Dziady Adama Mickiewicza, jako arcydramat polskiego romantyzmu.
Dziady stanowią cykl czterech utworów dramatycznych, napisanych wierszem. Cześć pierwsza pt. Widowisko, nie została nigdy ukończona. Wydano z ją z rękopisu w 1860 roku. Pozostalością po tej części jest ballada pt. Upiór, która pojawia się jako wstęp do Dziadów cz. II.
cz. I – nieukończona
cz. II + cz. IV – tzw. Dziady kowieńsko – wileńkie (1823) – nazywa się je w taki sposób, gdyż właśnie w tych miastach powstały, podczas gdy przebywał w nich Mickiewicz. Ich zasadniczym tematem jest ludowy obrzęd dziadów, oraz dzieje nieszczęśliwej miłości romantycznego bohatera Gustawa.
cz. III – tzw. Dziady drezdeńskie (1832) – powstała w Dreznie po upadku powstania listopadowego, ukazała się drukiem w tym samym roku w Paryżu.
Dziady cz. IV – w tej cześci Mickiewicz sportretował pierwszego polskiego bohatera romantycznego – Gustawa. Tematem tej cześci jest historia nieszczęśliwej miłości, opowiedziana przez tajemniczego młodzieńca, który pojawia się wieczorem w domu punickiego (greko-katolickiego) księdza, swojego dawnego opiekuna. Podczas tej wizyty, trwającej ponad 3h, nazywane po kolei przez bohatera godzinami: miłości, rozpaczy i przestrogi, Gustaw opowiada o nieszczęściu, jakie dotknęło go po utracie ukochanej kobiety – wyidealizowanej kobiety. Jak zauważyła Alina Witkowska (badaczka romantyzmu): Jest to opowieść Gustawa o niebie i piekle miłości, a zarazem pełna luk biografia romantycznego młodzieńca.
W czwartej części Dziadów, kompozycja jest uporządkowana, nie realizuje założeń romantycznego dramatu.
Czas: akcja odbywa się w Dzień Zaduszny, kiedy kościół chrześcijański modli się za duże cierpiące, nie wiemy jednak w którym roku dokładnie.
Miejsce: dom unickiego księdza
Bohaterowie: Gustaw- człowiek młody, o pogmatwanej i tajemniczej biografi, wychowany na literaturze sentymentalnej i romantycznej. W młodości czytywał powieści Rusoe („Heloiza”) i Goethego. Zna też poezję Schillera. Gustaw jest do szaleństwa zakochany w kobiecie zgodnie z romantyczna koncepcja magnetyzmu serc, która mówiła, że dwoje osób przypisanych jest do siebie z woli Boga lub losu na całą wieczność i nawet zdrada czy śmierć jednej z tych osób, nie zdoła ich rozłączyć. Gustaw jest wyznawcą romantycznego spirytualizmu, broni starodawnego obrzędu dziadów, wierzy, w wędrówkę dusz czyśćcowych po śmierci, wyznaje metempsychozę- wiarę we wcielanie się dusz zmarłych w inne rodzaje stworzenia. Gustaw polemizuje z tymi, którzy jak np. ksiądz, reprezentują racjonalny światopogląd. On sam uważa, że SA na ziemi rzeczy, o których nie śniło się filozofom. Jest osobą wierząca w Boga, ale nie jest ortodoksyjnym chrześcijaninem. Ponad dogmaty religijne, stawia kwestie uczucia i na własny użytek tworzy „bluźnierczą” religię miłości. Dla niej nie boi się popełnić czynu grzesznego- samobójstwa. Gustaw jest człowiekiem owładniętym silnymi namiętnościami, wrażliwym, o rozbudowanym życiu wewnętrznym, nieustannie analizującym własne przeżycia i stany ducha. UWAGA: wielki monolog Gustawa został odczytany jako niezwykle wnikliwe studium duszy ludzkiej, wyrażone prze Mickiewicza w sposób bardzo nowoczesny. Status ontologiczny (bytowy) bohatera, jest bardzo tajemniczy. Nie wiemy do końca, czy jest człowiekiem żyjącym, czy jest to wędrująca po świecie dusza czyśćcowa, upiór, szaleniec-psychopata, czy widmo. Najbardziej zagadkową sceną jest ta, gdzie Gustaw na oczach księdza wbija w siebie sztylet, lecz potem prowadzi dalej rozmowę.
Kompozycja cz. IV
Monolog Gustawa ujęty został w trzy h: miłości, rozpaczy i przestrogi.
21 – 22: godzina miłości. Podczas tej godziny Gustaw opowiada księdza dzieje swej nieszczęśliwej miłości, przypomina lektury romantyczne, które nazywa książkami zbójeckimi (bo doprowadziły so nieszczęścia, sprawiły, że tak, a nie inaczej postrzegał świat). W tej godzinie pochwala wizję dwóch osób połączonych z woli Boga. Wypowiada się na temat trzech rodzajów śmierci:
a) pospolita
b) powolna, bolesna i długa – „umarły za życia”
c) na wieki- „śmierć duchowa”, z którą utożsami się Gustaw
22 – 23: godzina rozpaczy. W tej godzinie ksiądz rozpoznaje w tajemniczym pustelniku Gustawa, swojego byłego ucznia. Wysłuchuje jego opowieści, jest też świadkiem samobójczej próby Gustawa.
23 – 00: godzina przestrogi. Podczas tej godziny ksiądz rozmawia z Gustawem o piekle i niebie, broni obrzędu dziadów, a w pożegnalnym wielkim monologu wyznaje, że grzech swej szalonej młodzieńczej miłości okupi wieczną męką po śmierci.
Dziady są najlepszym w literaturze polskiej przykładem dramatu romantycznego, jako odrębnego gatunku.
Trzy najważniejsze polskie dramaty romantyczne: Dziady cz. III, „Kordian” Słowackiego i „Nieboska komedia” Zygmunta Krasińskiego powstały w latach 1832 – 1835, jako reakcja poetów na dramat powstania listopadowego, które upadło, zakończyło się klęską. Wieszczowie poruszali w tych dramatach kwestie polskie, ale łączyli je z problematyka uniwersalną, ogólnoludzką.
Wyróżniki dramatu romantycznego:
Dramat romantyczny zastępuje w XIX w. tragedię antyczną i klasycystyczną, w jej XVIII wiecznym francuskim wydaniu. W miejsce wzorców antycznych wstawia dramaturgię Szekspira i Barca
Gatunek synkretyczny: zarówno rodzajowy, jak i gatunkowy.
a) synkretyzm rodzajowy – dramat romantyczny łączy w sobie lirykę, epikę i dramat
b) synkretyzm gatunkowy oznacza, że w obrębie dzieła pojawiają się inne gatunki literackie, np. w Kordianie Słowackiego wpleciona została bajka.
W dramacie romantycznym zderzają się ze sobą równe style wypowiedzi: styl wysoki sąsiaduje często ze stylem kolokwialnym i niskim, np. w Kordianie monologi głównego bohatera na szczycie Mount Blanc występują obok wypowiedzi zwykłych ludzi zebranych na ul. Warszawskiej – motłochu ludzkiego.
Dramat romantyczny złamał zasadę trzech jedności, tj.: miejsca, czasu i akcji. Akcja stała się wielowątkowa i epizodyczna, czas rozciągnął się nawet do kilku lub kilkunastu lat i nie są podawane w układzie chronologicznym, a wydarzenia rozgrywają się w wielu różnych miejscach, na różnych kontynentach.
Dramat romantyczny jest dramatem niescenicznym, to znaczy- trudnym do wystawienia na scenie, był przeznaczony głównie do czytania. Maria Janion nazywa dramaty romantyczne nawet dramatami filozoficznymi, do poczytania.
Dramat Rom antyczny ma luźną, fragmentaryczna kompozycję i bardzo często kończy się tzw. otwartym zakończeniem, np. w Kordianie Słowackiego, w scenie, gdzie Kordian ma umrzeć, ale zostaje ułaskawiony, jednak jego życie zależy od tego, czy goniec dotrze z wiadomością przed rozstrzelaniem.