Rys historyczny i współczesne

uwarunkowania toksykologii

Andrzej Kunt

Wykład I

Najdawniejsze zapisy o truciznach



- źródła staroegipskie (papirus Ebersa – 1550
r. p.n.e.) i hinduskie księgi Rigweda (900 r.
p.n.e.) informują o stosowaniu opium, cykuty,
akonityny i niektórych metali: arsenu, ołowiu,
antymonu, miedzi.



- znano silę toksyn zwierzęcych, głównie węży
i insektów.

Starożytna Grecja:



- opisy trucizn roślinnych oraz ich odtrutek (Hipokrates –
400 r. p.n.e., Arystoteles – 348 r. p.n.e)



- klasyfikacja trucizn na roślinne, zwierzęce i mineralne,



- w Grecji trucizna staje się narzędziem wykonywania
sądowych wyroków śmierci,



- znamy opis śmierci Sokratesa (470 r. p.n.e.), któremu
podano cykutę.

Starożytny Rzym

„Era trucicielstwa”, „Epidemia otruć”



- pierwszoplanowe postaci dworów

cezarów to urzędowy truciciel i testator
pożywienia,



- 82 r. p.n.e. – Sulla wydaje przepisy

prawne „Lex Cornelia” ustanawiające karę
śmierci, banicję, konfiskatę mienia za
podejrzenie o otrucie.

Średniowiecze:



- perfekcja posługiwania się truciznami,



- Mamoides (1135 – 1204 n.e.) – autor

dzieła „Trucizny i ich odtrutki” – pierwszy
przewodnik racjonalnego postępowania w
przypadkach zatruć różnego pochodzenia,



- Paracelsus (1492 – 1541) – wprowadza

pojęcie dawki – „Wszystko jest trucizną i nic
nią nie jest. dawka decyduje tylko, czy coś
jest trucizną”.

Wiek XVIII i XIX – zmierzch ery

trucicielstwa:



- formowanie współczesnej toksykologii

opartej na rozwoju nauk przyrodniczych,



- umiejętność wykrywania trucizn w

narządach i tkankach (analiza
toksykologiczna).

XX wiek – postęp wiedzy

(biologia molekularna):



- ujawnia działanie trucizn: gonotoksyczne, rakotwórcze, immunotoksyczne,
teratogenne,



- wojny i masowe zatrucia (broń, obozy zagłady),



- rozwój przemysłu i dominacja chemii: skażenie środowiska i problem zatruć
przewlekłych, tj.:



a) podstępne, długotrwałe, niezamierzone oddziaływanie małych dawek związków
chemicznych na duże populacje ludzkie,



b) złożony charakter narażenia na oddziaływanie równocześnie kilku związków
chemicznych, a także innych czynników szkodliwych (hałas, wibracje,
promieniowanie jonizujące itd.),



c) społeczny kontekst toksykologii – problematyka z zakresu higieny przemysłowej.



- rozwój technologii – rozwój badań – nowe związki chemiczne.

Toksykologia: toxicon – trucizna,

logos – nauka – nauka o truciznach:



- dawniej toksykolog był specjalistą, który
wykrywał trucizny w materiale sekcyjnym



- obecnie toksykolog jest specjalistą w
zakresie oceny narażenia ludzi na substancje
chemiczne

Toksykologia dzieli się na ogólną

i szczegółową:

Toksykologia ogólna zajmuje się m.in.: mechanizmami działania trucizn, za

leżnością między budową chemiczną a działaniem, losem trucizn w
organizmie, wpływem czynników wrodzonych (w tym uwarunkowań
genetycznych) i nabytych (immunologicznych, środowiskowych) na
powstanie i przebieg zatruć, problematy ką łącznego działania trucizn,
toksykometrią - czyli ilościową oceną toksyczności substancji chemicznych,
zagadnieniami prawnymi dotyczącymi bezpieczeństwa chemicznego,

Toksykologia szczegółowa obejmuje poszczególne grupy ksenobiotyków w

zależności od budowy chemicznej oraz celów użytkowych. Wymienić tu
można toksykologię leków, środków uzależniających, metali, niemetali,
rozpuszczalników, pestycydów, tworzyw sztucznych, artykułów
gospodarstwa domowego, promienio wania jonizującego, a także
toksykologię trucizn pochodzenia naturalnego.

Dziedziny toksykologii:



Toksykologia leków zajmuje się ubocznym działaniem leków podanych w dawkach
terapeutycznych, skutkami przedawkowania leków, badaniem przedklinicznym
potencjalnych leków, a także uzależnieniami od leków i innych substancji. W
działalności swej korzysta z osiągnięć różnych dyscyplin medycznych,
weterynaryjnych i farmaceutycznych.



Toksykologia zawodowa jest dyscypliną zajmującą się profilaktyką, diagno styką i
leczeniem zatruć zawodowych. Opracowuje normy zawartości substancji
chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy oraz biomarkery ekspozycji.
Toksykologia zawodowa spełnia swe zadania we współpracy z medycyną pracy i
higieną pracy.



Toksykologia środowiskowa zajmuje się wpływem skażenia powietrza
atmosferycznego, wody i gleby na zdrowie człowieka. Zadania profilaktyczne i
kontrolne realizuje na podstawie norm zawartości zanieczyszczeń chemicznych w
poszczególnych elementach środowiska. Korzysta z osiągnięć ekologii i chemii
środowiskowej.

Dziedziny toksykologii:



Ekotoksykologia jest dyscyplina zajmującą się szkodliwym wpływem substancji
chemicznych występujących w środowisku na organizmy inne niż człowiek, a także na całe
ekosystemy.



Toksykologia żywności bada substancje naturalne o potencjonalnym działa niu
toksycznym, substancje obecne w żywności w wyniku produkcji (uprawa, hodowla, procesy
technologiczne, przechowywanie) oraz substancje umyślnie dodawane do żywności
(konserwanty, barwniki, pozostałości antybiotyków i innych leków weterynaryjnych,
składniki tworzyw sztucznych przenikające z opakowań). Współpracuje z nauką o żywności i
żywieniu oraz higieną żywności.



Toksykologia pestycydów zajmuje się skutkami oddziaływania środków ochrony roślin i
nawozów sztucznych stosowanych w rolnictwie, ogrodnictwie, le śnictwie i pokrewnych
gałęziach gospodarki na człowieka i gatunki użyteczne.



Toksykologia kliniczna jest specjalnością medyczną, zajmująca się diagnostyką i
leczeniem zatruć, zwłaszcza ostrych. Opracowuje nowe metody leczenia i odtrutki. W
działalności swej opiera się na analityce klinicznej, różnych dyscyplinach medycznych,
zwłaszcza intensywnej terapii.

Dziedziny toksykologii:



Toksykologia sądowo-lekarska jest najstarszym działem toksykologii. Zaj
muje się wykrywaniem i oznaczaniem trucizn w materiale biologicznym,
zwłaszcza pobranym post mortem. Bada zawartość alkoholu w płynach
biologicznych i wydychanym powietrzu, a także zawartość środków
uzależniających oraz środków dopingujących u sportowców. W pracy swej
posługuje się często specjalistyczną aparaturą i opiera się na zdobyczach
chemii analitycznej. Toksykologia sądowa działa głównie dla potrzeb wymiaru
sprawiedliwości, odgrywając ważną rolę w orzecznictwie sądowym.



Toksykologia wojskowa bada toksyczność bojowych środków trujących
(gazów bojowych) i środków służących do rozpraszania tłumów (środki łzawiące,
środki obezwładniające).



Toksykologia ustawodawcza jest działem toksykologii opracowującym akty
prawne zapewniające bezpieczne użytkowanie substancji chemicznych.
Toksykologia ustawodawcza korzysta z osiągnięć nauk prawnych.

Dziękuję za uwagę