Oświeceniem nazywamy okres w dziejach kultury europejskiej od około 1680 r. do końca XVIII wieku. Oprócz “oświecenia” funkcjonowały również takie nazwy jak “wiek rozumu” i “wiek świateł”. W Polsce ta epoka rozpoczyna się nieco później (lata 40. XVIII w.), a kończy w pierwszym dwudziestoleciu wieku XIX. Myśl oświeceniowa znajdowała swoje źródła w rozumowej metodzie dążenia do wiedzy, rozum bowiem był w tym okresie prawdziwym przedmiotem kultu. W roku 1690 angielski filozof John Locke (1632-1704) wydał dzieło zatytułowane Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, głoszące empiryczne, (czyli doświadczalne) pochodzenie wiedzy. Sposób ludzkiego myślenia staje się głównym tematem filozoficznych rozważań. Dzieło Locke’a kontynuuje Dawid Hume (1711 – 1776) w Badaniach dotyczących rozumu ludzkiego (1748). Twórcy nowych prądów umysłowych zrywali z dotychczasowym poglądem na świat, głosząc nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu. Oświeceni szukali nowego ładu odwołując się do nauk eksperymentalnych, m. in. fizyki Newtona, dyskutowali o istocie natury i społeczeństwa. Krytyka teraźniejszości i pytania o przyszłość rodziły wiele idei radykalnych. Krytyka czystego rozumu (1781) niemieckiego filozofa Immanuela Kanta (1724-1804) stanowi ukoronowanie oświeceniowych badań nad mechanizmami poznawania świata. Filozofię oświecenia popularyzowali liczni pisarze. Najsławniejszym spośród nich był Wolter (1694-1788). Powiastki filozoficzne pisywał też Denis Diderot (1713-1784) – np. Kubuś fatalista i jego pan (1796) – który jednak zasłynął przede wszystkim jako współautor Encyklopedii (1751-1772), dzieła sumującego poglądy epoki oświecenia. Obok Diderota inicjatorem wydawania Encyklopedii był matematyk Jean d’Alembert, a wśród jej autorów znajdowały się m.in. nazwiska Woltera, Montesquieu i Rousseau. Osobne stanowisko wśród myślicieli oświecenia zajmował Jean Jacques Rousseau (1712-1788).
Przyjmuje się, że datą graniczną otwierającą polskie oświecenie był rok 1740, kiedy Stanisław Konarski utworzył Collegium Nobilium, a zmierzch epoki wyznaczyło ukazanie się Ballad i romansów Adama Mickiewicza w 1822 roku. Świadectwem narodzin nowej epoki stało się powołanie Biblioteki Załuskich. Miała ona być centrum myśli naukowej i ośrodkiem skupiającym środowisko literackie. Przyspieszenie reform oświatowych nastąpiło wraz z objęciem tronu przez Stanisława Augusta w roku 1764. Powstał wówczas Teatr Narodowy (1765), który miał odegrać ważną rolę w kształtowaniu obywatelskiej świadomości. Z inspiracji króla w marcu 1765 roku została założona gazeta o programie oświeceniowym “Monitor” wydawana do końca 1785 r. Następne lata przyniosły tak doniosłe dla historii wydarzenia, jak powołanie do życia Komisji Edukacji Narodowej, prace Sejmu zwanego Czteroletnim i jego reformy z Konstytucją 3 Maja na czele, wojnę 1792 r. i powstanie kościuszkowskie.
Pod względem stylu literatura polskiego oświecenia nie była zjawiskiem jednolitym. Dominującym kierunkiem, który wywarł wpływ na wiele utworów literackich był klasycyzm. Ale oprócz tendencji klasycystycznych dostrzec możemy także inne kierunki: w latach siedemdziesiątych zaczął przenikać do literatury sentymentalizm, obok niego rozwijała się, choć w ograniczonej postaci, poezja rokokowa. Wszystkie te kierunki rzadko kiedy występowały w czystej postaci, przeważnie krzyżowały się, ich cechy pojawiały się równocześnie w twórczości jednego pisarza czy nawet w obrębie jednego utworu.
Wczesne oświecenie (1740–1765). Za ojca polskiego oświecenia uważa się Stanisława Konarskiego, publicystę, pedagoga i reformatora szkolnictwa. Oprócz pracy oświatowej zajmował się gromadzeniem materiału do zbioru polskich ustaw, praw i konstytucji, zwanych Volumina legum (ukazały się w ośmiu tomach). Na dwa lata przed śmiercią został uhonorowany przez króla Stanisława Augusta specjalnie wybitym medalem z napisem Sapere auso – temu, który odważył się być rozumny. Do równie wybitnych działaczy tamtych czasów należeli Andrzej (1695-1754) i Józef (1702-1774) Załuscy, uczeni dostojnicy Kościoła (Andrzej był biskupem krakowskim a Józef – kijowskim). Za ich największe osiągniecie uważa się założenie w Warszawie w roku 1747 pierwszej polskiej biblioteki publicznej (zwanej Biblioteką Załuskich), która miała być w zamierzeniu braci nowoczesnym ośrodkiem myśli naukowej.

“Czasy stanisławowskie” (1764 – 1795). O literaturze oświecenia mówi się często “literatura stanisławowska”. Wielka była bowiem rola króla w ówczesnym życiu kulturalnym. Od chwili wstąpienia na tron w 1764 roku Stanisław August zaczął sprowadzać na swój dwór wybitnych artystów, wznosił nowe budowle, opiekował się pisarzami i poetami tego okresu. Uczyć i bawić – taki był program klasycyzmu polskiego epoki stanisławowskiej.
Wśród czynników, które rozbudziły życie umysłowe i przyczyniły się do kształtowania świadomości społecznej, politycznej i kulturalnej, należy przede wszystkim wymienić czasopisma. W 1765 r. zaczyna wychodzić redagowany przez Franciszka Bohomolca “Monitor”. Pierwszym czasopismem literackim były “Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1770-1777), które skupiały wokół siebie najwybitniejszych pisarzy i poetów. Oba czasopisma przenosiły do kraju współczesną myśl europejską, informując o Wolterze, Diderocie i Rousseau, poświęcały uwagę sprawom nauki, przynosiły krótkie noty informacyjne o tym, co się na świecie dzieje, i dłuższe artykuły zawierające przegląd wydarzeń światowych.
Ważnym przejawem odnowy kulturalnej w czasach stanisławowskich były reformy, które nastąpiły w szkolnictwie. W 1765 r. Stanisław August założył w Warszawie Szkołę Rycerską, której kierownictwo powierzył księciu Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Duże zasługi na polu krzewienia oświaty położyło Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych założone w 1775 r. Reformy Komisji Edukacji Narodowej i ogólne ożywienie stworzyły warunki sprzyjające rozwojowi nauki.
Na polu rozwoju nauki, literatury i sztuki położył zasługi sam król, który opiekował się kulturą we wszelkich jej przejawach. Wspomagał materialnie artystów i pisarzy, osobiście okazywał zainteresowanie dla literatury i sztuki, był mecenasem w szerokim tego słowa znaczeniu. Skupiał wokół siebie pisarzy, uczonych i artystów, zapraszał ich na Zamek na słynne obiady czwartkowe, którym towarzyszyła zwykle lektura utworów poetyckich i dyskusja intelektualna. Na uboczu dworskiego gwaru trzymał się “śpiewak Justyny” – poeta Franciszek Karpiński.
Stałym uczestnikiem królewskich obiadów czwartkowych był ksiądz jezuita Adam Naruszewicz (1733-1796), poeta, tłumacz i historyk. Jego kariera związana była ściśle z osobą monarchy. Był wieloletnim redaktorem Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych i nauczycielem w Szkole Rycerskiej. Jednak za największego poetę uznawano bezsprzecznie biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego, autora poematów heroikomicznych: Myszeidy (1775) i Monachomachii (1778), Satyr (1779) i Bajek (1779), a także Hymnu do miłości Ojczyzny, który stał się hymnem Szkoły Rycerskiej. Wiek XVIII jest epoką rozkwitu powieści – w Polsce największe zasługi na tym polu położył właśnie Ignacy Krasicki. Jego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776) to udana próba połączenia modnych wówczas w literaturze europejskiej typów powieści obyczajowej, utopijnej i awanturniczej. Z inicjatywy króla przebudowuje się Zamek, nowego oblicza nabiera letnia rezydencja – pałac w Łazienkach, którego architektura stanowi przykład stylu Stanisława Augusta. Tworzyli w tym czasie znakomici malarze: Marcello Bacciarelli, Bernardo Belotto Canaletto, Jan Piotr Norblin, Franciszek Smuglewicz, działali wybitni architekci, jak Dominik Merlini, Jan Chrystian Kamsetzer i Szymon Bogumił Zug, twórcy pięknych obrazów, pałaców i kościołów.
W 1765 r. powstał pierwszy teatr publiczny, który odegrał ważną rolę w rozwoju sztuki dramatycznej. Przestał być wyłącznie instytucją dworską i narzędziem wychowania szkolnego, stał się środkiem oddziaływania społecznego i politycznego. Mistrzem polskiej komedii oświeceniowej był wychowanek szkół pijarskich, sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, Franciszek Zabłocki (1752-1821). Za jego najsłynniejszą komedię uważa się Fircyka w zalotach. Na polu komedii zasłynął także Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841), aktywny działacz obozu patriotycznego, w czasie Sejmu Czteroletniego poseł inflancki, a później adiutant Kościuszki w powstaniu 1794 r. Największy rozgłos przyniosła Niemcewiczowi pierwsza polska komedia polityczna, Powrót posła, wystawiona w styczniu 1791r. Za najwybitniejszą indywidualność życia teatralnego polskiego oświecenia wypada uznać Wojciecha Bogusławskiego (1757-1829). Zyskał on zaszczytne miano “ojca teatru polskiego”, a najsłynniejszą sztuką jego autorstwa, graną do dziś, jest śpiewogra “Krakowiacy i górale”.

Mówiąc o kulturze oświecenia mamy na myśli przede wszystkim Warszawę, jako główny ośrodek życia politycznego i kulturalnego. Była ona terenem, gdzie rozgrywały się najważniejsze wydarzenia polityczne, wśród których dojrzewał patriotyzm społeczeństwa. Ale oprócz Warszawy, na mapie kulturalnej Polski pojawiają się także inne miejscowości, jak Kraków i Wilno, a z mniejszych Puławy, które odegrały swoistą rolę w życiu literackim i naukowym.
Na epokę stanisławowską przypada bujny rozkwit gatunków umożliwiających uprawianie pedagogiki społecznej: bajki, satyry, ody, komedii, poematu heroikomicznego, a także publicystyki, w szczególności w okresie Sejmu Wielkiego. Dążenie do oświaty, rozwój nauki i program humanistycznych reform społecznych charakteryzowały kulturę czasów stanisławowskich, których światli przedstawiciele mieli świadomość tego, że żyją w ,,wieku oświeconym”. Przenikanie z Zachodu nowych kierunków filozoficznych (racjonalizmu, empiryzmu, sensualizmu) pobudzało krytycyzm w stosunku do rodzimego zacofania. Sceptycyzm religijny i zobojętnienie w sprawach wiary zataczały coraz szersze kręgi. Zanikały tradycje kościelne, do niektórych kręgów społeczeństwa przenikał libertynizm.
Libertynizm to nazwa rodzaju nieformalnego ruchu społeczno-politycznego działającego w XVII i XVIII w. w Europie – głównie we Francji. Pierwotnie libertynami nazywano odłam anabaptystów holenderskich, który odrzucił niektóre normy obyczajowe swoich czasów, uważając je za niezgodne z Biblią. Holenderscy libertyni głosili powrót do natury, polegający m.in. na bardziej swobodnym podejściu do spraw seksu i nagości.
W XVII w. słowo to przyjęło się we Francji, gdzie mianem tym zaczęto opatrywać kręgi wolnomyślicieli, którzy odrzucali wiele norm moralnych, religijnych i obyczajowych. W XVIII w. słowo to stało się już synonimem rozwiązłości seksualnej panującej powszechnie wśród francuskiej arystokracji, z których wielu uzasadniało swoje postępowanie pismami libertynów holenderskich i francuskich z poprzedniego stulecia, które były na ogół rozprowadzanie nielegalnie. Ruch te promieniował też na inne kraje Europy m.in. Wielką Brytanię, Austrię a nawet Rosję. Pod koniec XVIII w. i na początku XIX, pojawili się pisarze i myśliciele, którzy doprowadzili poglądy libertyńskie do skrajności m.in Donatien Alphonse François de Sade, Aleister Crowley i Leopold Sacher Masoch.
Współcześnie słowem tym opatruje się najczęściej poglądy uzasadniające różnie rozumianą wolność seksualną w skrajnych postaciach. Najwybitniejszym przywódcą intelektualnym czasów upadku Rzeczpospolitej stal się Stanisław Staszic (1755-1826), wybitnym pisarzem politycznym był także Hugo Kołłątaj (1750-1812). Wokół niego skupiła się grupa publicystów i działaczy, którą nazwano Kuźnicą Kołłątajowską. Należeli do niej m.in. radykalny pisarz Franciszek Salezy Jezierski oraz poeta, tłumacz i publicysta Franciszek Ksawery Dmochowski. Do walki wzywał młody poeta Jakub Jasiński.

Klasycyzm postanisławowski (1795 – 1822). Oświecenie w Polsce nie skończyło się wraz z upadkiem państwa. Mimo że Warszawa, straciwszy rangę stolicy, stała się prowincjonalnym miastem Prus Południowych, to właśnie tutaj powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, został napisany najdoskonalszy dramat neoklasycystyczny Barbara Radziwiłłówna Alojzego Felińskiego oraz pierwsza polska powieść psychologiczna – Malwina Marii Wirtemberskiej. Siedemnaście lat, które upłynęły między ostatnim rozbiorem a wydaniem Ballad i romansów nieznanego szerzej Mickiewicza, nie było bynajmniej czarną dziurą w kulturze polskiej. W roku 1797 Józef Wybicki napisał Mazurek Dąbrowskiego – ta okolicznościowa pieśń napisana w Reggio Emilia dla uczczenia wymarszu polskich legionistów urosła do rangi hymnu narodowego. Zaś w roku 1816 powstał hymn religijny Boże, coś Polskę, w którym autor, Alojzy Feliński, zamieścił następujące słowa: “Przed Twe ołtarze zanosim błaganie: – Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!”. Oprócz Towarzystwa Przyjaciół Nauk słynne było Liceum Warszawskie, kierowane przez Samuela Bogumiła Lindego – autora pierwszego słownika języka polskiego. Sławę zdobyło również Liceum Krzemienieckie, nazywane “Atenami Wołyńskimi”, gdzie udzielał się Hugo Kołłątaj, a najwybitniejszymi uczelniami wyższymi stały się zreformowana Akademia Krakowska, zwana Szkołą Główną Koronną oraz Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, zwany Szkołą Główną Litewską. “Czyliż dla Polski nie ma już ratunku?” – dramatycznie zapytywał Stanisław Staszic i stwierdził: “Paść może i naród wielki, zniszczeć nie może, tylko nikczemny”. Bagaż nowoczesnej kultury oświecenia musiał Polakom starczyć na długie lata niewoli. Immanuel Kant – wybitny niemiecki filozof z Królewca zadał słynne pytanie: “Co to jest oświecenie?” i udzielił następującej odpowiedzi: “Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletniości, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletniość to niezdolność człowieka do posługiwania się własnym rozumem, bez obcego kierownictwa.(…) Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem – tak oto brzmi hasło oświecenia.

Wolter – francuski filozof i publicysta. W powiastce filozoficznej “Kandyd” (1759) drwi z łatwego oświeceniowego optymizmu, poddając swojego bohatera najokropniejszym przypadkom. Atrakcyjność intelektualną dzieł Woltera podwyższał jeszcze jego błyskotliwy styl, pełen paradoksów, dowcipów i efektownych sentencji (czyli zdań zawierających jakąś ogólną refleksję filozoficzną lub moralną). Przykładem może być: “Gdyby Bóg nie istniał, trzeba by Go było wynaleźć”.

“Monitor” – najważniejsze czasopismo społeczno-polityczne oświecenia polskiego, wydawane w Warszawie. Rolę ważnego narzędzia oświeceniowej reformy państwa pełnił “Monitor” przede wszystkim w latach 1765-1767, a także 1773-1775. Skoncentrowany przede wszystkim na problematyce społeczno-politycznej, obyczajowej, moralnej, ogólnokulturalnej, “Monitor” rzadziej zamieszczał rozważania w kwestiach estetycznych i literackich. Rzadziej też drukował utwory literackie takie, jak: poezje, dialogi zmarłych, powiastki, fragmenty powieści – czerpane często ze źródeł obcych i literatury staropolskiej, niekiedy z rękopisów. Walczył natomiast o mecenat dla nauki i literatury, pełnił ważne funkcje w pierwszej fazie działalności polskiej sceny publicznej, a przede wszystkim, wprowadzając i doskonaląc w 21-letniej praktyce nowe formy wypowiedzi (dyskurs, list, obrazek obyczajowy, felieton, nowe odmiany satyrycznych form parodystycznych). Odegrał istotną rolę w dziejach kształtowania nie tylko polskiej publicystyki, ale i ogólniej – prozy, oraz w walce o język narodowy.

“Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” – tygodnik (rozprowadzany też w kwartalnych częściach i półrocznych tomach), wydawany w Warszawie w latach 1770-1777 przez Michała Grölla, redagowany przez Jana Albertrandiego, a od 1771 r. – przez Adama Naruszewicza. Pierwsze polskie czasopismo o charakterze wyraźnie literackim, wzorowane było na obcych periodykach, magazynach (zwanych też żurnalami), adresowanych do elity intelektualno-towarzyskiej, a mających na celu dostarczenie zarówno rozrywki, jak i nauki w sensie moralnym i poznawczym. Założone przez jezuitów, za redakcji Naruszewicza weszło w bliskie związki ze środowiskiem dworskim, stając się poetyckim biuletynem zachodzących w jego kręgu wydarzeń, literacką tubą propagandową królewskiego programu reform (głownie w historyczno-politycznych odach “wysokich”, satyrach i bajkach politycznych) i nieoficjalnym organem obiadów czwartkowych, których uczestnicy stanowili znaczącą grupę autorską pisma.
Łamy Zabaw były szkołą poezji stanisławowskiej (od początku poezja stanowiła dominującą formę wypowiedzi), wprowadziły do ówczesnej świadomości literackiej bogaty repertuar form i kierunków ukształtowanych we współczesności i XVII-wiecznej poezji europejskiej (głownie francuskiej). Przekłady i naśladownictwa poezji antycznej i nowołacińskiej wykształciły formy wypowiedzi poetyckiej zgodne z postulatami ówczesnych tendencji literackich i poetyk. Sięgnęły również do najszczytniejszych tradycji poezji rodzimej (Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic, Wacław Potocki, Maciej Sarbiewski). Na kartach tego pisma debiutowali niemal wszyscy najwybitniejsi poeci stanisławowscy: Józef Szymanowski, Franciszek Kniaźnin, Stanisław Trembecki, Tomasz Kajetan Węgierski, Ignacy Krasicki (jako poeta). Zabawy stały się w polskiej kulturze wzorem periodyku literackiego, do którego nawiązywały następne pokolenia.

Hugo Kołłątaj żył w latach 1750-1812, był działaczem i pisarzem politycznym, organizatorem oraz teoretykiem nauki i oświaty, historykiem i filozofem. Potomek zubożałej rodziny szlacheckiej z kresów Rzeczypospolitej. Kołłątaj był księdzem, podobnie jak Staszic, lecz mało angażował się w działalność duszpasterską. Po okresie nauki w Akademii Krakowskiej udał się na studia do Wiednia i Rzymu, gdzie zetknął się z filozofią oświecenia. Początki jego twórczości literackiej wiążą się z działalnością w Komisji Edukacji Narodowej, na której polecenie podjął się m.in. reformy Akademii Krakowskiej (obecnie Uniwersytetu Jagiellońskiego). Podczas Sejmu Czteroletniego Kołłątaj należał do najbardziej aktywnych przedstawicieli stronnictwa patriotycznego. Współtworzył Konstytucję 3 Maja. Śmiały w projektach, rozsądny realista w działaniu swoją patriotyczną działalność przypłacił ośmioma latami spędzonymi w austriackim więzieniu (aresztowano go w 1794 roku na skutek donosu). Ksiądz Kołłątaj – ze względu na radykalne poglądy nazywany polskim Robespierrem – budził za życia i po śmierci sprzeczne emocje i oceny. Bez wątpienia jest jedną z najwybitniejszych postaci nowożytnych dziejów Polski.

Stanisław Staszic żył w latach 1755-1826, pochodził z rodziny mieszczańskiej. W młodości wybrał stan duchowny, który otwierał mu drogę do kariery naukowej i literackiej. Po studiach w Niemczech i Francji został nauczycielem dzieci kanclerza Andrzeja Zamoyskiego. Trzeci rozbiór Polski w 1795 roku i ostateczny upadek Rzeczypospolitej nie ograniczyły jego aktywności. Na początku XIX wieku Staszic zasłynął jako organizator życia kulturalnego oraz intelektualnego. Ważną rolę odegrał też jako działacz na polu oświaty i przemysłu. W roku 1787 opublikował traktat Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, nawiązując do postaci wybitnego polskiego polityka przełomu XVI i XVII wieku, który był uznawany w epoce oświecenia za wzór szlacheckiego patriotyzmu. W roku 1790 ukazało się drugie ważne dzieło Staszica: Przestrogi dla Polski, kontynuujące idee zawarte w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego. Pisarz rozważał w nim przede wszystkim problemy ustrojowe i społeczne. Staszicowi najbliższy był ustrój republikański, lecz taki, w którym prawa ma nie tylko szlachta, ale i mieszczaństwo. Występował przeciwko magnatom, ponieważ “z samych panów – zdaniem autora Przestróg – zguba Polski.” Nie przewidywał dla chłopów praw obywatelskich, jednak brał w obronę “stan włościański”, występując przeciwko pańszczyźnie.
Stanisław Konarski (1700-1773) pisarz, publicysta, pedagog i reformator szkolnictwa, związany z zakonem pijarów (nazwa ta pochodzi od łacińskiej Fratres Scholarum Piarum – Bracia Szkół Pobożnych). Jako reformator szkół pijarskich i twórca Collegium Nobilium zrealizował bogaty program unowocześniania szkolnictwa w zakresie programu, organizacji oraz metod nauczania i wychowania. Ideałem wychowawczym Konarskiego był vir honestus (mąż honoru), człowiek o głębokim wewnętrznym poczuciu sprawiedliwości. Dla potrzeb szkolnego teatru pijarów tłumaczył, bądź inspirował przekłady francuskich klasyków tragedii: Corneille’a, Racine’a, Woltera. Sam w roku 1756 napisał oparty na tych wzorach dramat Tragedia Epaminondy, w którym wykorzystał wątek z historii starożytnej Grecji w celu przedstawienia własnych poglądów politycznych. Najsłynniejszym cytatem stały się słowa:
“Nie masz zasług, te co zowiemy zasługi. Są tylko ku Ojczyźnie wystawione długi (…)”.

Jakub Jasiński żył w latach 1759-1794. Zaczynał jako poeta od pisania prostych, pełnych humoru i radości piosenek, z których najpopularniejszą stała się Jaś i Zosia (“Chciało się Zosi jagódek (…)”, później tworzył poematy antyklerykalne. Ostatni etap jego twórczości to poezja rewolucyjna, będąca “wielkim wołaniem o czyn”. Poeta przerodził się w powstańca, żołnierza i wodza – zginął młodo na szańcach Pragi otoczonej przez armię rosyjską. Pozostał w pamięci pokoleń jako jedna z pięknych postaci odchodzącej Rzeczypospolitej.

Klasycyzm (łac. classicus – pierwszorzędny, wzorowy, wyuczony) – prąd literacki, który rozwinął się w XVII w. we Francji i występował w rożnym nasileniu i postaciach w literaturach europejskich XVIII w. W niektórych krajach zanikł dopiero w pierwszym ćwierćwieczu XIX w. Nawiązuje programowo do estetyki i sztuki czasów starożytnych, przedstawiciele klasycyzmu dążyli do wypracowania uniwersalnych norm twórczości literackiej i podporządkowania im praktyki pisarskiej. Za najpełniejszą wykładnię klasycystycznej teorii literatury uznaje się Sztukę poetycką Boileau (1674).
Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum ponadczasowych wartości. Cel ten miał być osiągany przez naśladowanie doskonałych wzorów, głównie antycznych, oraz przez naśladowanie natury pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy. Tematykę i budowę dzieł określały reguły, z których najogólniejszą była zasada decorum, a także wymogi prawdopodobieństwa, harmonii, umiaru i przestrzegania jednorodności estetycznej utworu. Przejawem formalnego rygoryzmu teorii klasycyzmu była m.in. zasada trzech jedności, obowiązująca w dramacie. Klasycyzm stawiał też wymogi jasności i czytelności języka, który winien być zarazem zwięzły, intelektualno-pojęciowy, odwołujący się do wzorców retorycznych. Ważnym przejawem teorii i praktyki klasycyzmu było przestrzeganie norm gatunków literackich, ich hierarchii i czystości. Najwyżej ceniono gatunki o tradycji antycznej: epos, tragedię, odę, list poetycki, bajkę, satyrę.

W Polsce klasycyzm (zwany też klasycyzmem stanisławowskim) był głównym prądem literackim oświecenia, formułującym program piśmiennictwa zaangażowanego w społeczno-polityczną reformę kraju. Wystąpił w latach pięćdziesiątych XVIII w., w środowiskach magnackich (Wacław Rzewuski), następnie znalazł wyraz w twórczości najwybitniejszych pisarzy okresu: Ignacego Krasickiego, Adama Naruszewicza, Stanisława Trembeckiego, Franciszka Bohomolca oraz w traktatach i poetykach (m.in. Sztuka rymotwórcza Franciszka Ksawerego Dmochowskiego, 1788). Za sprawą klasycyzmu dokonały się w Polsce recepcja literatury europejskiej XVII w. oraz nawiązanie kontaktów ze współczesną europejską myślą estetyczną i twórczością poetycką. Założenia klasycyzmu osiemnastowiecznego zostały przejęte i częściowo przekształcone przez klasycyzm warszawski (postanisławowski).
Klasycyzm postanisławowski, klasycyzm warszawski – tendencje i zjawiska występujące w literaturze polskiej pierwszego trzydziestolecia XIX w., głównie w środowisku warszawskim, związane z działalnością pisarską Ludwika Osińskiego, Kajetana Koźmiana, Alojzego Felińskiego, Franciszka Morawskiego, Franciszka Wężyka, Franciszka Salezego Dmochowskiego. Nawiązując do założeń francuskiego klasycyzmu, głosili oni w traktatach z zakresu estetyki literatury, utworach poetyckich i wypowiedziach krytycznoliterackich program literatury podporządkowanej normatywnym regułom gatunkowym oraz zasadom puryzmu językowego, odwoływali się zarazem do nowych kategorii estetycznych, takich jak smak i wzniosłość. Uprawiali twórczość o tematyce historycznej, głownie epos i tragedię, a także poemat opisowy i odę, zajmowali się pracą przekładową. W latach dwudziestych polemizowali z przedstawicielami romantyzmu, którzy atakowali epigoński charakter twórczości klasycyzmu warszawskiego oraz polityczną ugodowość jego przedstawicieli (walka klasyków z romantykami) i ukształtowali utrwaloną w historii literatury stronniczo negatywną opinię o klasycyzmie warszawskim, znajdującą wyraz m.in. w pejoratywnym określeniu “pseudoklasycyzm”.

Sentymentalizm (franc. sentimentalisme, od sentiment = uczucie, czucie) – jeden z prądów umysłowych i literackich rozwijający się w różnych krajach Europy w okresie oświecenia. Odrzucając koncepcje racjonalistyczne, jego przedstawiciele uznawali doświadczenie zmysłowe jednostki za główne źródło wiedzy o świecie, który jawił się im jako zaprzeczenie przekonań o ładzie i harmonii. Stwierdzali kryzys moralny współczesnej cywilizacji, spowodowany jej odejściem od stanu naturalnej prostoty i utratą przez człowieka przyrodzonej wrażliwości i dobroci. W estetyce sentymentalizm uznawał indywidualne przeżycie za źródło twórczości, jej cel widział w autoanalizie oraz kształtowaniu naturalnych więzi międzyludzkich, takich jak uczucia rodzinne, przyjaźń, miłość. Sentymentalizm kształtował nowego bohatera literackiego – człowieka czułego, ożywił zainteresowanie przyrodą i jej drobiazgową obserwacją. Przyczynił się do rozwoju takich gatunków, jak: powieść, dramat mieszczański, liryka osobista, do pogłębienia obserwacji psychologicznych i obyczajowych, przełamania stylu patetyczno-retorycznego na rzecz prostoty i śpiewności w poezji.
W Polsce sentymentalizm znalazł wyraz najpierw w adaptacjach dramatu mieszczańskiego, a następnie także w twórczości lirycznej i narracyjnej licznych autorów (m.in. Franciszka Karpińskiego, Franciszka Dionizego Kniaźnina).

Franciszek Karpiński żył w latach 1741-1825. Jako syn ubogiego szlachcica szukał pracy jako guwerner na dworach magnackich. Uczucie do poznanej na początku swojej kariery Marianny Broselówny ukazał w sielankach, nadając ukochanej imię Justyna. Wrażliwy poeta nie potrafił przystosować się do warunków panujących czy to na dworze króla Stanisława Augusta, czy u Czartoryskich. Wycofał się z aktywnego życia i spędził długie lata w swoim majątku na prowincji. Twórczość Karpińskiego uznaje się za najznamienitszy w literaturze polskiego oświecenia przejaw sentymentalizmu, przy czym na szczególną uwagę zasługuje cykl dwudziestu sielanek. Przewaga liryki osobistej, miłosnej nie oznaczała zupełnej obojętności wobec ważnych wydarzeń oraz spraw społecznych i politycznych. W swojej poezji Karpiński dawał wyraz rozgoryczeniu po stracie złudzeń związanych z pobytem na dworze Czartoryskich, zainteresowaniu poezją i kulturą ludową, a także tworzył poezję religijną, po dziś dzień wykorzystywaną w nabożeństwach (należy tutaj kolęda Bóg się rodzi…). Poeta ten jest twórcą nowego modelu poezji lirycznej, w której na plan pierwszy zostały wysunięte uczucia, sprawy i przeżycia osobiste, jednostkowe, często intymne. Naturalność języka, prostota i pieśniowy charakter nadają niepowtarzalny ton jego twórczości poety.

Rokoko (franc. rococo, od rocaille – muszla zdobiąca grotę) – nazwa stosowana najpierw do określenia stylu w sztukach plastycznych i architekturze pierwszej połowy XVIII w., a następnie używana także w odniesieniu do zjawisk literackich, w których przejawiały się tendencje analogiczne do występujących w plastyce. Znalazły one wyraz w zainteresowaniu sferą przeżyć osobistych i kameralnych, erotyzmem, wysublimowaną elegancją życia środowisk dworskich. Zarówno w życiu, jak i w sztuce, którą traktowano jako formę wyrafinowanej zabawy, głównymi wartościami estetycznymi były wdzięk i smak. Realizowały się one w takich gatunkach, jak: anakreontyk, epigramat, salonowa komedia, rokokowa odmiana sielanki, a także w formach opartych na grze intelektualnego dowcipu, zaskakujących pointach, m.in. w powiastce filozoficznej i eseju. W Polsce rokoko literackie przejawiło się m.in. w twórczości Franciszka Dionizego Kniaźnina i Tomasza Kajetana Węgierskiego.

“Powrót posła” – komedia Juliana Ursyna Niemcewicza. Powstała w ciągu kilku tygodni jesienią 1790 r., wydana w styczniu 1791 r. (z datą 1790). Dedykowana marszałkowi Sejmu, Stanisławowi Małachowskiemu, wystawiona 15 I 1791. W ograny schemat intrygi komediowej (miłość dwojga młodych, obojętny pannie konkurent popierany przez rodziców, szczęśliwy koniec dzięki jego kompromitacji) wpisał autor ważką treść polityczną, ściśle powiązaną z reformatorskimi pracami stronnictwa patriotycznego w Sejmie (akcja rozgrywa się podczas krótkiego pobytu w domu Podkomorzego, ojca Walerego, tytułowego “posła”). Na scenie dzieje się mało, wiele się natomiast mówi, konfrontując program reformy – głoszony przez Walerego i Podkomorzego, przedstawiciela oświeconej tradycji – ze staroszlachecką opozycją, ośmieszoną w sylwetce i wypowiedziach Starosty Gadulskiego. Moda na cudzoziemszczyznę i sztuczna czułostkowość wydrwiona została w osobach Starościny i fircyka Szarmanckiego, aspirującego do ręki, a zwłaszcza posagu jej pasierbicy, Teresy, z dawna przyrzeczonej Waleremu. W utworze ujawnił się niepośledni talent autora jako satyryka i parodysty. Dzięki wprowadzeniu aktualnych spraw politycznych w żywą tkankę utworu, podniesieniu ich do rangi czynników motywujących postępowanie postaci scenicznych jest “Powrót posła” pierwszą w literaturze polskiej komedią polityczną w ścisłym sensie. Jej celność poświadcza zarówno sukces teatralny i czytelniczy, jak i kampania wszczęta przez przeciwników reformy (m.in. oskarżenie Niemcewicza na forum sejmowym przez posła Suchorzewskiego o obrazę sejmujących stanów).

“Fircyk w zalotach” – komedia Franciszka Zabłockiego, wydana i wystawiona w Warszawie w roku 1781, dedykowana Stanisławowi Augustowi. Zabłocki przekształcił i rozwinął słabą sztukę francuską w oryginalne, udane artystycznie dzieło sztuki komediopisarskiej, najlepszą polską komedię przed wystąpieniem Aleksandra Fredry. Zachowując klasycystyczne jedności i precyzję struktury dramatycznej, ograniczył intrygę do gry miłosnej między młodą wdową Podstoliną, kryjącą uczucie do warszawskiego lekkoducha, a przybyłym z Warszawy jej śladem Fircykiem, zainteresowanym początkowo głównie majątkiem pięknej pani, stopniowo coraz bardziej jej osobą. Żywa, zręczna akcja, w której toku pojawiają się ponadto: zazdrośnik Aryst, jego wesoła, beztroska żona Klarysa oraz dwu służących: “światowiec” Świstak i chłopek-roztropek Pustak, rozgrywa się w sferze psychologicznej, bez ingerencji zewnętrznych wydarzeń.

Daleki od dydaktyzmu i czarno-białych schematów, którymi operowali poprzednicy, komediopisarz wychwytuje ze współczesnego obyczaju styl, a nie zewnętrzne rekwizyty, i zaludnia scenę wielowymiarowymi, wieloznacznymi, poddającymi się różnym interpretacjom postaciami, dokonując swoistej rehabilitacji fircyka – w jego ujęciu obdarzonego wdziękiem i inteligencją lekkomyślnego szaławiły, nie biorącego życia zbyt serio, choć zwyciężonego przez pierwsze, po niezliczonych podbojach, prawdziwe uczucie.

„Krakowiacy i Górale” – pierwszy polski musical o nazwie Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale to libretto operowe napisane przez Wojciecha Bogusławskiego do muzyki Jana Stefaniego. Uważane jest ono za najdojrzalsze dzieło Bogusławskiego i najważniejszą premierę w prowadzonym przezeń Teatrze Narodowym. W kłótni Krakowiaków i Górali (którą zażegnał student Bardos używając machiny elektrycznej, wywołującej pioruny, stad tytuł cud mniemany), cenzura dostrzegła zachętę do powstania. Sztukę zdjęto z afisza po trzech przedstawieniach, Bogusławskiemu udało się uniknąć aresztowania. Jego sztuka weszła na stałe do kanonu repertuarowego polskiego teatru dzięki uniwersalnym przesłaniom w piosence Bardosa: “Niemądry kto wśród drogi/ Ze strachu traci męstwo, /Im sroższe ciernia, głogi /Tym milsze jest zwycięstwo.(…)”

Bajka – jeden z głównych gatunków literatury dydaktycznej: krótkie powiastki wierszem lub prozą, zawierające ogólną naukę moralną wysłowioną na końcu lub, niekiedy, na początku utworu, których bohaterami pozostają zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny czy przedmioty. Najbardziej rozpowszechniona jest bajka zwierzęca, w której postacie zwierząt występują jako równoważniki określonych typów ludzkich, a relacje między nimi stanowią odpowiedniki społecznych stosunków i instytucji. Stałość związków między owymi równoważnikami a określonymi cechami ludzkich postaw i charakterów (lis – przebiegłość, mrówka – pracowitość, baran – głupota itp.) czyni z bajki wypowiedź alegoryczną. Za twórcę tego gatunku uznaje się Ezopa (VI w p.n.e.), pochodzącego z Azji Mniejszej. W literaturze nowożytnej bajka występuje w dwóch zasadniczych formach: jako bajka narracyjna – wierszowana historyjka o nieskomplikowanej fabule (La Fontaine, XVII w.), oraz jako bajka epigramatyczna – moralistyczna formuła pozbawiona pierwiastków epickich (G.E. Lessing , XVIII w.). W literaturze polskiej bajkę uprawiali m.in. Biernat z Lublina (który w początku XVI w. przyswoił polszczyźnie bajki ezopowe), Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki.

Satyra (łac. satyra, od satura = mieszanina) – dziedzina literatury, do której nalezą utwory ośmieszające lub piętnujące to, co czynią przedmiotem przedstawienia – osoby, środowiska społeczne, postawy wobec świata, poglądy polityczne, instytucje, sposoby zachowania i mówienia. Źródłem wypowiedzi satyrycznej jest zawsze poczucie jej autora, że pewne zjawiska otaczającego życia są szkodliwe, absurdalne, nie zasługujące na istnienie. Wyszydzając je, satyra posługuje się techniką “krzywego zwierciadła”, chwytami komicznego wyolbrzymienia lub pomniejszenia, środkami karykatury, groteski, pamfletu, inwektywy, paszkwilu.
Do XVIII w. żywe było wąskie rozumienie satyry jako określonego gatunku literackiego, ukształtowanego w poezji rzymskiej, do którego zaliczano utwory pisane heksametrem, mające charakter swobodnej gawędy pouczającej lub szyderczej na tematy polityczne, obyczajowe czy literackie. Gatunek uprawiany m.in. przez Lucyliusza, Horacego, Juwenalisa, okres powtórnego rozkwitu przeżywał w czasach klasycyzmu (Nicolas Boileau, Alexander Pope, Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz).

Oda (gr. aoide = pieśń, śpiew) – jeden z podstawowych gatunków greckiej liryki chóralnej, do którego należały pieśni o charakterze pochwalnym, utrzymane w patetycznym stylu, sławiące bohaterów. Oda zajmowała ważne miejsce w poetyce klasycyzmu jako forma wypowiedzi liryczno-retorycznej utrzymanej w podniosłym stylu przemówienia, nasyconej motywami mitologicznymi i wyszukanymi hiperbolami, w której emocjonalne uniesienie usprawiedliwiało kompozycyjną i wierszową swobodę, a więc odstępstwa od reguł sztuki poetyckiej. Reprezentowały ją zwłaszcza utwory okolicznościowe, opiewające doniosłe wydarzenia i czyny znanych osobistości – pisane np. przez Nicolasa Boileau, Woltera, Alexandra Pope’a, w Polsce przez Adama Naruszewicza, Stanisława Trembeckiego, później przez przedstawicieli klasycyzmu warszawskiego: Kajetana Koźmiana, Ludwika Osińskiego, Franciszka Wężyka.

Poemat heroikomiczny jest to gatunek literacki stanowiący parodię eposu. Istota poematu heroikomicznego sprowadza się do uwydatnienia sprzeczności między formą (podniosłość nastroju, patetyczność stylu) a treścią (zazwyczaj błahą). Mistrzostwo w uprawianiu tego gatunku w literaturze polskiej osiągnął Ignacy Krasicki w utworach “Myszeida” i “Monachomachia”.

Powiastka filozoficzna – gatunek prozy narracyjnej ukształtowany w okresie oświecenia. Opowieść, której fabuła ilustruje – często w sposób przewrotny – ogólną tezę o charakterze światopoglądowym lub moralnym. Utwory tego gatunku (np. Woltera Kandyd i Prostaczek, Denisa Diderota Kubuś fatalista i jego pan) upowszechniały filozofię racjonalistyczną, stanowiły instrument satyry obyczajowej i formę krytyki układów społeczno-politycznych. Postacie i zdarzenia przedstawiane w powiastce filozoficznej są przez autora traktowane w sposób ironiczny i często żartobliwy, gdyż istnieją jedynie jako wykładniki treści filozoficznych czy moralistycznych, które spoza nich wyglądają ku czytelnikowi.

Collegium Nobilium – prowadzony przez pijarów zakład wychowawczy (szkoła z internatem), założony w Warszawie 1740 przez księdza Stanisława Konarskiego w intencji kształcenia elity zdolnej do uzdrowienia życia politycznego w Polsce. Kolegium prznaczone dla synów magnatów i bogatej szlachty; wychowało wielu działaczy polskiego oświecenia. Dobierając starannie kadrę nauczycielską, wprowadzał Konarski nowoczesne metody nauczania i nowe przedmioty: historię, ekonomię, prawo, języki nowożytne, nauki ścisłe. Ograniczył nieco pozycję łaciny na rzecz języka polskiego i modernizował jej nauczanie (własny podręcznik zamiast nielubianego Alwara), jak też nauczanie retoryki i poetyki. Dużą rolę odgrywał czynny od 1743 roku teatr szkolny, który oparł na wzorach francuskiego klasycyzmu, zarówno w zakresie repertuaru, jak inscenizacji i gry aktorskiej. W urządzonej w latach 1744-1746 sali teatralnej we wznoszonym ówcześnie budynku kolegium wystawiano tragedie francuskie w przekładzie i komedie w oryginale, a także oryginalne próby pióra pijarów (Tragedia Epaminondy). Od roku 1753 Collegium Nobilium służyło w znacznej mierze za wzór przy wprowadzaniu reformy szkolnictwa pijarskiego, a w ślad za nim w pewnym stopniu i jezuickiego, i przygotowało grunt pod działalność Komisji Edukacji Narodowej.
Biblioteka Załuskich – pierwsza polska i jedna z pierwszych na świecie biblioteka publiczna, utworzona z połączonych zbiorów braci Andrzeja Stanisława i Józefa Andrzeja Załuskich. Pierwszy z nich, kanclerz koronny, następnie biskup krakowski, był inicjatorem fundacji, której zapewnił podstawy materialne, drugi gromadził – w kraju i zagranicą – i spisywał zbiory. W 1794 r. Biblioteka Załuskich liczyła około 400 tysięcy książek i 20 tysięcy rękopisów (m.in. zabytki piśmiennictwa średniowiecznego, kilka autografów Jana Kochanowskiego, spuścizna Wacława Potockiego). Otwarta w 1747 r. w warszawskim pałacu Daniłowiczowskim, stała się warsztatem prac naukowych i wydawniczych, głownie z historii i prawa polskiego. Uchwały sejmowe z roku 1780 i 1793 zapewniały egzemplarze obowiązkowe dla Biblioteki, były to wszystkie druki z terenu całej Rzeczypospolitej. Spadkobiercą tradycji Biblioteki Załuskich stała się Biblioteka Narodowa w Warszawie.
Komisja Edukacji Narodowej – pierwsze ministerstwo oświaty w Europie, stanowi chlubę oświeceniowej kultury. Powstała 14 października 1773 roku (na pamiątkę tego wydarzenia dzień ten ogłoszono świętem wszystkich nauczycieli), miała za zadanie zapewnić spójny system szkolnictwa w całej Rzeczpospolitej, okrojonej po pierwszym rozbiorze. Jej najsłynniejszymi działaczami byli Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki, a do pomocy w dwa lata później powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którym kierował Grzegorz Piramowicz. Obie te instytucje opracowywały nowy system nauczania, określały przedmioty nauczania w szkole średniej oraz przygotowywały odpowiednie podręczniki. Przez siedemnaście lat działalności Towarzystwa napisano ich trzydzieści, z czego podręcznik do nauki logiki ułożył specjalnie dla Towarzystwa francuski uczony Condillac. Udało się zreformować podupadłe szkolnictwo różnych stopni, jednak pod wpływem wydarzeń politycznych Komisja Edukacji Narodowej musiała przerwać swoją działalność. Ostatni raz jej działacze zebrali się 10 kwietnia 1794 roku w Bibliotece Załuskich.

Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie działało w latach 1800-1832. Należeli do niego zawodowi uczeni, bogaci amatorzy zwani przyjaciółmi nauk, literaci i osobistości oficjalne, także z zagranicy. Jego siedzibą była od 1808 roku ofiarowana przez Stanisława Staszica kamienica na Kanonii, a od 1823 r. – Pałac Staszica, w którym obecnie się mieści Polska Akademia Nauk.

Powstanie i działalność Towarzystwa stanowiły wielki przełom w zadaniach nauki i sposobach jej uprawiania w Polsce. Stawiało sobie ono za cel służenie pracą naukową polskim interesom narodowym, szczególnie – zgodnie z potrzebami i duchem czasu – sprawie zachowania polskości pod zaborami i sprawie rozwoju gospodarczego kraju. Prace Towarzystwa objęły prawie wszystkie ówczesne dyscypliny naukowe, a dla wielu dziedzin nauki polskiej miały znaczenie przełomowe, czasem nawet pionierskie. Były to studia nad językiem polskim, słownictwem (Samuel Bogumił Linde), gramatyką (Onufry Kopczyński), studia dotyczące historii Polski, szczególnie historii gospodarczej, historii prawa, nauki literatury i sztuki (Tadeusz Czacki, Feliks Bentkowski, Joachim Lelewel). Odnaleziono i wydano wiele dzieł polskiej literatury renesansowej i oświeceniowej. Wskrzeszono i popularyzowano chlubne tradycje historyczne i kulturalne (budowa pomnika Kopernika), podjęto pionierskie badania w dziedzinie geologii Polski.

Towarzystwo Przyjaciół Nauk było też pionierem nowych metod pracy naukowej w Polsce. Na miejsce rozproszonych wysiłków samotnych badaczy wprowadzało zorganizowaną i systematyczną pracę zespołową. Poza działalnością ściśle naukową zajmowało się między innymi gromadzeniem zbiorów muzealnych, obchodzeniem rocznic, narodowych uroczystości żałobnych (na przykład ku czci Tadeusza Kościuszki i księcia Józefa Poniatowskiego). Wiele starań poświęcało popularyzacji wiedzy. Mimo wojen i zmian rządów Towarzystwo działało nieprzerwanie do upadku powstania listopadowego. Prezesami byli kolejno: biskup Jan Albertrandy, od 1808 r. Stanisław Staszic a od 1826 r. Julian Ursyn Niemcewicz. Towarzystwo Przyjaciół Nauk zostało rozwiązane przez władze carskie w ramach popowstaniowych represji.

Szkoła Rycerska (1765-1794) była odpowiednikiem korpusu kadetów. Powstała z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego. Przyjmowano uczniów w wieku 16-21 lat (potem 8-12 lat). Nauczanie odbywało się w języku polskim. W programie były takie przedmioty, jak: matematyka, fizyka, języki obce, gimnastyka, zajęcia praktyczne, ćwiczenia wojskowe. Absolwentami Szkoły Rycerskiej byli: Niemcewicz, Kościuszko, Jasiński, Kniaziewicz, Sowiński.

Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775-1792) Przewodniczącym towarzystwa był Ignacy Potocki. Towarzystwo zajmowało się – na zlecenie Komisji Edukacji Narodowej – opracowywaniem podręczników i programów szkolnych. Wydano łącznie 30 książek, w tym gramatykę Kopczyńskiego.

Teatr Narodowy rozpoczął działalność wiosną 1765 roku. Brakowało polskiego repertuaru, damy nie chciały być jeszcze aktorkami, publiczność narzekała, że trzeba płacić za bilety (w czasach saskich przedstawienia były bezpłatne). Dzięki życzliwemu mecenatowi króla zorganizowano konkurs na napisanie polskiej sztuki, uformował się też stały zespół aktorski (16 osób, w tym 5 kobiet). Ostatecznie teatr nie zdobył widzów i powoli upadał. Czasy świetności nadeszły wraz z otwarciem nowego budynku Teatru Narodowego na placu Krasińskich, co nastąpiło w 1778 roku. Zespół polski liczył wtedy około 20 aktorów, grali też Francuzi, opery wystawiano w języku włoskim. Teatr stanowił rozrywkę dla wszystkich warszawiaków: król i damy zasiadali w lożach, najubożsi zajmowali galerię, na parterze spotykało się wyłącznie mężczyzn. W repertuarze teatru była przede wszystkim komedia, co zgodnie z dewizą klasycystycznej literatury „ucząc bawić” miało sprzyjać edukacji narodowej społeczeństwa. Teatr odegrał bardzo ważną rolę w programowaniu reform ustrojowych i wychowaniu społeczeństwa. W przeddzień wybuchu insurekcji kościuszkowskiej Wojciech Bogusławski wystawił na scenie Teatru narodowego sztukę “Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale”.

“Encyklopedia” (Wielka Encyklopedia Francuska), której pełny tytuł brzmi: Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł, wydawana we Francji w latach 1751-1780, stała się największym naukowym i kulturalnym przedsięwzięciem epoki oświecenia. Początkowo miała być przekładem, lecz w 1747 roku Denis Diderot i Jean d’Alembert postanowili stworzyć oryginalne dzieło, dać: “ogólny obraz wysiłków umysłu ludzkiego we wszystkich ich rodzajach i we wszystkich stuleciach”. Czołowe umysły i talenty literackie Francji skupione wokół prac nad tym pomnikiem ludzkiej myśli nazywano encyklopedystami. Encyklopedyści to krąg osiemnastowiecznych filozofów i myślicieli, twórców “Wielkiej Encyklopedii Francuskiej” wyrażającej idee filozofii oświeceniowej. Wśród ponad pięćdziesięciu encyklopedystów najbardziej znani byli Diderot, Voltaire, Montesquieu, Rousseau i d’Alembert.

Obiady czwartkowe – cotygodniowe spotkania przedstawicieli elity intelektualnej zbliżonych do Stanisława Augusta i jego programu polityczno-kulturalnego. Obiady odbywały się począwszy od 1770 r. przy królewskim stole na Zamku (w późniejszym okresie niekiedy w Łazienkach). W swobodnej atmosferze salonu literackiego (bez udziału kobiet) toczyły się dyskusje nad istotnymi kwestiami naukowymi, oświatowymi, prawno-politycznymi, a przede wszystkim literackimi, z literacką rozrywką w postaci żartobliwych turniejów poetyckich.
Pośród uczestników obiadów czwartkowych znaleźli się: Adam Naruszewicz („naczelnik” grona), Ignacy Krasicki, ilekroć gościł w Warszawie (przysyłał też swoje utwory z Warmii), Stanisław Trembecki, a ponadto w różnych okresach m.in. Jan Albertrandi, Franciszek Bohomolec, komendant Szkoły Rycerskiej Adam Kazimierz Czartoryski, Grzegorz Piramowicz, Tomasz Kajetan Węgierski i Józef Wybicki. Dobór biesiadników, waga poruszanych spraw, ranga artystyczna wielu z omawianych utworów, osoba króla, która przydawała opiniom czy inicjatywom znamię oficjalności, nadawały obiadom czwartkowym charakter swoistej instytucji kulturalnej o niemałym znaczeniu i wpływie w latach siedemdziesiątych. Od 1777 r. obiady czwartkowe zaczęły podupadać w wyniku rozbicia grona przez nowy układ sił politycznych. Król przywiązywał do obiadów czwartkowych dużą wagę, traktując je, jak się zdaje, jako namiastkę czy zalążek akademii literatury. Na jego zamówienie artysta Marteau wykonał serię 29 portretów uczestników obiadów, a historyk Adam Naruszewicz spisał do nich biografie. Obiady czwartkowe były przedmiotem zarówno panegirycznych pochwał, jak i szyderstwa. Drwił z nich głównie Tomasz Kajetan Węgierski.