem transportu, stąd jest pro-logistyczną gałęzią transportu (najlepiej odpowiada rozwiązaniom logist.),; w Pl. realizuje ok. 3/4 ogólnych przewozów ładunków i pasażerów, jednak ze względu na niewielką średnią odległość przewozu wykonuje zaledwie 25% pracy przewozowej w przewozach ładunków i 55% w przewozach pasażerskich; stymulatorem jego rozwoju transportu jest masowa produkcja samochodów. Zalety - bezpośredniość dostaw (door to door), elastyczność (dostosowanie do wymagań klienta + możliwość korzystania z najdogodniej-szych tras przejazdu), łatwy rozładunek i załadunek, znaczna szybkość eksploatacyjna, terminowość i punktualność, wysoka operatywność usługowa i dyspozycyjność dużej liczby środków przewozowych (szybkie dostawy), przystosowanie taboru do przewozu niemal wszystkich rodzajów ładunków, przewaga kosztowa w przewozach na krótkich i średnich trasach, wady: wysoka energochłonność, uciążliwość dla środowiska (hałas, spaliny, terenochłonność), niska ładowność (do 20 t), wysokie koszty budowy i utrzymania infrastruktury, nierównomierne rozmieszczenie sieci dróg + zróżnicowany stan techn., wysoka kolizyjność + ryzyko wypadków, wrażliwość na złą pogodę,
Infrastruktura transportu drogowego: liniowa – sieć dróg kołowych; punktowa – obiekty służące obsłudze: •podróżnych (dworce, przystanki, terminale lotnicze, MOP), •ładunków (place i punkty przeładunkowe, centra logistyczne, terminale kontenerowe), •środków przewozowych (parkingi, stacje benzynowe, stacje obsługi pojazdów).
Klasyfikacja dróg w Pl.
1) Klasy dróg (wg standardów technicznych i użytkowych):
1.autostrady (A),
2.drogi ekspresowe (S),
3.drogi główne ruchu przyspieszonego (GP),
4.drogi główne (G),
5.drogi zbiorcze (Z),
6.drogi lokalne (L),
7.drogi dojazdowe (D).
2) Kategorie dróg publicznych (wg funkcji w sieci drogowej):
1.drogi krajowe – posiadają klasę A, S, GP, a wyjątkowo G,
2.drogi wojewódzkie – posiadają klasę G, Z, a wyjątkowo GP,
3.drogi powiatowe – posiadają klasę G, Z, a wyjątkowo L,
4.drogi gminne – posiadają klasę L, D, a wyjątkowo Z.
Zarządcy dróg publicznych oraz zarządcy ruchu:
| Kategoria drogi | Zarządca drogi | Zarządca ruchu | Własność | Zaliczenie do wł. kategorii | Nadanie nr drogi |
|---|---|---|---|---|---|
| Gminna | Wójt (burmistrz, prezydent miasta) | starosta | Samorządu gminy | Uchwała Rady Gminy | Zarząd województwa |
| Powiatowa | Zarząd powiatu | starosta | Samorządu powiatu | Uchwała Rady Powiatu | Zarząd województwa |
| Wojewódzka | Zarząd województwa | Marszałek województwa | Samorządu województwa | Uchwała Sejmiku Wojewódzkiego | Generalny dyrektor dróg krajowych i autostrad |
| krajowa | Generalny dyrektor dróg krajowych i autostrad | Generalny dyrektor dróg krajowych i autostrad | Skarb Państwa | Rozporządzenie Ministra infrastruktury | Generalny dyrektor dróg krajowych i autostrad |
Nie każda droga w Pl jest drogą publiczną. By się taką stała musi posiadać status drogi publicznej, który uzyskuje poprzez nadanie jej odpowiedniej kategorii.
Długość dróg w Polsce: drogi publiczne 406 tys. km w tym: - o nawierzchni twardej 270 tys. km - o nawierzchni twardej ulepszonej 250 tys. Km
Autostrada - droga szybkiego ruchu o ograniczonej dostępności, wyposażona w co najmniej dwie jezdnie 1-kierunkowe oraz posiadająca bezkolizyjne skrzyżowania ze wszystkim drogami oraz węzły z drogami głównymi; zapewnia bezpieczny, szybki i płynny przepływ ruchu pojazdów. Cechy charakterystyczne: przebieg poza terenami zamieszkanymi, wyposażenie w urządzenia obsługi podróżnych i pojazdów (MOP), wielopoziomowe skrzyżowania z drogami przecinającymi, odstępy między węzłami >15 km (wyjątkowo >5 km), ogrodzenia ochronne przed zwierzętami, nawierzchnia o nacisku 11,5 t/oś, max. prędkość 140 km/h.
Autostrady w Polsce:
|
Dł. | istnieje | W budowie | |
|---|---|---|---|---|
| A1 | Gdańska S6-Gorzyczki - gr Cz | 565km | 213 | 228 |
| A2 | Świecko gr D – Kukuryki gr BY | 620km | 316 | 112 |
| A4 | Jędrzychowice gr D – Korczowa gr UA | 670km | 447 | 223 |
| A6 | Kołbaskowo gr D – Rzęśnica S3 | 29km | 22 | 2 |
| A8 | Bielany Wrocławskie S8 – Wrocław S8 | 22km | 22 | - |
| A18 | Olszyn gr D – Krzyżowa A4 | 78km | 7+71 – 1 jezdnia | 0 |
Droga ekspresowa - droga szybkiego ruchu o ograniczonej dostępności, wyposażona w jedną lub dwie jezdnie, posiadająca wielopoziomowe skrzyżowania z przecinającymi ją innymi drogami (odstępy między węzłami >5 km).
S2 – Południowa Obwodnica Warszawy
S3 –
S5-
S6 –
S7-
S8 –
S10 -
S11 –
S12 –
S17 -
S19 -
S61 -
Cechy sieci drogowej w Pl. - jest niedostosowana do rosnących potrzeb transportu (pod względem przepustowości i stanu techn.); dynamika wzrostu natężenia ruchu znacznie przewyższa tempo rozwoju sieci drogowej; znikoma długość dróg szybkiego ruchu (skutkiem jest ograniczona dostępność komunikacyjna terytorium kraju oraz poszczególnych jej obszarów); istniejące odcinki autostrad i dróg ekspresowych są rozproszone (nie tworzą zwartych ciągów komunikacyjnych, przez co nie zapewniają ciągłości ruchu na żadnej z międzynarodowych dróg tranzytowych);nieprzystosowanie konstrukcji nawierzchni dróg do ruchu ciężkich pojazdów (większość dróg krajowych przystosowana jest do ruchu pojazdów o nacisku 8-10 t/oś; zaledwie 20% dróg krajowych jest przystosowanych do przenoszenia nacisku 11,5 t/oś); „wąskie gardła" w ciągach dróg krajowych i wojewódzkich (brak obwodnic miejskich, brak segregacji ruchu tranzytowego i lokalnego); zbyt mała liczba mostów na głównych rzekach (zwłaszcza na Wiśle i Bugu).
Transport kolejowy - polega na przewożeniu osób i ładunków z wykorzystaniem infrastruktury kolejowej, służy do przewozu ładunków masowych, cieczy i gazów na duże odległości oraz przewozu pasażerów w ruchu masowym na wszystkie odległości. zalety - b. duża ładowność (kilkaset ton ładunków na raz), mała uciążliwość dla środowiska, mała terenchłonność, niska kolizyjność, wysokie bezpieczeństwo, niskie koszty jedn. przewozu na dalekie odległości (im większa odległ. tym tańszy przejazd), rozbudowana sieć połączeń (łączy główne rynki zaopatrz. i zbytu), regularna częstotliwość i rytmiczność komunik., znaczna szybkość w przewozach towarów masowych i pasażerów na dalekie odległości, niska podatność na warunki pogodowe. wady - nie wykonuje przewozów bezpośrednich, (konieczny przeładunek), niska elastyczność przewozów, ograniczona dostępność sieci (mała gęstość punktów transportowych), niska dyspozycyjność środków przewozowych, długi czas przewozu, ryzyko kradzieży przewożonych ładunków, wysokie koszty budowy infrastruktury, możliwość zniszczenia towaru w wypadku nagłych zatrzymań, wstrząsów
Infrastruktura kolejowa głównym elementem infra. kolejowej jest linia kolejowa, złożona z jednego lub więcej torów, wraz ze stacjami, punktami przeładunkowymi, bocznicami oraz urządzeniami niezbędnymi do ich funkcjonowania. Rodzaje linii kolejowych: * normalnotorowe (rozstaw szyn 1435 mm), * szerokotorowe (rozstaw szyn > 1435 mm), * wąskotorowe (rozstaw szyn <1435 mm)
Kategorie linii kolejowych - parametry eksploatacyjne
| kategoria linii kolejowej | obciążenie przewozami T [Tg/rok] | prędkość maksymalna Vmax [km/h] |
prędkość max pociągów towarowych Vmax [km/h] |
dopuszczalne naciski osi P [kN] |
|---|---|---|---|---|
| 1 | magistralne | T ≥ 25 | 120 < Vmax ≤ 200 | 80 < Vmax ≤ 120 |
| 2 | pierwszorzędne | 10 ≤ T < 25 | 80 < Vmax ≤ 120 | 60< Vmax ≤ 80 |
| 3 | drugorzędne | 3 ≤ T < 10 | 60 < Vmax ≤ 80 | 50 < Vmax ≤ 60 |
| 4 | znaczenia miejscowego | T < 3 | Vmax ≤ 60 | Vmax ≤ 50 |
Linie kolejowe w Pl. - długość linii kolejowych wynosi ok. 22 tys. km (wsk. gęstości 7 km/100 km2), Pl. posiada jedną z gęstszych sieci linii kolejowych w Europie, przez Pl. przechodzą linie mające znaczenie dla międzynarodowego tranzytu kolejowego; linie te objęte są umowami międzynarodowymi: AGC - Umowa o głównych międzynarodowych liniach kolejowych.; AGTC - Umowa o ważnych międzynarodowych liniach transportu kombinowanego i obiektach towarzyszących.; stan techniczny infrastruktury kolejowej i zły i ulega pogorszeniu •ok. 35% linii kolejowych jest w stanie kwalifikującym się do wymiany, •na ponad 9 tys. km linii (niemal połowa wszystkich linii) dopuszczalna prędkość nie przekracza 60 km/h, •tylko na 2,3 tys. km linii pociągi mogą kursować z prędkością 120 km/h lub wyższą., •prędkość 160 km/h obowiązuje tylko 3% sieci kolejowej: na CMK (E65) na długości 217 km oraz na odcinkach linii E20 o łącznej długości 321 km.
Najważniejsze linie kolejowe w Polsce
- linia kolejowa nr 3 (Frankfurt n/O – Warszawa) + linia kolejowa nr 2 (Wa-wa-Terespol) – wchodzą w skład korytarza E 20 (Berlin - Moskwa); obsługują ruch tranzytowy w relacji zachód-wschód; na większości odc. spełniają standardy umów AGC i AGTC,
- magistrala węglowa (linia kolejowa nr 131, wchodzi w skład C-E 65, należy do sieci TEN-T), łączy GOP (Chorzów) z portem w Gdyni; obsługuje przewozy węgla kamiennego, rud żelaza, zboża, prod. ropopochodnych i surowców chemicznych - z importu),
- Centralna Magistrala Kolejowa (linia kolejowa nr 4, stanowi część linii E 65, należy do sieci TEN-T), łączy Grodzisk Maz. z Zawierciem; CMK w 2013 r. ma się stać pierwszą linią kolei dużych prędkości w Pl [200 km/h dla składów klasycznych i 220 km/h dla składów zespolonych, a później 300 km/h dla składów zespolonych],
- linia kolejowa nr 1 (d. Kolej Warszawsko-Wiedeńska); łączy Warszawę z Katowicami (przez Łódź),
- linia kolejowa nr 8 (W-wa-Kraków), linia pasażersko-towarowa, nie należy do sieci TEN-T,
- magistrala południowa (Zgorzelec - GOP- Kraków - Medyka); obsługuje dostawy rud żelaza z Ukrainy do polskich hut, import węgla kamiennego, art. spożywczych i prod. przemysł.,
- magistrala nadodrzańska (GOP – Opole – Wrocław - Szczecin/ Świnoujście).
Kierunki zmian w infrastrukturze transportu kolejowego - przebudowa kolejowej TEN-T, w tym przystosowanie ok. 700 km linii kolejowych do prędkości 200 km/h, likwidacja wąskich gardeł na liniach kolejowych o dużych potokach przewozowych, budowa linii Y (Warszawa-Poznań / Wrocław), wykorzystanie LHS w obsłudze ruchu tranzytowego i rozwoju transportu intermodalnego.
Linia Hutnicza Szerokotorowa (LHS) - linia o rozstawie toru 1520 mm; niezelektryfikowana, jednotorowa
przebieg: Hrubieszów – Sławków, jest najdalej wysuniętą na zachód Europy linią szerokotorową, ma charakter wyłącznie towarowy i obsługuje tylko przewozy międzynarodowe,
Euroterminal Sławków - terminal logistyczny usytuowany na styku najdalej na zachód wysuniętego odc. linii kolejowych szerokotorowej i normalnotorowej, dzięki czemu doskonale wpisuje się w rozwój transportu intermodalnego na trasie Daleki Wschód i Azja – Europa Zach.
Transport wodny śródlądowy (żegluga śródlądowa) przewóz ludzi i ładunków w obrębie zbiorników śródlądowych i cieków wodnych, wykorzystuje sieć rzek i kanałów z odpowiednio przygotowaną bazą portów, najczęściej przewozi surowce i ładunki masowe, zalety: ekologiczność, niska energochłonność, duża ładowność i masowość floty rzecznej (1 barka o ład. 2 tys. t = 50xTIR, zestaw 6 barek =40 wagonów węgla),niskie koszty przewozu na duże i średnie odległości, przydatność w transporcie ładunków masowych, wysokie bezpieczeństwo przewozu, może stanowić atrakcję turystyczną,; wady - mała szybkość, długi czas przewozu, konieczność przeładunków, uzależnienie od warunków przyrodn. (niski stan wód, zamarzanie), nieregularność przewozów, mała dostępność przestrzenna, niska uniwersalność taboru, ryzyko zniszczenia ładunków podatnych na wilgoć, konieczność regulacji szlaków wodnych i budowy sztucznych kanałów, występowanie przeszkód (mielizn, mostów, śluz). Infrastruktura żeglugi śródlądowej - liniowa: śródlądowe drogi wodne (akweny, na których możliwy jest przewóz osób i towarów statkami żeglugi śródlądowej); naturalne (rzeki i jeziora); sztuczne (kanały, sztuczne zbiorniki wodne); punktowa: porty rzeczne, przeładownie, nabrzeża, przystanie pasażerskie i turystyczne, zimowiska barek, stocznie.
Parametry dróg wodnych: -warunki nawigacyjne – określają parametry drogi wodnej, tj. wielkość i prędkość statków mogących korzystać z danej drogi wodnej, - okres nawigacyjny – oznacza liczbę dni w roku, w których droga wodna jest wolna od zalodzenia, -przepustowość drogi wodnej – oznacza liczbę ton ładunku, którą można przewieźć na danym odcinku drogi wodnej w jednostce czasu (w ciągu roku).
Klasy dróg wodnych - drogi wodne dzielą się na klasy, które określa się w zależności od: max. parametrów (ładowności) statków, jakie mogą być dopuszczone do żeglugi oraz wielkości min. prześwitu pod mostami i innymi urządzeniami krzyżującymi się z drogą wodną. W Pl zostały podzielone na 7 klas:
- drogi wodne o znaczeniu regionalnym I klasa - < 400 t , II klasa - 400-650 t, III klasa - 650-1000 t; - drogi o znaczeniu międzynarodowym IV klasa - 1000-1500 t, Va klasa - 1500-3000 t, Vb klasa - > 3000 t
Transport morski - przewóz statkami pasażerów i ładunków przez wody morskie; realizowany jest między portami morskimi za pomocą wyspecjalizowanych statków; ma największe znaczenie w międzynarodowych przewozach towarów – obejmuje ok. 70% ładunków handlu światowego. Formy transportu morskiego: żegluga liniowa (regularna) : oceaniczna i morska bliskiego zasięgu; żegluga trampowa (nieregularna), żegluga kabotażowa (przybrzeżna), żegluga wahadłowa. Zalety: bardzo duża ładowność (masowość taboru), daleki zasięg przewozów, możliwość przewiezienia każdego ładunku, niskie jedn. koszty przewozu na duże odległości, mało uciążliwy dla środowiska. Wady: mała szybkość, długi czas przewozu, konieczność przeładunków, niska częstotliwość kursowania, ryzyko katastrofy ekologicznej, uzależniony od pogody, niedostępność niektórych portów (zlodzenie, zbyt płytkie baseny portowe lub tory wodne), konieczność budowy kosztownych portów.
Infrastruktura transportu morskiego elementy liniowe: naturalne i sztuczne szlaki komunikacji morskiej, – międzykontynentalne szlaki oceaniczne, – cieśniny i naturalne kanały morskie), – sztuczne drogi morskie (kanały) – kanały morsko-rzeczne; elementy punktowe: porty morskie
Port morski - miejsce wyposażone w infra. umożliwiającą statkom handlowym cumowanie, załadunek lub rozładunek, a pasażerom wejście lub zejście z pokładu statku; obszar portu dzieli się na: 1) część wodną (akwatorium), obejmującą podejścia, redy i baseny wewnętrzne oraz 2) część lądową (urządzenia przeładunkowe, place składowe, manewrowe, składy, magazyny, drogi dojazdowe) Rodzaje: 1)uniwersalne – przystosowane do obsługi wszelkiego rodzaju ładunków i żeglugi pasażerskiej; dysponuje nabrzeżami i urządzeniami do przeładunku różnorodnych towarów, 2)specjalistyczne – przygotowane do obsługi określonego rodzaju produktów (przeładunek określonych grup towarów).
Porty morskie w Pl. - Polska posiada 4 duże porty morskie (Gdańsk, Gdynia, Szczecin i Świnoujście) i kilka małych portów handlowych (Elbląg, Kołobrzeg, Ustka, Darłowo, Police),; są to porty uniwersalne (Szczecin, Gdynia, Gdańsk, Świnoujście) oraz specjalizowane (m.in. naftowe, węglowe, kontenerowe, m.in. Port Północny w Gdańsku, Port Morski w Policach, porty rybackie, np. Władysławowo, Dziwnów, Puck, Darłowo, Łeba).
Gdańsk i Gdynia są największym zespołem portów na Bałtyku Port w Gdańsku – morsko-rzeczny kompleks portowo-przemysłowy, pełni rolę centrum dystrybucyjnego w Regionie M. Bałtyckiego i Europie Środkowo-Wsch., jest to port nowoczesny, głębokowodny (do 15 m zanurzenia), zbudowany w latach 1970-75 razem z Rafinerią Gdańską, z którą jest połączony rurociągiem, w Porcie Północnym znajdują się dwa nowoczesne terminale specjalistyczne do przeładunku paliw płynnych oraz gazu płynnego, w porcie przeładowuje się głównie ładunki masowe: węgiel i ropę naftową, wyposażenie w infrastrukturę portową umożliwia przeładowywanie bardzo różnorodnych produktów, jak również wyrobów hutniczych i ładunków niebezpiecznych, w porcie działa baza przeładunku fosforytów, nawozów, płynnych prod. chemicznych, siarki płynnej i granulowanej oraz baza obsługi złomu, w 2007 r. oddano do użytku głębokowodny terminal kontenerowy (jest światowej klasy, nowoczesnym terminalem; jest jedynym na Bałtyku mogącym przyjmować największe kontenerowce świata typu Panamax (o zdolności przeładunkowej 1 mln TEU/rok),
Transport lotniczy - polega na przemieszczaniu osób lub towarów drogą powietrzną, jest najnowocześniejszą i najdynamiczniej rozwijającą się gałęzią transportu; rozwija się bardzo dynamicznie ze względu, na bezpieczeństwo i rosnącą mobilność ludności, opiera się na skomplikowanych środkach transportu, nawigacji i obsługi naziemnej oraz wymaga dużych nakładów kapitałowych i wysoko wykwalifikowanych kadr. Zalety: szybkość przewozu (pasażerów, towarów szybko psujących się, lekarstw, przesyłek ekspresowych), b. duży zasięg przestrzenny; możliwość pokonywania wielkich odległ., wysoki poziom bezpieczeństwa , wysoki komfort podróży, mała uciążliwość dla środowiska, wady: wysokie koszty zakupu samolotów oraz budowy i utrzymania lotnisk, niewielka liczba lotnisk, niska dostępność, wrażliwość na warunki pogodowe na lotniskach i trasach przelotu (mgły, burze, opady, oblodzenie),przeciążenie lotnisk i korytarzy powietrznych., niewielka ładowność samolotów ( 40-120 t) konieczność dowozu i odwozu, duża uciążliwość lotnisk dla okolicznych mieszk.
Polskie porty lotnicze:
- Port lotniczy Warszawa-Okęcie jest największym i najnowocześniejszym portem lotniczym w Polsce. Warszawskie lotnisko obsługuje nieco mniej niż 50% całości ruchu pasażerskiego w Polsce. Warszawa posiada około 100 połączeń rejsowych z portami w kraju i na świecie oraz stale rosnącą liczbę połączeń czarterowych.
- Port lotniczy Krakow-Balice – międzynarodowy port lotniczy położony 11 km (ok. 35 minut) na zachód od centrum Krakowa. Port oferuje połączenia z 60 miastami na świecie i posiada dwa terminale: międzynarodowy i krajowy. Posiada jedyne w Polsce połączenie kolejowe z centrum miasta, obsługiwane szynobusami "Balice Ekspres".
- Port lotniczy Katowice-Pyrzowice - międzynarodowy port lotniczy położony niedaleko miejscowości Pyrzowice ok. 30 km na północ od centrum Katowic. Jest centralnym lotniskiem Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Port posiada dwa terminale pasażerskie oraz jeden terminal cargo. Obsługuje ponad 30 stałych połączeń rejsowych.
- Port lotniczy Gdańsk-Rębiechowo – międzynarodowy port lotniczy położony w gdańskiej dzielnicy Matarnia nieopodal wsi
Rębiechowo. Port położony jest niedaleko obwodnicy trójmiejskiej oraz przy skrzyżowaniu własnych dróg krajowych. Gdańskie lotnisko stanowi także lotnisko zapasowe dla warszawskiego.
- Port lotniczy Wrocław-Strachowice - międzynarodowy port lotniczy położony 10 km na południowy zachód od centrum Wrocławia. Posiada jeden krajowy i jeden międzynarodowy terminal lotniczy oraz jeden terminal cargo. Pod względem liczby pasażerów jest to obecnie 5. najruchliwszy polski port lotniczy, jednakże pod względem operacji lotniczych znajduje się na 3. miejscu za warszawskim Okęciem i krakowskimi Balicami. Jest obsługiwany przez 8 regularnych linii lotniczych.
- Poznań, Rzeszów, Łódź, Szczecin, Bydgoszcz, Zielona Góra.
Transport intermodalny - jest to przewóz ładunków różnymi środkami transportu, ale w jednej jednostce ładunkowej (tzn. bez przeładunku towaru) 4 reguły transportu intermodalnego: co najmniej 2 gałęzie transportu, 1 jednostka ładunkowa na całej trasie przewozu, 1 umowa przewozowa, 1 operator. Zalety: ekologiczność, bezpieczeństwo, szybkość i terminowość dostaw, możliwości obniżki kosztów transportowych (mniejsze koszty przewozu ładunków, głównie drobnicowych), uproszczone procedury przekraczania granic celnych, możliwość przewożenia towarów ciężkich. Wady: wymaga odpowiedniej infrastruktury i specjalistycznego taboru; ograniczone możliwości przewozu przesyłek specjalnych, wymaga dotacji ze strony państwa (wsparcie budowy infra., dotacje do kolei, zniżki w opłatach za użytkowanie dróg),
UNESCO:
1. Historyczne Centrum Krakowa ze Starym Miastem, Wawelem, Kazimierzem, Stradomiem (wpisane w 1978 r.) - łącznie ok. 3 tys. zabytków architektury i wiele muzeów
2. Kopalnia Soli w Wieliczce (wpisana jako druga w 1978 r.) - jedyny obiekt górniczy na świecie czynny od czasów średniowiecza do dziś.
3. Puszcza Białowieska (1978 i 1992 r.) - jeden z pierwszych rezerwatów przyrody w Europie.
4. Auschwitz-Birkenau (1979 r.) - największy obóz koncentracyjny (1940-1945) i obóz zagłady hitlerowskiej III Rzeszy
5. Historyczne Centrum Warszawy - Stare i Nowe Miasto (1980 r.) - stare miasto z prostokątnym rynkiem, otoczone murem obronnym oraz gotyckie i renesansowe kamienice.
6. Stare Miasto w Zamościu (1992 r.) - nazywane Perłą Renesansu, Padwą Północy, Miastem Arkad - późnorenesansowe miasto-twierdza otoczone fortyfikacjami.
7. Zamek Krzyżacki w Malborku (1997 r.) - Największa gotycka twierdza średniowiecznej Europy.
8. Stare miasto w Toruniu (1997 r.) - doskonale zachowana średniowieczna i późniejsza architektura.
9. Kalwaria Zebrzydowska (1999 r.) - XVII wieczny klasztor i zespołu Kaplic Dróg Męki Pańskiej
10. Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy (2001 r.) - Barokowe świątynie luterańskie na Dolnym Śląsku
11. Kościoły drewniane południowej Małopolski (2003 r.) - Sześć gotyckich kościołów o budowie zrębowej w miejscowościach: Binarowa, Blizne, Dębno, Haczów, Lipnica Murowana i Sękowa.
12. Park Mużakowski (wpisany na listę Unesco jako ostatni, w 2004 r.) -Park krajobrazowy nad Nysą Łużycką po obu stronach granicy polsko-niemieckiej - jeden z najwspanialszych przykładów sztuki ogrodowej pierwszej połowy XIX w.
13. Hala Stulecia( Hala Ludowa) we Wrocławiu
Państwa członkowskie UE:
’57 Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Włochy
’73 Dania, Irlandia, Wlk. Brytania
’81 Grecja
’86 Hiszpania, Portugalia
’95 Austria, Finlandia, Szwecja
2004 Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry
2007 Bułgaria, Rumunia