W okresie pozytywizmu szczególnym zaufaniem obdarzono naukę. Pozytywistyczny trend wyrastający z zachodnioeuropejskiej myśli światopoglądowej i filozoficznej, charakteryzował się tym, że odrzucono sferę cudowności i uznano za najważniejsze to, co realne, co da się empirycznie sprawdzić, co użyteczne, co pewne i ścisłe. Głoszono też relatywizm, nie akceptując tego, co absolutne. Powyższe, podstawowe założenia ideologii pozytywizmu znaleźć można w dziele filozofa Augusta Comte'a "Kurs filozofii pozytywnej", w którym myśliciel najlepiej określił, co oznaczać może termin 'pozytywizm' i jakie konsekwencje ideologiczne wiązały się z przyjętą definicją. Wobec powyższych, wstępnych założeń filozoficznych rozwinęły się w dobie pozytywizmu następujące nurty:

SCIENTYZM. Nurt poglądowy, który przyczynił się do zmian kulturowych, objawiających się w uprzywilejowaniu nauk ścisłych, przyrodniczych i technicznych. Scjentyzm wyrasta z przekonania, że prawdziwą i uzasadnioną wiedzę o świecie można uzyskać jedynie na drodze poznania naukowego, stąd ogromne zaufanie do nauki. Scjentyzm jako kontynuacja myśli oświeceniowej, szczególnie jeśli chodzi o stosunek do nauki, dodatkowo wsparł się tradycją empiryczną Davida Hume'a. Nurt scjentystyczny przyczynił się do narodzin takich nauk jak psychologia i socjologia, natomiast zdegradował metafizyczne prądy w filozofii.

EWOLUCJONIZM. Fundamentem ewolucjonizmu stała się teoria ewolucji Karola Darwina, która zakładała, że rzeczywistość podlega zmiennemu i postępowemu rozwojowi. W oparciu o Darwinowską teorię Herbert Spencer głosił z kolei teorię ewolucjonizmu, która próbowała wykazać analogię między organizmem żywym a społeczeństwem i udowodnić, że podlegają tym samym ciągłym, stopniowym i jednokierunkowym procesom rozwoju.

UTYLITARYZM. U źródeł tego pojęcia znaleźć można pewną zasadę postępowania, która nakazuje, by każdorazowo wiązać własne szczęście z dobrem ogółu. John Stuart Mill zakładał, że "wszystkie nasze uczynki są dobre, jeżeli pociągają za sobą szczęście nasze i innych". Uznając prymat jednostki, zgodnie z etycznym poglądem Milla należy dążyć do szczęścia, ale mając na uwadze interes zbiorowy.

AGNOSTYCYZM. Termin pochodzi od greckiego słowa 'agnostos', co znaczy dosłownie 'nieznany', 'niepoznawalny'. Agnostycyzm zdefiniować można jako pogląd filozoficzny, szczególnie żywy w okresie pozytywizmu, wyrażający się w przekonaniu o niemożności całkowitego poznania świata i praw, które nim rządzą. Nauka zdaniem agnostyków jest w stanie badać jedynie zjawiska dostępne zmysłom i to w taki sposób, by nie zajmować się problemem celowości ich występowania. Spekulacje w sferze metafizyki, czy rozważania o istocie rzeczy nie mogą prowadzić i nie prowadzą do żadnych ostatecznych rozstrzygnięć. Zjawisk metafizycznych nie należy zatem wyjaśniać, lecz zgodzić się na to, że istnieje pewien niedostępny człowiekowi obszar. Warto dodać, że taka filozoficzna postawa sprzyjała odrzuceniu sfer duchowości, rodziła obojętność wobec spraw religii.

REALIZM. Prąd w literaturze i sztuce, którego zwolennicy za główną zasadę tworzenia uznali prawdziwe i wierne odtwarzanie otaczającej rzeczywistości. Realizm był ściśle związany z rozwojem powieści. Za twórcę powieści realizmu zwanego "wielkim", "dojrzałym" lub "krytycznym" uważa się francuskiego pisarza Honore Balzaca. Według teoretyków i twórców dziewiętnastowiecznego realizmu dzieło literackie to rodzaj sprawozdania, w którym zawrzeć się muszą wielostronnie przedstawione ludzkie doświadczenia. Jeśli dzieło ma być dokładną relacją z tego, co pisarz dostrzega w otaczającym świecie, wymaga to od niego, by wykazał się nastawieniem poznawczym, by to, co zawarł w literackim sprawozdaniu opierało się o jego wiedzę i doświadczenie. Twórca nie może sprzeniewierzyć się zasadzie prawdopodobieństwa, dlatego kreuje powieściowe obrazy w sposób szczegółowy, dbając o indywidualizację przedstawień. W języku powieści pojawiają się zatem określenia kolokwialne. Narrator powieści realizmu krytycznego jest najczęściej wszechwiedzący i niejako ukryty za światem przedstawionym. Postacie literackie są pogłębione psychologicznie, ich działanie i motywacje nie są już przewidywalne, jednoznaczne i tendencyjne.

NATURALIZM. Kierunek w literaturze i sztuce powstały we Francji w drugiej połowie XIX wieku. Najwybitniejszymi przedstawicielami naturalizmu jako prądu literackiego byli: Emil Zola, Guy de Maupassant oraz twórcy tzw. "Grupy Medanu". W założeniach prądu najważniejsza okazała się prawda w dziele literackim, prawda pozyskiwana na drodze systematycznych obserwacji, badań autentycznych dokumentów oraz eksperymentów, które miały być podobne do eksperymentów przyrodniczych. Emil Zola głosił w oparciu o Darwinowską teorię rewolucji, że człowiek jest w pierwszym rzędzie elementem przyrody, poddanym motywacjom biologicznym w walce o byt. Dodatkowo podlega prawom dziedziczenia, prawom doboru naturalnego, w końcu temu, co dyktują jego własne popędy. Świat ludzi w utworach naturalistycznych obnaża swe ciemne strony, jest zawsze skażony jakąś patologią, jest brutalny i smutny. Metoda pisarska naturalistów polegać miała na dokładnym rejestrowaniu zjawisk życia z pominięciem ich oceny, interpretacji oraz bezwzględnym unikaniem idealizacji świata. Pisarz nieskrępowany zakazami moralnymi miał za zadanie pokazać, czasem nawet w sposób drastyczny, ciemne aspekty życia: brzydotę, chorobę, nędzę. W swych literackich przedstawieniach kieruje się postulatem niemal fotograficznej dokładności, stosuje opis pozbawiony odautorskiego komentarza.