Pierwszy rok życia dziecka (0-12 miesięcy)

W pierwszym roku życia dziecko rozwija się w bardzo szybkim tempie. Z istoty całkowicie zależnej od dorosłych w chwili urodzenia przeobraża się w ciągu roku w pełne entuzjazmu,

a czasem nawet niesforne dziecko, waga wzrasta około trzykrotnie, a wzrost zwiększa się

przeciętnie o 20,32 cm. Stawia niepewne kroki, krąży dookoła pokoju, trzymając się mebli;

jest niemal zdolne do samodzielnego jedzenia, śmieje się na widok otaczających je

przyjacielskich twarzy członków rodziny, rozróżnia obcych, przez większość czasu radośnie

gaworzy; potrafi być uważne i wykazywać aktywność przez dziesięć, a nawet jedenaście godzin

na dobę. W ciągu pierwszego roku życia uczy się więcej niż kiedykolwiek później na przestrzeni

tego samego czasu. ("Wzrastanie i rozwój dziecka" - Catherine Lee)

W okresie tym wyrózniamy:

- stadium noworodka (0-1 m.ż)

- okres niemowlęcy (1-12 m.ż.)

Stadium noworodka (0 – 28 dzień)

Noworodkiem nazywamy dziecko od momentu urodzenia do ukończenia 28 dni. Pierwszy miesiąc to dla dziecka okres przystosowawczy do życia w nowym, pozamacicznym środowisku. Dziecko musi przystosować się do: zmian temperatury, nowego sposobu oddychania, nowego sposobu przyjmowania pokarmu i wydalania zbędnych produktów. Noworodek donoszony to dziecko, które urodziło się o czasie, z wagą urodzeniową nie mniejszą niż 2,5 kg i wzrostem nie mniejszym niż 47 cm, z wykształconymi odruchami bezwarunkowymi umożliwiającymi mu samodzielną egzystencję. Przeciętna waga urodzeniowa dziecka waha się od 2,8 - 3,5 kg, a przeciętna długość około 50 - 52 cm.

1. Proporcje ciała noworodka są charakterystyczne:
   - duża głowa (1/4 całej sylwetki, obwód 34 cm, z przewagą cześci czaszkowej, małą częścią
   twarzową z dużymi oczami, małym noskiem i ustami),
   - duży tułów (1/2 całej sylwetki, obwód klatki piersiowej 32 cm, mniejszy od obwodu
   czaszki),
   - krótkie kończyny dolne i górne (1/4 sylwetki).
   ( Daniela Becelewska - "Repetytorium z rozwoju człowieka")

2. Inną charakterystyczną cechą jest duży udział tkanki chrzęstnej w układzie kostnym. Przejawem tego są włóknisto-chrzęstne spojenia kośćca czaszki wyczuwalne dotykowo; jest to spojenie kości czołowych i ciemieniowych, tzw. Ciemiączko duże (zarasta ok. 15 miesiąca) oraz kości ciemieniowych i potylicznych, tzw. ciemiączko małe (zarasta w pierwszym kwartale życia). („Psychologia rozwoju człowieka” - B. Harwas-Napierała, J. Trempała)

3. W pierwszych chwilach życia sprawą zasadniczą jest ocenić, czy dziecko jest zdrowe.

Istnieją dwa niebezpieczeństwa: ujawnienie się wad wrodzonych i uraz porodowy.

Na skutek ścisłej kooperacji z matką płód może rozwijać się prawidłowo nawet z dużą

i ciężką wadą wrodzoną, np. z wrodzonym brakiem nerek, zarośniętym przewodem wątrobowym,

zarośniętym i niedrożnym jelitem itp. Wszystko to może ujawnić się dopiero po urodzeniu.

Niekiedy też nie od razu, ale dopiero po pewnym czasie. Jest ważne, by wadę wrodzoną

wykryć jak najwcześniej i jeżeli konieczna jest operacja - wykonać ją jak najprędzej.

Niebezpieczeństwo urazu porodowego wiąże się przede wszystkim z niedotlenieniem. Patologia

łożyska, choroba matki, przeciągający się lub patologiczny poród mogą spowodować

niedotlenienie, a przez to zwiększoną kruchość naczyń krwionośnych mózgu. W tej sytuacji

uraz porodowy związany z mechanicznym uciskiem i odkształceniem główki może doprowadzić

do pęknięcia naczynia krwionośnego i w konsekwencji do powstania krwiaka

wewnątrzczaszkowego. (Prowadzi to do "zamartwicy bladej" - jest blade i wiotkie, nie

oddycha i wymaga zabiegów cucenia) (Andrzej Jaczewski - "Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania).

Ocena stanu noworodka dokonywana jest bezpośrednio po narodzinach, a potem po następnych

5 minutach. Służyć ma ona wykryciu wszelkich problemów wskazujących na to, że dziecko należałoby poddać specjalistycznej opiece. Są to dzieci grupy ryzyka, którym grożą opóźnienia rozwojowe.

Najczęściej stosowanym systemem oceny jest skala Apgar, opracowana przez lekarkę Virginię

Apgar (1953). Noworodek otrzymuje 0, 1 lub 2 punkty w każdym z pięciu kryteriów:

częstość akcji serca, częstość czynności oddechowych, napięcie mięśniowe, reakcja stóp

na dostarczane bodźce (napięcie nerwowe), barwa ciała. Ponieważ bezpośrednio po narodzinach

większość dzieci jest jeszcze troszkę sina w okolicach palców u stóp i rąk, maksymalny

wynik 10 punktów jest rzadko spotykany. Za to po 5 minutach 85-90 % noworodków otrzymuje

9 lub 10 punktów. Jeśli dziecko otrzyma od 7 do 10 punktów, oznacza to, że nic mu nie

zagraża. Ocena 4, 5 i 6 świadczy zwykle o tym, że dziecku potrzebna będzie pomoc w

wypracowaniu prawidłowego wzorca oddechowego; wynik od 3 w dół oznacza, że dziecko

znajduje się w stanie krytycznym.

Innym testem używanym do oceny noworodków jest powszechnie stosowana przez badaczy

Skala Oceny Zachowań Noworodków Brazelthona. Po niemal 30 minutach wykwalifikowana osoba

bada reakcje dziecka na różnorodne bodźce, odruchy oraz napięcie mięśniowe, czujność

i tulenie się, a także na zdolność wyciszania i uspokajania po okresie niepokoju.

Rezultaty tego testu mogą być pomocne w wykrywaniu u dzieci poważnych problemów

neurologicznych. ( "Psychologia rozwoju człowieka" - Helen Bee)

Do oceny dojrzałości noworodka na podstawie cech zewnętrznych (m.in. koloru skóry, kształtu małżowiny usznej, podeszwowych pofałdowań skóry) służy skala skonstruowana przez Farra; skala Dubowitza oparta na uwzględnionych przez Farra cechach zewnętrznych oraz kryteriach neurologicznych (m.in. zgięcie dłoni, sprężystość kończyn górnych, zdolność utrzymania głowy) oraz skala Ballarda, uwzględniająca kryteria fizyczne (meszek płodowy, brodawki piersiowe, małżowiny uszne, narządy płciowe i neuromięśniowe (postawa, ułożenie ramion). („Psychologia rozwoju człowieka” –B. Harwas-Napierała, J. Trempała)

1. W ciągu pierwszych dni życia noworodek traci ciężar. Ten "fizjologiczny spadek wagi"

wynosi do 10 % i jest spowodowany: oddaniem moczu i pierwszego stolca, wysychaniem pępowiny

i całej skóry, usunięciem mazi płodowej. Poza tym w pierwszych dniach życia noworodek

bardzo mało je. Po kilku dniach zaczyna przybierać na wadze, tak że ok. 7-10 dnia życia

wyrównuje masę urodzeniową, a potem już zawsze, póki dziecko jest zdrowe, przybywa mu

kilogramów. (Andrzej Jaczewski - "Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania).

1. SEN

Noworodka charakteryzuje także naturalny rytm aktywności: snu i czuwania. P. Wolff (1966) wyróżnił sześć różnych poziomów pobudzenia – od głębokiego snu po krzyk.
Noworodek głęboko śpi, jeśli regularnie oddycha, a zamknięte oczy nie poruszają się; taki stan zajmuje 8-9 godzin na dobę.
Podobną część dnia zajmuje sen lekki, który charakteryzują szybkie ruchy gałek ocznych i nieregularny oddech.
Kiedy oczy są otwarte, ale nieprzytomne, występują opóźnione reakcje na bodźce to noworodek drzemie.
Otwarte i przytomne oczy oraz uwaga skupiona na bodźcach wskazują na bierne czuwanie, które występuje przez 2-3 godziny na dobę.
Wyrazem aktywnego czuwania są otwarte oczy, reagowanie na bodźce, wysoki poziom aktywności. Ta forma czuwania razem z pojawiającym się krzykiem zajmuje 1-4 godzin na dobę. Wraz z wiekiem wydłuża się okres czuwania, a zmniejsza ilość snu. Noworodki śpią 16-18 godzin na dobę, podczas gdy niemowlęta 13-14 godzin (dorastający śpią już tylko 7-8 godzin, a dorosłym wystarcza 6-7 godzin snu na dobę). Odcinki snu i czuwania u noworodka są krótkie: stan czuwania pojawia się raz na 3-4 godziny, zaś aktywny, głęboki sen występuje co 50-60 minut.
(„Psychologia rozwoju człowieka” - B. Harwas-Napierała, J. Trempała)

(Niektóre źródła podają, że niemowlę śpi 20-22 godzin na dobę- Krystyna Komosińska „biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania”, „Psychologia rozwoju człowieka” – Helen Bee)

1. ZMYSŁY („Psychologia rozwojowa” – red. P.E.Bryanta i A.M. Colmana)

Wzrok niemowlęcia nie funkcjonuje prawidłowo i ogniskuje się na ściśle określonej odległości. Odległość ta wynosi dokładnie 21 centymetrów – czyli tyle ile wynosi odległość między twarzą matki, a dziecka podczas karmienia. W ten sposób chociaż dalszy świat rozmywa się przed oczami dziecka, to ważne dla niego osoby widzi doskonale. Niemowlę zaraz po urodzeniu zdolne jest do odróżnienia jednolicie szarej powierzchni od powierzchni pokrytej biało – czarnymi pasami o szerokości 2,5 cm.

Smak i powonienie : Niemowlęta wykazują taką samą awersję do smaku goryczy jak dorośli. Potrafią także odróżnić smak słodki i okazują wyraźne zadowolenie przy konsumpcji płynów słodkich (Steiner, 1979). Niemowlęta reagują w podobny sposób na zapachy przykre (nieświeże jajka) oraz przyjemne (mleko, miód, czekolada). Udowodniono także, że sześciodniowe niemowlę rozpoznaje zapach mleka matki (MacFarlane, 1975).

Noworodek donoszony przychodzi na świat z ukształtowanymi odruchami bezwarunkowymi,

kodującymi się na ogół w ostatnim kwartale życia płodowego.

Odruchy bezwarunkowe (obronne i pokarmowe) dzielą się na 3 zasadnicze grupy:
1) utrzymujące się całe życie – właściwe dla noworodka i człowieka dorosłego (np. zwężanie się źrenic pod wpływem światła, ziewanie, mruganie, termoregulacja, połykanie, odksztuszanie, perystaltyka jelit, kichanie, itp.)

2) właściwe dla noworodka i zanikające w okresie niemowlęcym (np. odruch Moro -gwałtowne przykurczanie kończyn do tułowia , odruch marszu automatycznego, itp.)

3) właściwe noworodkowi i zanikające bezpowrotnie w okresie niemowlęcym. Jeśli natomiast utrzymują się w życiu dorosłym, to świadczą o uszkodzeniu układu nerwowego ( np. odruch Babińskiego (przy drażnieniu stopy unoszenie dużego palca), toniczno-szyjny (wraz z odwróceniem głowy wyprostowują się kończyny po tej samej stronie), chwytny (zaciskanie rączek na przedmiocie).

Rozwój motoryczny:

Każde dziecko rozwija się w innym tempie lecz na ogół kontrola nad ruchami ciała idzie w dwóch kierunkach:

1. Od głowy w dół – przed tym , jak nauczy się kontrolować dolną część zdobywa umiejętność kontroli górnej części ciała (np. trzyma samo główkę, zanim jego kręgosłup będzie na tyle silny , by pozwolił mu samodzielnie usiąść; i siedzi na długo przed tym, jak będzie potrafiło samodzielnie stawiać kroki)

2. Od klatki piersiowej na zewnątrz – dziecko zdobywa kontrolę nad środkiem ciała, zanim będzie ją miało nad kończynami (np. unosi klatkę piersiową nad podłogą, nim z precyzją wyciągnie po coś rączki; podnosi coś paluszkami zanim będzie potrafiło kopnąć piłkę nóżką)

Motoryka noworodka charakteryzuje się niskim stopniem rozwoju. Podstawową cechą charakteryzującą leżącego noworodka jest asymetria ułożenia oraz tendencja do przewagi funkcji włókien mięśniowych zginaczy. Właściwa dla noworodka jest pozycja dorsalna płaska z podkurczonymi kończynami i palcami zwiniętymi w piąstki. Gdy noworodek leży na plecach (w pozycji dorsalnej) głowę ma prawie zawsze zwróconą w bok (w lewą lub prawą stronę), a kończyny ułożone są w sposób asymetryczny.

ODRUCHY NOWORODKA („Harmonijny rozwój dziecka” – Sally Goddard Blythe)

Noworodek wykazuje zdolności charakterystyczne tylko dla jego wieku. Są to pewne odruchy wrodzone, które powinny występować u każdego dziecka i zanikać w ciągu pierwszych miesięcy życia. Na podstawie obecności tych odruchów i czasu ich zanikania możemy oceniać rozwój dziecka. Utrzymanie się niektórych z tych odruchów (np. odruchu Babińskiego) jeszcze w drugim półroczu życia jest sygnałem nieprawidłowego funkcjonowania systemu nerwowego.

1. Odruch poszukiwania i ssania – pojawia się między 24 a 28 tygodniem życia wewnątrzmacicznego. Po narodzinach dotknięcie dowolnej strony ust u dziecka wywołuje u niego obrót głowy i otwarcie ust, jakby szukało ono piersi. Ta reakcja poszukiwania prowadzi następnie do ruchów ssania. Odruch ssania może być wywołany bezpośrednio przez dotknięcie fałdy nosowej tuż powyżej górnej wargi. Odruch poszukiwania szybko zostanie zastąpiony przez odruch warunkowy. Wówczas sam widok piersi czy butelki wystarcza , by wywołać ruchy ssania. Ruchy ssania i łykania pomagają rozwijać się nie tylko mięśniom warg, lecz także gardła i krtani. Następuje też trening oddychania przez nos. Wszystkie te czynniki wspierają późniejszy rozwój wokalizacji oraz mowy.
   
   Gdy około 3-4 miesiąca życia odruch poszukiwania zaczyna zanikać, usta nadal pozostają głównym źródłem informacji. Obszar kory mózgowej, który reprezentuje usta, rozwija się jako pierwszy. Kiedy dziecko potrafi połączyć sięganie, chwytanie oraz przynoszenie przedmiotów do linii środkowej ciała, wszystkie te przedmioty trafiają najpierw do ust. Pomaga to dziecku w poznawaniu rozmiaru, faktury oraz smaku różnych obiektów, zanim rozwiną się inne umiejętności mięśniowe, szczególnie te, które są związane z ruchami dłoni.
   
   Efekt przedłużonego trwania odruchów:
   *Nadwrażliwość w okolicy oralnej
   * Ciągła potrzeba stymulacji oralnej – potrzeba żucia lub ssania
   * Uporczywe ślinienie się
   * Język jest nadmiernie wysunięty do przodu. W rezultacie pojawiają się trudności z żuciem twardych pokarmów. Brak dojrzałych ruchów połykania może prowadzić do zbyt dużego wysklepienia podniebienia. Powoduje to niekiedy konieczność ortodontycznych interwencji.
   *Wymienione odruchy wywierają wpływ na mowę oraz artykulację.

2. Odruch chwytny (dłoniowy i podeszwowy) – Odruch dłoniowy pojawia się w 11 tygodniu ciąży i powinien wygasać pomiędzy 2, a 3 miesiącem życia. Polega on na tym, że jeżeli włożymy palec w dłoń dziecka, chwyta on go tak silnie, że może zawiesić na nim cały swój ciężar. Hamowanie tego odruchu jest procesem stopniowym, który rozpoczyna się wraz z rozwojem umiejętności upuszczania przedmiotów z ręki.
   
   Odruch podeszwowy jest odruchem podobnym, choć nieco słabszym. Występuje w odpowiedzi na naciśnięcie palcem podeszwy w okolicy palców stóp. Pojawia się w podobnym czasie co odruch dłoniowy. Pozostaje aktywny do 7-9 miesiąca życia. Odruch podeszwowy zanika powoli, w miarę jak stopy są przez dziecko używane w trakcie poruszania się (podczas pełzania na brzuchu, kiedy dziecko opiera się palcami stóp o podłoże i odpycha się w ten sposób do przodu, jak również wskutek dźwigania ciała w pozycji stojącej oraz w trakcie chodzenia).

3. Odruch Babińskiego – pojawia się około 1 tygodnia życia i jest odwrotny do reakcji podeszwowej. Nacisk, który zostaje wywarty na zewnętrzną krawędź stopy, powoduje wyprost dużego palca stopy i rozłożenie (oddalenie od siebie) pozostałych palców. Odruch ten pozostaje aktywny co najmniej przez 1 rok życia. Może nie wygasnąć całkowicie do 2 roku życia – taki sam bodziec może wówczas powodować lekkie wyginanie się palców stopy w kierunku działającego nacisku. Uważa się, że odruch Babińskiego wywiera hamujący wpływ na odruch podeszwowy, choć oba odruchy współistnieją przez pierwsze 7—9 miesięcy życia.

4. Asymetryczny odruch toniczno-szyjny – zaczyna pojawiać się około 18 tygodnia po zapłodnieniu i wpływa w odmienny sposób na napięcie mięśniowe po obu stronach ciała. Kiedy dziecko przechyla głowę na bok, ręka oraz noga prostują się po tej samej stronie, natomiast kończyny po przeciwnej stronie ciała się zginają. Zanikanie tego odruchu jest procesem stopniowym. Zachodzą wówczas zmiany rozwojowe związane ze wzrastającą dojrzałością i nabywaniem umiejętności utrzymywania postawy oraz właściwego napięcia mięśni, a także jednoczesnym używaniem obu stron ciała. Kiedy około 6 miesiąca toniczny odruch szyjny wygasa, dziecko zaczyna umieszczać ręce w środkowej osi ciała.
   
   
   W wypadku utrzymywania się odruchu może dojść do zakłócenia rozwoju równowagi i koordynacji ruchowej:
   *problemy z przekraczaniem linii środkowej ciała, kiedy głowa zwrócona jest w jedną stronę, wpływają ujemnie na:
   - rozwój ruchów niezależnych po obu stronach ciała;
   - pełzanie na brzuchu;
   - ustanowienie dominującej strony ciała przed 8 rokiem życia;
   * utrudniony jest rozwój niezależnych ruchów oczu (głowa i oczy ciągle chcą się poruszać razem); może to z kolei wpływać na trudności z ukierunkowaniem wzroku w wieku późniejszym, które jest niezbędne dla osiągnięcia umiejętności czytania oraz pisania.
   
   

5. Odruch Moro – pojawia się w 9-12 tygodniu po poczęciu. Jest to reakcja dziecka na wszelkie nagłe, niespodziewane zdarzenia, a szczególnie na utratę podparcia głowy. Jeżeli głowa dziecka gwałtownie obniży się poniżej poziomu pleców, ręce i nogi wyprostowują się w charakterystyczny sposób, jak u nowonarodzonego dziecka; następuje gwałtowny wdech, po czym dziecko zastyga w tej pozycji na kilka sekund. Następnie ręce i nogi powracają do ułożenia wzdłuż ciała, czemu zazwyczaj towarzyszy płacz wyrażający protest. Czas trwania: do 4-6 miesięcy.
   
   Funkcje odruchu Moro:
   * Kontroluje pierwotne reakcje zmiany pozycji lub równowagi, zanim ukształtują się wyższe mechanizmy kontroli
   * Może być pomocny w zaczerpnięciu pierwszego wdechu po porodzie
   * Uaktywnia reakcję walki/ucieczki
   * Uruchamia, pobudza czujność i przywołuje wsparcie.
   
   Odruch Moro może być uaktywniony przez:
   * nagłą zmianę pozycji głowy lub ciała
   * nagłą zmianę w dopływie światła (bodźce wzrokowe)
   * nagłe głośne dźwięki (bodźce słuchowe)
   * nagłą zmianę temperatury lub ból
   * dym (bodźce zapachowe)

6. Odruch marszu automatycznego – noworodek podtrzymywany pod ramiona , gdy poczuje nacisk podłoża na stopy, zaczyna wykonywać ruchy kroczące. Odruch zanika około 2 miesiąca życia (istnienie tego odruchu nie zapowiada przyszłej umiejętności wczesnego chodzenia) („Pierwszy rok życia dziecka” – A.Eisenberg, H.E. Murkoff, E.Sandee, B.S.N. Hathway)

Odróżnianie matki od innych osób (H. Rudolph Schaffer – „Psychologia dziecka”)

W jednym z klasycznych badań, które przeprowadzili DeCasper i Fifer (1980), skorzystano z techniki ssania nieodżywczego. Chciano ocenić, czy dzieci w początkowych trzech dniach życia potrafią odróżnić głos matki od głosu innej kobiety, kiedy czytają one tę samą historię. Dzieci z łatwością nauczyły się, że ssąc sztuczny sutek na dwa różne sposoby powodują włączenie jednego lub drugiego nagrania. Gdy już się tego nauczyły, wyraźnie można było zauważyć preferencje względem głosu matki, objawiające się ssaniem, które sprawiało, że słyszany był głos matki, a nie obcej kobiety. Niewątpliwie dzieci te bez problemów potrafiły odróżnić te dwie kobiety.

Istnieją dwa różne możliwe wyjaśnienia tego zjawiska. Jedno zakłada, że dziecko uczy się rozpoznawać głos matki, będąc pod wpływem jego działania po urodzeniu. Lecz wiązałoby się to z niebywale szybkim procesem uczenia się, gdyż dzieci przebywały w swoich pokojach dziecięcych i ich kontakty z matką ograniczone były do zaledwie kilku godzin dziennie. Drugie wyjaśnienie zakłada istnienie zjawiska uczenia się w okresie prenatalnym. Jak już wiemy, w ostatnim trymestrze ciąży dzieci posiadają zdolność słyszenia, a jednym z najczęściej słyszanych dźwięków jest głos matki. Łatwiej jest zatem przyjąć, że wczesne pojawienie się zdolności rozróżniania głosów jest wynikiem dość długiego okresu uczenia się, który w większości przypada na okres przed porodem.

To, co odkryli DeCasper i Fifer zostało poddane weryfikacji w licznych innych badaniach, które przyniosły następujące rezultaty:

• Jedno-, dwudniowe noworodki wyraźne wolały słuchać opowiadania czytanego już przez matkę na głos w okresie sześciu tygodni przed porodem, niż opowiadań, których nigdy wcześniej nie słyszały. Różnicę te zauważyć można było zarówno, kiedy podczas badań czytała je matka, jak i kiedy czytała je inna kobieta (DeCasper, Spence, 1986).

• Noworodki zdecydowanie wolały słuchać melodii nuconej niejednokrotnie przez matkę w czasie ciąży niż innych melodii. Kiedy noworodki, które w czasie ciąży słuchały fragmentów muzyki klasycznej lub jazzu (w zależności od upodobań matki), usłyszały je po urodzeniu, zdecydowanie wolały urywki, które były im już znane (Lecaunet, 1998).

• Dwudniowe dzieci, urodzone przez matki angielskojęzyczne i hiszpańskojęzyczne, kiedy słyszały próbki obu języków wolały słuchać swego „ojczystego” języka (Moon, Panneton-Cooper, Fifer, 1993).

• Noworodki nie wolały słuchać głosu ojca niż innego mężczyzny, nawet po 4 do 10 godzin kontaktu z nim po porodzie. Najprawdopodobniej różnica pomiędzy tym odkryciem a doniesieniami dotyczącymi głosu matki wynika z bardziej ograniczonego działania głosu ojca w okresie prenatalnym (DeCasper, Prescott, 1984).

• Noworodkom odtworzono dwie wersje mowy matki: jedna wersja powietrzna (normalna), druga specjalnie przetworzona tak, by symulowała dźwięk słyszany wewnątrz macicy. Dzieci zdecydowanie wolały tę drugą wersję (Moon, Fifer, 1990).

„Psychologia rozwoju człowieka” – Helen Bee

Umiejętność rozróżniania za pomocą węchu także należy do jednych z wcześniejszych zdolności dziecka. Już jednotygodniowe dzieci potrafią wychwycić różnicę pomiędzy zapachem matki a zapachem innej kobiety, chociaż to spostrzeżenie dotyczy niemowląt karmionych piersią, a więc spędzających mnóstwo czasu z nosem przytkniętym do nagiej skóry rodzicielki. (Cernoch, Porter, 1985).
Jednak najbardziej zdumiewającym odkryciem było to, że dzieci umieją rozpoznać matkę także za pomocą wzroku. Potwierdza to ogromna liczba badań, ale najwyraźniej odzwierciedla to praca Gail Walton (1992). Sfilmowała ona 12 matek nowo narodzonych dzieci, ich wizerunki zgrała potem z obrazami innych kobiet, które miały taki sam jak matka kolor włosów i oczu, taką samą karnację skóry i fryzurę. Dzieci te, które w momencie badania miały dopiero jeden lub dwa dni, dłużej przyglądały się wizerunkom matki, co oznacza, że nie tylko potrafiły rozróżnić dwie twarze, ale też wyraźnie preferowały oglądanie własnej matki.

Dziecko ma możliwość przyswojenia sobie głosu matki, przebywając jeszcze w jej łonie, ale pozostałych wyróżniających ją cech uczy się dopiero po urodzeniu.

Zespół nagłej śmierci łóżeczkowej ( SIDS)

Dużym zagrożeniem dla noworodka jest zespół nagłej śmierci łóżeczkowej (SIDS), który może zdarzyć się miedzy pierwszym tygodniem, a pierwszym rokiem życia dziecka. Badania londyńskiego Instytutu Neurologii dowodzą, że przyczyna tego zejścia niemowlęcia jest przegrzanie mózgu. Ostrzega się, że może dojść do takiego stanu także w przypadku ułożenia dziecka na brzuszku, gdy wciąga ono z powrotem do płuc przed chwilą wydychane przez siebie, nadmiernie ogrzane powietrze (z coraz większą zawartością dwutlenku węgla). Z tego względu niewskazane jest spanie dorosłych w jednym łóżku z noworodkiem. ( D.Becelewska – „Repetytorium z rozwoju człowieka”)

|2) Okres niemowlęcy (1 - 12 miesięcy)

Niemowlęciem nazywamy dziecko od ukończenia 4 tygodnia życia do końca 1 roku. Pierwszy rok życia odznacza się wielką dynamiką rozwoju. Jego długość/wysokość zwiększa się o połowę. W ciągu pierwszych 5 miesięcy dziecko swoją masę urodzeniową podwaja, a pod koniec roku potraja. Wynika stąd, że dziecko w pierwszym roku raczej grubieje niż rośnie. Tak jest zwłaszcza w połowie roku – niemowlę staje się bardzo „pulchne”, ma obfitą tkankę tłuszczową, układającą się w charakterystyczne poduszki. Poprzez tę tkankę bardzo trudno dopatrzyć się zarysów mięśni. Rosną tułów i kończyny, znacznie mniej głowa, gdyż już u noworodka była duża. Dziecko roczne waży około 10 kg i ma przeciętnie 76 cm długości. Dziecku w połowie roku wyrzynają się pierwsze zęby, tzw. zęby mleczne, potem już co dwa miesiące pojawiają się kolejne dwa. Niemowlę bardzo dużo je. Jest to zrozumiałe, bo tempo jego wzrostu stawia mu takie wymagania. W pierwszym okresie życia najkorzystniejsze jest karmienie naturalne, z piersi matki. Pokarm ten zawiera ciała odpornościowe i dlatego dzieci karmione piersią mniej chorują, są bardziej odporne na infekcje. Karmienie naturalne jest uważane za podstawowy warunek dobrego i prawidłowego rozwoju dziecka. Poprzez kontakt fizyczny i psychiczny z matką, rozwija się więź emocjonalna między tymi dwiema istotami. Niemowlę ma bardzo małe rezerwy pokarmowe. Musi być często karmione, początkowo 6 razy na dobę, a wcześniaki nawet częściej. Kiedy jest głodne, jego pobudzenie i niepokój są tak duże, że tylko nakarmienie może je uspokoić
O rozwoju dziecka w pierwszym roku mówimy, że jest to rozwój psychoruchowy. Ważną umiejętnością jest samodzielne poruszanie się. Dziecko z początku podnosi główkę- najpierw leżąc na wznak, potem na brzuszku. Jest to ważne ćwiczenie kształtujące krzywizny kręgosłupa. Potem zazwyczaj siada a następnie staje. Pierwsze tego typu sukcesy odnosi przy pomocy dorosłych czy przedmiotów, których można się uchwycić. Przemieszczanie się w przestrzeni dziecko zaczyna od raczkowania, czyli poruszania się za pomocą czterech kończyn. . („Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania” – A.Jaczewski)

1. Używanie gestów i komunikatów niejęzykowych przez małe dzieci

Na wczesnym etapie rozwojowym niezwykle ważne jest przedsłowie porozumiewanie się niemowląt. Dziecko zaczyna używać języka dopiero w 2 roku życia, a przecież już znacznie wcześniej komunikuje się z otoczeniem, wyraża swoje pragnienia, uczucia i żądania, a także przekazuje informacje i domaga się ich od najbliższych osób. W okresie przedjęzykowym najczęściej komunikuje się za pomocą gestów i innych reakcji niewerbalnych (Acredolo, Goodwyn, 1990). Hurlock (1985) twierdzi, że istnieją trzy przedwstępne formy porozumiewania się, używane przez dzieci w ciągu pierwszych miesięcy życia, które w pewnym okresie służą im w sposób wystarczający. Są to krzyk, „wybuchowe” dźwięki oraz gesty. Oprócz gestów niemowlę do komunikacji z otoczeniem wykorzystuje inne zachowania niewerbalne: płacz, spojrzenia, ruchy ciała, mimikę. Z chwilą gdy dziecko zaczyna opanowywanie języka, do swoich niewerbalnych umiejętności komunikacyjnych dodaje komunikaty językowe.
Do niewerbalnych form należy porozumiewanie wzrokowe. Do 3 miesiąca życia jest to bezpośredni kontakt wzrokowy. Od 4 miesiąca dziecko uczy się już podążać za spojrzeniem matki, co powoduje, że patrzy ono na te same przedmioty, które są w jej polu widzenia.
Najprostszą, a zarazem najczęściej stosowaną formą komunikacji we wczesnym dzieciństwie jest gestykulacja. Początkowo towarzyszy ona niezrozumiałej wokalizacji, co sugeruje, że niemowlę pragnie, aby inni je zrozumieli. Mówi się, że używa ono języka całego ciała. Wraz z rozwojem dziecko stopniowo ogranicza swoją gestykulację, zastępując gesty mową, która jest lepszym środkiem wyrażania własnych intencji czy próśb. Do powszechnie zaobserwowanych gestów wczesnego dzieciństwa należą: odwracanie głowy od smoczka, wyciąganie rąk do góry, co oznacza, że dziecko chce, by wziąć je na ręce, kręcenie się, wykonywanie ruchów przyjmowania, dawania (wyciąganie ręki) albo odwracania głowy od przedmiotu.

We wczesnym rozwoju dziecięca gestykulacja pełni róże funkcje. Około 8-10 miesiąca życia dziecko po raz pierwszy zaczyna używać gestykulacji do komunikowania się z matką lub innymi opiekunami. Jedną z takich funkcji jest KOMUNIKOWANIE PRÓŚB (Bruner, Roy, Ratner,1982, za:Vasta, Haith, Miller,1995). Chcąc by matka podała mu zabawkę, przyłączyła się do zabawy lub otworzyła pudełko, uczy się sygnalizować te żądania przez różne zachowania niewerbalne. Często, na przykład jeśli chce dostać zabawkę, wyciąga do niej ręce, spoglądając jednocześnie to na matkę, to na zabawkę. Czasem ruchom w kierunku zabawki towarzyszą objawy niepokoju lub płacz. Jednak wszystko to kończy się w momencie, gdy matka, aby spełnić prośbę dziecka, zbliża się do zabawki (Bates, Camaioni, Volterra, 1975)

Drugą funkcją wczesnej gestykulacji jest KOMUNIKACJA REFERENCJALNA (Bates,O’Connel, Shore,1987,za:Vasta,Haith,Miller,1995). Ta forma reagowania pojawia się zwykle około 11-12 miesiąca życia i początkowo polega wyłącznie na pokazywaniu przez dziecko trzymanego przedmiotu w celu zwrócenia uwagi dorosłego lub uzyskania jego aprobaty. Z czasem przechodzi od pokazywania do podawania trzymanego przedmiotu dorosłemu, oczekując przy tym aprobaty lub komentarza.

Trzecia funkcja gestykulacji to zdolność WSKAZYWANIA I ETYKIETOWANIA. Dziecko używa gestów w celu zwrócenia uwagi dorosłych na określony przedmiot, jednocześnie wokalizuje i rzuca szybkie spojrzenia zarówno na dorosłego, jak i na przedmiot. Oczekuje odpowiedniej reakcji dorosłego. Badania pokazują, iż matki na niewerbalne zachowania dziecka zazwyczaj reagują adekwatnie, a kiedy ono wskazuje - etykietują (nazywają) przedmiot. Taka interakcja dziecko – rodzic wpływa pozytywnie na używanie przez dziecko różnych form etykietowania.
Obiektem wielu badań są dwa typy gestów, które można zaobserwować we wczesnym rozwoju (Volterra, Erting,1990). Pierwszy rodzaj to gesty WSKAZUJĄCE , drugi REPREZENTUJĄCE. Gesty wskazujące pojawiają się między 9 a 13 miesiącem życia i wyrażają prośbę o przedmiot, pokazywanie, wskazywanie czy podawanie go osobie dorosłej. Badacze głównie włoscy
Gesty reprezentujące tworzą względnie trwałe ruchy układy ruchów ciała, rąk, mimiki, którym odpowiadają znaczenia. Zastępują one bądź reprezentują informacje, a pojawiają się dopiero po 14 miesiącu życia. Gesty te zawierają zarówno ikoniczne gesty prezentujące działanie (kręcenie nosem, pokazanie za pomocą ramion i rąk lotu ptaka), jak i konwencjonalne (zaprzeczenie poprzez kręcenie głową). Obie kategorie gestów są używane przez dzieci w celach komunikacyjnych i odgrywają ważną rolę w rozwoju językowym. („Świat gestów i symboli w komunikacji dziecięcej” – Agnieszka Lasota)

Gesty w komunikacji ostensywnej

Komunikacja ostensywna polega na zwróceniu uwagi na obiekty w otoczeniu przez ich wskazanie. Gesty te dzielimy na:
protoimperatywy (służą wpływaniu na odbiorcę w celu uzyskania wskazywanego obiektu, np. dziecko wskazuje na zabawkę i chce by ktoś mu ją podał ) oraz

protodeklaratywy (sposób komentowania aktualnego stanu rzeczy i wywierania wpływu na uwagę odbiorcy, np. dziecko pokazuje na zabawkę co oznacza „ mamusiu zobacz jaka ładna lalka”)

1. PŁACZ - („Niemowlęta i małe dzieci” – Ronald i Cynthia Illingworth)

Noworodek zazwyczaj nie płacze łzami. Łzy pojawiają się na ogół w 3, 4 tygodniu życia. Gdy niemowlę ma kilka miesięcy, może czasami wydawać się, że płacze, ale nie widać przy tym, by roniło łzy. Jeżeli tak, to przeważnie w nocy, a wtedy naprawdę krzyczy – wzywa krzykiem matkę. Taki krzyk często występuje po prawdziwym płaczu. Jeżeli płacz utrzymuje się przez dłuższy czas u starszego niemowlęcia lub dwulatka, to przeradza się w płacz histeryczny, a dziecko jest naprawdę cierpiące. Płacz taki może nie ustępować nawet po wzięciu dziecka na ręce i po długim trzymaniu przez matkę na rękach. Dziecko łka – łapiąc oddech – nawet wtedy, gdy jest już uspokojone i zadowolone.
Większość matek, na podstawie własnego doświadczenia, może z pewną dokładnością określić, co dziecko chce, z charakteru jego płaczu. Płacz spowodowany głodem różni się od wrzasku o wysokim tonie z powodu bólu: matki mogą odróżnić płacz dziecka zmęczonego od płaczu dziecka głodnego.

Badanie: W szpitalu w Sheffield zapisano na taśmie magnetofonowej płacz 31 noworodków, a następnie poproszono matki tych dzieci, by rozpoznały płacz swoich dzieci na podstawie tego zapisu. W pierwszej dobie po urodzeniu 12 spośród 23 matek rozpoznało płacz swoich niemowląt, a po 2 dobach wszystkie. Obserwując matki znajdujące się w 5-łóżkowych salach szpitalnych stwierdzono, że podczas pierwszych 3 nocy po porodzie 15 spośród 26 matek obudziło się wyłącznie na skutek płaczu swych własnych noworodków, natomiast później płacz ten budził 22 matki na 23.

Nie zawsze można ustalić, dlaczego dziecko płacze, jeżeli jednak w porę weźmie się pod uwagę przyczyny, okaże się, że mało jest takich sytuacji, w których nie udałoby się wyjaśnić przyczyny płaczu. Większość zdrowych noworodków płacze od chwili urodzenia. Jest to płacz pożyteczny, ponieważ służy lepszemu upowietrznieniu płuc. Płacz nasila się zwykle w pierwszych tygodniach i szczyt osiąga około połowy drugiego miesiąca, a potem jego intensywność maleje. Na początku dzieci płaczą najmocniej wieczorami; później intensywniejszy płacz pojawia się tuż przed porą karmienia. Podstawową funkcją płaczu dziecka jest sygnalizowanie potrzeb. Ponieważ nie potrafi ono podejść do kogoś, musi sprowadzić tego kogoś do siebie, a płacz jest najlepszym sposobem zwrócenia na siebie uwagi.

Najczęstsze przyczyny płaczu.

• Głód – płacz z głodu jest to niski krzyk, po którym następuje cisza, przedstawia to schemat: płacz-cisza-oddech-płacz-cisza-oddech z pewnego rodzaju świstem towarzyszącym wdechowi. Może mu towarzyszyć ssanie rączek i wkładanie przedmiotów do buzi. niektóre osoby dorosłe, gdy są głodne, mają złe samopoczucie lub wpadają we wściekłość, i być może podobnie dzieje się z niemowlętami. Niektóre z nich z powodu głodu robią więcej hałasu niż inne. Niektóre młodsze niemowlęta po obudzeniu zachowują się spokojnie, inne płaczą donośnie i bez przerwy, dopóki nie zostaną nakarmione. Niektóre z nich chętnie i z zadowoleniem siedzą na ręku po nakarmieniu z jednej piersi do czasu aż im się odbije powietrze w żołądku, podczas gdy inne w podobnej sytuacji zaczynają krzyczeć z niezadowolenia, jeżeli nie zostaną natychmiast przystawione do drugiej piersi i płaczą nawet podczas przekładania z piersi do piersi. Na ogół, im niemowlę jest starsze, tym dłużej może głodne czekać na posiłek. Płacz spowodowany głodem nie ustaje po wzięciu niemowlęcia na ręce, najwyżej na minutę lub dwie.

• Potrzeba miłości – noworodek płaczem domaga się wzięcia na ręce i jego płacz ustaje zaraz po utuleniu w ramionach matki.

• Zmęczenie – wiele niemowląt w pewnym okresie życia płacze tuż przed zaśnięciem. Dziecko trudno jest wtedy uspokoić, nie pomaga nawet branie na ręce. Jeżeli pozostawi się je płaczące, będzie płakało tak długo, dopóki naprawdę się nie zmorduje i nie zaśnie.

• Ból / Kolka – kolki najczęściej pojawiają się około 2 tygodnia i zanikają samoczynnie po trzech, czterech miesiącach. Płacz nasila się późnym popołudniem lub wczesnym wieczorem. Bóle mają charakter napadowy. Niemowlę marszczy brwi, czerwienieje na twarzy, kurczy nogi i wydaje krzyki o wysokim tonie. Krzyk może trwać do 10 minut i nie ustaje po wzięciu na ręce lub ustaje tylko na chwilę. Napad kolki nagle ustępuje, lecz tylko po to, by po nim zjawiły się następne. W czasie napadu słyszy się niekiedy burczenie i bulgotanie w brzuchu. Często też oddaje ono dużo gazów, przy czym wydaje się, że oddanie gazów lub stolca przynosi ulgę. Czasem można mu także pomóc, kładąc je na brzuchu (lub robiąc ciepły okład)

• Nudzenie się – wiek, w którym niemowlęta zaczynają płakać z powodu nudy zależy od wykazywanego przez nie zainteresowania otaczającym światem, ilością czasu, kiedy nie śpią, od ich inteligencji i osobowości. Od 5 miesiąca życia niemowlęta często płaczą, gdy się je położy poziomo, wykazują zaś radość, jeżeli się je podniesie, tak że mogą obserwować, co się dzieje w otaczającym świecie.

• Choroba – jeśli dziecko zachowujące się poprzednio poprawnie zacznie pewnego dnia płakać bez wyraźnej przyczyny i zachowuje się w niespotykany dotychczas sposób, być może jest chore.

• Złe ubranie – często przyczyną nadmiernego płaczu jest niedostateczne lub zbyt grube ubranie dziecka.

• Brudna pieluszka/odparzone pośladki – mogą powodować płacz, ponieważ sprawiają dziecku ból i przykrość

• Około 4 miesiąca dziecko płacze, gdy dorosły przestaje się z nim bawić, w 5 miesiącu wzmaga się krzyk, gdy obcy dorosły zwróci na dziecko uwagę, w 9 miesiącu dziecko płacze gdy opiekunka zbliży się do innego dziecka

• Inne przyczyny: ząbkowanie, niechęć do przebywania w ciemności , nagły hałas lub świecenie światła prosto w oczy, niewygodna pozycja, rozbieranie do naga lub podczas kąpieli, gdy mają unieruchomione kończyny, podczas gwałtownego odruchu spadania, nie lubią czyszczenia uszu i nosa, gdy nie może dosięgnąć zabawki lub podnieść jakiegoś przedmiotu

1. MOWA -- okres melodii ( od urodzenia do 1 roku życia)

Wg. I. Styczek

Natychmiast po urodzeniu wydaje dziecko krzyk spowodowany pierwszym oddechem. Krzykiem i płaczem reaguje niemowlę na wrażenia dla niego przykre, jak ból, zimno, głód itp., a po pewnym czasie za pomocą krzyku komunikuje otoczeniu swoje niezadowolenie. W krzyku niemowlęcia występują elementy nieartykułowane, trudne do określenia, przejścia od jednego z nich do drugiego są nieuchwytne. Niektóre dźwięki zbliżone są do takich samogłosek, jak a, o ,u.

W 2 lub 3 miesiącu niemowlę zaczyna głużyć, tzn. wytwarzać dźwięki, oczywiście przypadkowo, najczęściej gardłowe i tylnojęzykowe, pojedyncze lub w połączeniu z samogłoską. Słuch i związane z nim naśladownictwo dźwięków nie są warunkiem głużenia, gdyż głużą również dzieci głuche. Głużenie dzieci głuchych od urodzenia jest zjawiskiem ciekawym; czasem bywa ono przyczyną niezauważenia braku słuchu. Około 18 miesiąca życia dzieci głuche przestają głużyć.

Głużenie przekształca się około 6 miesiąca w gaworzenie, które charakteryzuje się powtarzaniem przez dziecko dźwięków, wydawanych przez nie przypadkowo lub posłyszanych od otoczenia. Dziecko, bawiąc się wytwarzaniem dźwięków, wymawia prawie wszystkie samogłoski i wiele spółgłosek, najczęściej
p, b, t, d, k, g, n, l, ł, r- języczkowe, n-tylnojęzykowe oraz dźwięki nie należące do systemu języka polskiego, jak mlaski, dźwięki wymawiane na wydechu itp. Samogłoski wymawiane są w różny sposób: krótko lub przeciągle, na wdechu lub wydechu. Sylaby wypowiadane mechanicznie nie mają żadnego znaczenia.

Około 7-8 miesiąca życia dziecko zaczyna reagować na mowę. Początkowo główną rolę odgrywa melodia, znaczenie wyrazu nie jest rozumiane. Na ton ostry dziecko reaguje płaczem, uśmiecha się zaś, gdy przemawia się do niego pieszczotliwie.

W czwartym kwartale rozwija się rozumienie, które znacznie wyprzedza mowę samodzielną. Dziecko jest w stanie zidentyfikować kilka wyrazów, tzn. skojarzyć posłyszane nazwy z odpowiednimi przedmiotami. Rozumie znacznie więcej niż samo potrafi wypowiedzieć.

Pod koniec 1 roku dziecko zaczyna wymawiać pierwsze wyrazy, jak da, na, mama.

Szczegółowy rozwój lokomocji (przemieszczania się) niemowlęcia przedstawia się następująco: („Repetytorium z rozwoju człowieka” – Daniela Becelewska)

• w 2 miesiącu: leżąc na brzuszku unosi głowę na wysokość 5 cm i utrzymuje ją chwiejąc ok. 10 sekund, w pozycji dorsalnej rączki układa teraz wyprostowane wzdłuż tułowia, dłonie otwarte, podciągane za rączki do siadu utrzymuje pionowo główkę, zanika odruch kroczny, wykonuje dużo ruchów chaotycznych (może sturlać się z podłoża)

• w 3 miesiącu: leży wyprostowane, a leżąc na brzuszku w podporze, unosi główkę i utrzymuje ją ok. 1 min., leżąc na plecach obraca się na boki, podciągane za rączki usztywnia główkę, trzymane pod paszki zgina nóżki w kolanach przy dotknięciu podłoża, wykonuje dużo energicznych ruchów, składających się na „stan radosnego ożywienia”.

• w 4 miesiącu: leżąc na brzuszku obraca głowę na boki, podciągane za rączki przyjmuje pozycję pionową, siedzi z podporem, trzymane pod pachy wyprostowuje nogi w kolanach opierając je o podłoże (nie kroczy), pojawiają się ruchy pełzające

• w 5 miesiącu: potrafi przez moment siedzieć samo, w pozycji na brzuszku wyciąga jedną rączkę do przodu, okręca się na plecy w sposób zamierzony, jego ruchy są bardziej skoordynowane, trzymane pod paszki opiera się nóżkami o podłoże, najczęściej palcami nóg,

• w 6 miesiącu: przy podanych rękach podciąga się do siadu, siedzi samo, obraca się sprawnie, zmieniając pozycję z dorsalnej na brzuszną i na odwrót, preferuje pozycję pionową i noszenie na rękach, zaczyna pełzać,

• w 7 miesiącu: w pozycji na brzuszku opierając się na wyprostowanych ramionach sięga jedną ręką po zabawkę, podtrzymywane w pozycji pionowej podskakuje odbijając się od podłoża, siedzi samo pochylone, pełza sprawnie,

• w 8 miesiącu: zaczyna raczkować, leżąc na brzuszku kręci się wokół własnej osi, siedzi pewnie

• w 9 miesiącu: samo siada, siedzi wyprostowane, raczkuje sprawnie, trzymane za rączki stoi przez moment, podciąga się samo do góry, siedzi samo na nocniku,

• w 10 miesiącu: swobodnie siada, samo podciąga się do pozycji stojącej, stoi trzymając się i kroczy bokiem, z trudem w tej pozycji siada, schyla się trzymając się jedną ręką poręczy, prowadzone za rączki stawia kroki,

• w 11 miesiącu: chodzi prowadzane przez dorosłego, wstaje sprawnie trzymając się przedmiotów,

• w 12 miesiącu: stoi bez podtrzymywania, stawia pierwsze kroki, siada i wstaje samodzielnie.

5) Rozwój manualny obejmuje sprawność rąk, tj. manipulację manualną. Jej podstawą jest rozwój koordynacji wzrokowo- ruchowej , a także samego chwytania. Dziecko stopniowo uczy się różnych manipulacji manualnych: turlania, przekładania, pociągania, wyjmowania, rzucania, piętrzenia.
Występują kolejno:

• do 2 miesiąca: występuje odruch chwytny, dłonie są zwinięte w piąstki, które wkłada do buzi,

• 2 -4 miesiące: występuje tzw. okres neutralny – odruch chwytny zanikł, a chwyt właściwy jeszcze się nie pojawił, dziecko nie potrafi dłużej utrzymać zabawki podanej mu do rączki, do buzi wkłada pojedyncze paluszki, otwartymi dłońmi sięga po zabawkę lecz nie utrzymuje jej długo, sięga po trzymaną przed nim zabawkę, do końca tego miesiąca zupełnie zanika odruch chwytny,

• 4-5 miesięcy: pojawia się chwyt dłoniowy oburącz, niemowlę wyciąga rączkę w kierunku zabawki, utrzymuje tylko jedną zabawkę, wkłada ją do ust,

• 5-6 miesięcy: pojawia się chwyt dłoniowy prosty, trzyma zabawki w obu rękach, łapie się za nóżki i przyciąga je do buzi,

• 7-8 m-c: występuje chwyt nożycowy (kciuk odwiedziony), potrafi przekładać zabawkę z jednej ręki do drugiej, utrzymuje w każdej ręce zabawkę, postukuje nimi, klaszcze w dłonie, robi „pa-pa”, bawi się własnymi kończynami,

• 9 m-c: pojawia się chwyt pęsetkowy, upuszcza zabawki w sposób zamierzony, manipuluje nimi

• 10 m-c: wyjmuje zabawki z pojemnika, siedząc bawi się wieloma zabawkami, pije z kubeczka trzymanego przez dorosłego, je biszkopta, jabłuszko,

• 11 m-c: schylając się podnosi zabawki leżące na podłożu, wkłada mniejsze przedmioty do większych, siedząc toczy piłkę, wysadzone w porę załatwia się do nocnika,

• 12 m-c: burzy wieżę z klocków, gniecie i rozwija papier, je samodzielnie produkty podane do ręki.

(„Repetytorium z rozwoju człowieka” – Daniela Becelewska)

6) Rozwój spostrzeżeń przebiega w następujący sposób ( od:) („Repetytorium z rozwoju człowieka” – Daniela Becelewska)

• 1 m-ca dziecko dostrzega przedmioty z odległości 30 cm, zaczyna dostrzegać kontury przedmiotów, a perspektywę i barwę podobnie jak dorosłe oko o zmroku,

• 2 m-ca- zaczyna reagować na kształty i barwy, śledzi poruszające się osoby, wyraźnie obserwuje się koordynację słuchu ze wzrokiem (słysząc dźwięki lokalizuje ich źródło)

• 2-4 m-ca – niemowlęta są wrażliwe na brak synchronizacji ruchów warg i dźwięków (koordynacja ma istotny wpływ na tworzenie się jego kompetencji językowej),

• 3 m-ca – lokalizuje źródło dźwięku, śledzi przedmioty znikające z pola widzenia, odwzorowuje uśmiech

• 4 m-ca- odróżnia barwę czerwoną i żółtą (które preferuje) od innych (niebieskiej, zielonej), interesuje się pokazywaną zabawką

• 5 m-ca – lokalizuje źródło dźwięku, przysłuchuje się ludzkiemu głosowi, lubi słuchać śpiewu,

• 6 m-ca – interesuje się własnymi kończynami, ogląda je, bawi się nimi, przysłuchuje się własnej wokalizie

• 7 m-ca – wyciąga rękę do własnego odbicia w lustrze, postukuje zabawkami o podłoże i żywo reaguje na te dźwięki, dostrzega wyraźniej barwy i wypukłości przedmiotów, najlepiej widzi z odległości do 2 metrów

• 8 m-ca – reaguje na swoje imię, lubi patrzeć w lustro i wyglądać przez okno, odkrywa własny szept i lubi go stosować, szuka ukrytych przedmiotów

• 9 m-ca – lubi oglądać obrazki, wskazuje nazywane elementy, dostrzega relacje przestrzenne,

• 11 m-ca – rozpoznaje aprobatę ze strony innych, nieźle odróżnia detale i ocenia odległość, a pole widzenia ma zbliżone do osoby dorosłej, lepiej też odróżnia kolory.

7) Pamięć. („Repetytorium z rozwoju człowieka” – Daniela Becelewska)
Niemowlę w trakcie rozwoju stopniowo zaczyna rejestrować i zapamiętywać relacje występujące między rzeczami. Dziecko zapamiętuje dość szybko i trwale to, co zwróci jego uwagę. Ma dużą zdolność przyswajania ruchów np. motorycznych, artykulacyjnych mowy.:

• W 4 m-cu – wyraźnie rozpoznaje otaczające go przedmioty

• Do 6 m-ca życia prawie natychmiast zapomina o przedmiocie, który znika z jego pola widzenia, dlatego określa się,że jest to dobry okres na adopcję, gdyż nie powstają jeszcze traumatyczne ślady pamięciowe,

• W 10 m-cu odwzorowuje wcześniej wyuczone czynności i wykonuje je na polecenie (np. utul misia, daj lalę, zrób „pa-pa”)

• Roczne dziecko odtwarza poznane wcześniej słowa, czynności, rozpoznaje otoczenie, reaguje na oddalanie się dorosłego, rozpoznaje znane bodźce

• Ślady pamięciowe w trzecim kwartale życia sięgają do kilku tygodni wstecz, a w czwartym kwartale do kilkunastu tygodni wstecz

Przedwerbalne formy komunikacji.

Komunikacja ostensywna – polegająca na zwracaniu uwagi na obiekty w otoczeniu przez ich wskazywanie. G. Butterworth wyróżnia dwa rodzaje gestów w komunikacji ostensywnej:

1. Protoimperatywy – służą wpływaniu na odbiorcę w celu uzyskania wskazywanego obiektu

2. Protodeklaratywy - sposób komentowania aktualnego stanu rzeczy i wywierania wpływu na uwagę odbiorcy

(„Psychologia rozwoju człowieka” - Harwas-Napierała, Trempała, 2000)