Zdefiniować pojęcie ergonomia. Omówić podstawowy cel i zakres ergonomii. Ergonomia jest nauka zajmującą się ludźmi w procesie pracy. Celem tej nauki. Celem tej nauki jest optymalizacja pracy poprzez coraz lepsze projektowanie czynności roboczych, maszyn i urządzeń, stanowisk pracy oraz materialnych warunków pracy.
Definicja, cel i zakres ergonomii koncepcyjnej
Ergonomia koncepcyjna – jest to wprowadzenie zasad ergonomii jeszcze w trakcie formułowania założenia i projektowania systemów oraz projektów. Celem ergonomii koncepcyjnej jest zapewnienie maksimum bezpieczeństwa przyszłemu użytkownikowi i wyeliminowanie czynników szkodliwych lub znormalizowanie obciążeń pracownika. Podstawowym zadaniem ergonomii koncepcyjnej jest ustalenie wzajemnych relacji człowiek – maszyna, które zapewniałyby maksymalne bezpieczeństwo i niezawodność przy minimalnym psychicznym oraz fizycznym obciążeniu człowieka.
Definicja, cel i zakres ergonomii korekcyjnej.
Ergonomia korekcyjna – zajmuje się korektą warunków pracy na drodze modernizacji istniejących oraz pracujących maszyn i urządzeń a także wprowadzaniem elementów zabezpieczających ludzi przed niekorzystnym wpływem środowiska pracy . Celem ergonomii korekcyjnej jest usunięcie zagrożeń i eliminacja czynników szkodliwych oraz zapewnienie maksimum wydajności pracy przy możliwym zmniejszeniu obciążenia. Zadaniem ergonomii korekcyjnej jest analiza już istniejących stanowisk pracy z punktu widzenia dostosowania środowiska pracy do możliwości człowieka.
Wyjaśnić pojęcia: ryzyko zawodowe, choroby zawodowe:
Ryzyko zawodowe- prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń (zagrożeń) związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty oraz ich skutków dla zdrowia lub życia pracowników w postaci chorób zawodowych i wypadków przy pracy
Choroby zawodowe - grupa chorób spowodowanych działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy lub sposobem wykonywania pracy. Powstają wskutek stałego przebywania ciała w niedogodnej pozycji, systematycznego wykonywania forsownych czynności lub regularnego przebywania w otoczeniu zawierającym czynniki szkodliwe dla zdrowia (hałas, nieodpowiednie oświetlenie, zapylenie, promieniowanie, związki chemiczne, zwiększone obciążenie psychiczne i fizyczne itp.).
Wyjaśnić pojęcie środowisko pracy.
środowisko pracy to czynniki:
Fizyczne np. temperatura, hałas, pyły
Chemiczne np. substancje chemiczne
Biologiczne np. bakterie, grzyby, rośliny
Organizacyjne np. czas pracy
Społeczne np. wsparcie społeczne
Kulturowe np. kultura techniczna, promowanie zdrowia, które dotyczą człowieka w przestrzeni pracy.
Omówić okresy występujące w procesie pracy zawodowej w stosunku do czasu zatrudnienia.
Przedstartowy-związany z przygotowaniem stanowiska lub samego pracownika do czynności roboczych.
Wyjściowy- stan psychofizyczny pracownika przed podjęciem pracy
Nauki- nabieranie wprawy- krzywa pracy char. Się wówczas dużą rozbieżnością parametrów określających proces pracy np. czas reakcji.
Równowagi roboczej- w krzywej pracy widoczny w postaci najlepszych wyników badanych parametrów.
Zmęczenia- w krzywej pracy pojawiają się najpierw sporadycznie, a potem coraz częściej, gorsze wartości badanych parametrów
Wyjaśnić pojęcia praca, praca fizyczna, praca umysłowa.
Pracą nazywana jest każda wykonywana czynność.
Pracą fizyczna określa sytuację kiedy występuje przewaga udziału organu wykonawczego – mięsni.
Praca umysłowa – kiedy w przeważającym stopniu zaangażowany jest system nerwowy człowieka.
Wyjaśnić pojęcia praca statyczna, praca dynamiczna.
Praca statyczna – rodzaj pracy fizycznej gdzie następuje napięcie mięśni bez ich udziału.
Praca dynamiczna – rodzaj pracy fizycznej kiedy mięśnie wykonują ruch.
Wymienić metody określania wydatku energetycznego i krótko je scharakteryzować.
tabelaryczno – chronometrażowa – można stosować do każdych warunków pracy, gdyż nie pociąga ona za sobą konieczności użycia jakiejkolwiek aparatury, nie ma zatem wpływu na przebieg czynności wykonywanych przez pracownika,
gazometryczna – należy ją stosować do prac mało uciążliwych o stałym niezbyt dużym wysiłku, gdyż pracownik obarczony jest ciężkim aparatem
telemetryczna – powinno się stosować przy pracach ruchliwych, niecyklicznych.
Wymienić możliwe skutki obciążenia człowieka wysiłkiem statycznym.
wywołuje szybki rozwój zmęczenia( szybszy niż dynamiczny),
występuje mniejszy przepływ krwi przez napięte mięśnie, przy towarzyszących reakcjach hemodynamicznych jak wzrost ciśnienia krwi, przyspieszenie pracy serca,
ma miejsce ucisk mechaniczny na naczynia krwionośne,
złe jest zaopatrzenie komórek w tlen i odprowadzenie z nich szkodliwych substancji pochodzących z przemiany materii
szybki ubytek mięśniowy zapasów
lokalne zakłócenia homeostazy
Wyjaśnić pojęcia zmęczenie, zmęczenie fizyczne, zmęczenie psychiczne.
Zmęczenie – jest to spadek zdolności do pracy, które rozwinęło się podczas pracy i jest jej następstwem.
Zmęczenie fizyczne – zmiany czynnościowe organizmu dotyczące w przeważającym stopniu układu mięśniowego człowieka.
Zmęczenie psychiczne – zmiany czynnościowe organizmu, dotyczące w przeważającym stopniu systemu nerwowego.
Wymienić czynniki wpływające na proces zmęczenia.
rodzaj i intensywność wysiłku,
rodzaj wykonywanych czynności, czas ich wykonywania,
ilość, długość przerw oraz moment ich wprowadzenia w czasie pracy,
czynniki organizacyjne,
motywacja, stopień zaangażowania pracownika,
warunki zdrowotne i adaptacyjne pracownika, jego sposób odżywiania,
warunki środowiskowe,
długość i sposób wykorzystywania czasu odpoczynku między poszczególnymi zmianami oraz wypoczynku wakacyjnego,
Wymienić objawy charakterystyczne dla zmęczenia fizycznego.
Zmiany w układzie biochemicznym mięśni
Wzrost produktów przemiany materii
Wyczerpanie zapasów energetycznych organizmu
Pocenie się
Pogorszenie kondycji ruchowo- wzrokowej
Spadek wydajności (wzrost liczby błędów, czasu reakcji)
Wzrost zagrożenia urazowego czy wypadkowego
Wymienić objawy charakterystyczne dla zmęczenia psychicznego.
zmniejszenie stopnia koncentracji,
utrudnione myślenie,
spowolnienie i pogorszenie postrzegania,
spadek motywacji,
zaburzenia emocjonalne( apatia lub rozdrażnienie),
nastawienie systemu nerwowego na odpoczynek( ziewanie, senność),
spadek wydajności pracy( wzrost tR, liczby błędów),
spadek formy fizycznej, energii organizacyjnej,
wzrost zachorowań, urazów, wypadków.
Zdefiniować pojęcie projektowania ergonomicznego.
Projektowanie ergonomiczne jest to projektowanie układu człowiek – obiekt techniczny.
Projektowanie ergonomiczne jest to realizacja takiego procesu projektowania, który stwarza największą szansę uzyskania projektu systemu człowiek – obiekt techniczny o pożądanym poziomie ergonomicznej jakości.
Wyjaśnić pojęcie projektowanie środowiska pracy.
Projektowanie środowiska pracy to projektowanie urządzeń regulujących parametry środowiska pracy( będące elementami projektowanego systemu) i chroniących człowieka przed nie zawsze dającym się wyeliminować negatywnym wpływem technologii na środowisko( np. urządzeń grzewczych, wentylacyjnych, ekranów dźwiękoizolacyjnych, osłon przed promieniowaniem itp.).
Wyjaśnić procedurę deterministyczną w projektowaniu ergonomicznym.
Procedura deterministyczna – oparta na ściśle określonych, pewnych danych, których ilość i jakość jest wystarczająca do jednoznacznego rozwiązania zadania projektowego. Przypadek ochrony ,mogący wystąpić przy projektowaniu mało skomplikowanych podzespołów.
Wyjaśnić procedurę heurystyczną w projektowaniu ergonomicznym.
Procedura heurystyczna – oparta jest na danych całkowicie niepewnych i niepełnych, których ilość i niepewny charakter są w najwyższym stopniu niewystarczające do podejmowania decyzji projektowych o charakterze zdeterminowanym. Przydatna jest do rozwiązania nowych zagadnień i daje szansę tworzenia nowych wynalazków.
Wyjaśnić procedurę algorytmiczną w projektowaniu ergonomicznym.
procedura algorytmiczna obejmuje obszar pomiędzy dwoma skrajnymi procedurami: deterministyczną i heurystyczną. W praktyce występuje najczęściej. Może korzystać z pewnych, gotowych rozwiązań lecz są one wykorzystywane do stworzenia całkowicie nowego podsystemu technicznego.
Jakie czynniki należy uwzględnić projektując składnik systemu człowiek – obiekt techniczny.
określić zadania człowieka,
określić wymagane cechy człowieka: kwalifikacje, cechy psychopatyczne, płeć, wiek i inne,
zaprojektować metodę pracy,
zaprojektować pozycje ciała: podczas pracy, w czasie odpoczynku,
określić parametry przestrzeni manipulacyjnej,
prognozować obciążenia: psychologiczne, fizjologiczne, senoczynne,
zaprojektować rytm i tempo pracy oraz zaplanować pracę.
opracować regulamin pracy.
Opisać fazy istnienia wyrobu:
Faza konceptualna-
Faza projektowania-
Faza wykonania i badania prototypu-
Faza wykonania wersji seryjnej-
Faza eksplotacji obiektu technicznego-
Faza likwidacji obiektu technicznego-
22.Narysować i opisać wykres obrazujący koszty podwyższania ergonomicznej jakości w różnych fazach istnienia wyrobu.
K- faza konceptualna( koncepcja)
D- faza projektowa( projekt)
P- faza wykonania i budowy prototypu( prototyp)
W- faza wykonania wersji seryjnej( produkcja)
E- faza eksploatacji obiektu technicznego( eksploatacja)
L- faza likwidacji obiektu technicznego( likwidacja)
Wyjaśnić pojęcie centyl populacji. Wymienić najczęściej stosowane charakterystyki centylowe.
Centyl populacji to wartość cechy antropometrycznej populacji dla której P% populacji ma wartość tej cechy mniejszą, natomiast pozostała część populacji wartość większą niż P.
Każdą cechę antropometryczną wyrażono w trzech charakterystykach centylowych najczęściej stosowanych w projektowaniu. Są to 5, 50, 95 centyli. Symbole to C5, C50, C95 lub nazywa centylem dolnym C5, medianą C50, centylem górnym C95.
Co to są normy zharmonizowane.
Normy zharmonizowane z dyrektywami nowego podejścia – europejskie normy techniczne EN przyjęte przez europejskie organizacje normalizacyjne na podstawie mandatu udzielonego przez Komisję Europejską i wymienione w Dzienniku Urzędowym Wspólnoty Europejskiej jako normy zharmonizowane z technicznymi przepisami prawnymi – dyrektywami nowego podejścia UE.
Co to jest Polski Komitet Normalizacyjny i czym się zajmuje:
Polski Komitet Normalizacyjny (PKN), państwowa jednostka organizacyjna, której zadaniem jest organizowanie i wprowadzenie normalizacji krajowej, w tym zatwierdzanie, rozpowszechnianie i wycofywanie Polskich Norm. Ponadto PKN organizuje i przeprowadza szkolenia, prowadzi działalność wydawniczą oraz inicjuje pracę komitetów technicznych. Pełni on również rolę reprezentanta Polski w organizacjach międzynarodowych i regionalnych oraz ma możliwość występowania w sprawach normalizacyjnych.
Co to jest nowe i globalne podejście stosowane W UE. Wymienić jego podstawowe założenia.
Nowe i globalne podejście stosowane w UE ma na celu ujednorodnienie odmiennych przepisów dotyczących wyrobów w poszczególnych państwach członkowskich.
Podstawowe założenia:
każdy wyrób ma prawo do wolnego obiegu na terenie całej Wspólnoty o ile spełnia wymagania podstawowe,
tylko wyroby spełniające te wymagania mogą być umieszczane na rynku UE. oznaczenie CE symbolizuje zgodność wyrobu z wymaganiami dyrektyw.
dyrektywy harmonizują jedynie wymagania podstawowe( zdrowie, bezpieczeństwo, środowisko),
konkretyzacja techniczna wymagań podstawowych odbywa się w normach europejskich zleconych przez Komisję Europejską europejskim organizacjom normalizacyjnym,
Normy zharmonizowane oraz inne nie są obowiązkowe. Wytwórca może zastosować inne specyfikacje techniczne dla wykazania zgodności z wymaganiami podstawowymi.
Wymień kroki prowadzące do umieszczenia na wyrobie oznaczenia CE.
stwierdzenie czy wyrób podlega którejkolwiek z dyrektyw Nowego Podejścia lub kilku z nich jednocześnie,
identyfikacja odpowiednich dla danego wyrobu, europejskich norm zharmonizowanych,
wybór modelu( ścieżki) oceny zgodności,
wypełnienie procedury oceny zgodności przewidzianej dla danego wyrobu w dyrektywach,
przygotowanie dokumentacji technicznej w postaci wymaganej przez dyrektywy,
sporządzenie deklaracji zgodności i oznakowanie CE
Wyjaśnij pojęcie ochrona pracy.
Ochrona pracy skrót od wyrażenia „ochrona człowieka w pracy”. Oznacza zespół środków i metod ujętych w aktach prawnych, nakładających na zakład pracy obowiązek kształtowania warunków pracy zabezpieczających pracowników przed zagrożeniem dla ich życia.
Opisać system prawny ochrony pracy w Polsce.
system ochrony pracy stanowi integralną część gałęzi prawa, jaką jest prawo pracy, mówi nam o normach prawnych i ich usytuowaniu w hierarchii źródeł prawa dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. System prawny tworzą: konstytucja, Kodeks Pracy, inne ustawy, Polskie Normy
Opisać system organizacyjny ochrony pracy w Polsce.
system organizacji ochrony pracy na szczeblu państwa, zakładu oraz organów uczestniczących w tworzeniu, a także kontrolowaniu bezpieczeństwa i higieny pracy w Polsce.
System organizacyjny tworzą:
- system ogólnokrajowy: parlament, rząd, resorty i inne urzędy państwowe organy nadzoru i kontroli
-zakładowy: pracodawcy, zakładowe organizacje związków zawodowych, służba BHP.
Wymienić podstawowe obowiązki pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
ocenić i dokumentować ryzyko zawodowe występujące przy określonych pracach
oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko
zapewnić systematyczne kontrole stanu bezpieczeństwa i higieny pracy ze szczególnym uwzględnieniem organizacji procesów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych i ustalić sposoby rejestracji nieprawidłowości i metody ich usuwania.
w razie stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowników osoba kierująca pracownikami jest zobowiązana do bezzwłocznego wstrzymania pracy i podjęcia działań w celu usunięcia tego zagrożenia.
udostępnić pracownikom do stałego korzystania aktualne instrukcje BHP dotyczące np. stosowanych w zakładzie procesów technologicznych, obsługi maszyn, udzielania pierwszej pomocy itp.)
wprowadzić obowiązek meldowania się osoby w ustalony sposób i oznaczonych porach
zapewnić pracownikom sprawnie funkcjonujący system pierwszej pomocy oraz środki do udzielania pierwszej pomocy.
zapewnić pracownikom informację o istniejących zagrożeniach przed którymi chronić ich będą środki ochrony indywidualnej.
Wymienić podstawowe obowiązki pracowników z zakresie BHP.
Podstawowym obowiązkiem każdego pracownika jest przestrzeganie przepisów BHP.
W szczególności pracownik jest zobowiązany:
znać przepisy i zasady BHP,
brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu i poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym,
wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami iż zasadami BHP,
stosować się do wydawanych w zakresie BHP poleceń i wskazówek przełożonych,
dbać o należyty stan maszyn, urządzeń i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy,
stosować środki ochrony zbiorowej,
używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego,
poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim
niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku,
współdziałać z pracodawcą oraz przełożonymi w wypełnianiu obowiązków.
Wymienić podstawowe obowiązki osób kierujących pracownikami.
organizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami i przepisami BHP,
dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem
organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględniając zabezpieczenie pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi,
dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego, a także o sprawność środków ochrony zbiorowej,
egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad BHP
zapewnić wykonanie zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami.
Wymienić, krótko scharakteryzować rodzaje badań realizowanych w ramach profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami.
badania wstępne – podlegają im osoby przyjmowane do pracy, pracownicy młodociani, przenoszeni na inne stanowisko pracy na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe. przeprowadzane są na koszt pracodawcy,
badania okresowe - przeprowadzane są na koszt pracodawcy, przeprowadza się je w miarę możliwości w godzinach pracy, za czas niewykonywania pracy z związku z przeprowadzanymi badaniami, pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia oraz zwrotu kosztów przejazdu na badania.
badanie kontrolne – podlegają im pracownicy w przypadku niezdolności do pracy trwającej ponad 30 dni, przeprowadzane są na koszt pracodawcy.
Co powinno zawierać skierowanie na badania profilaktyczne.
określenie rodzaju badania profilaktycznego( wstępne, okresowe lub kontrolne),
określenie stanowiska pracy na którym osoba ta ma być zatrudniona – w przypadku osób przyjmowanych do pracy,
określenie stanowiska pracy na którym osoba jest zatrudniona – w przypadku pracowników,
informacje o występowaniu na stanowisku pracy czynników szkodliwych lub warunków uciążliwych oraz aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia.
Opisać sposób tradycyjny zarządzania BHP w firmie.
wypadek, uraz, choroba,
analiza przypadkowa,
określenie przyczyny,
podejmowanie decyzji,
wdrożenie środków zapobiegawczych
Opisać sposób nowoczesny zarządzania BHP w firmie.
analiza ryzyka zawodowego
wyznaczenie dopuszczalnego ryzyka,
działania interwencyjne
kontrola ryzyka zawodowego
Co to jest Państwowa Inspekcja Pracy i czym się zajmuje .
Jest organem powołanym do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy a w szczególności przepisów i zasad BHP. PIP podlega Sejmowi. Tworzą ją:
Główny Inspektor Pracy
Okręgowe Inspektoraty Pracy
Co to jest i jaki jest zakres działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej.
Jest organem powołanym do realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego, a w szczególności nadzoru nad warunkami higieny pracy w zakładach pracy, higieny nauczania i wychowania, higieny wypoczynku i rekreacji, żywności i żywienia. PIS podlega ministrowi właściwemu do spraw zdrowia.
Co to jest Urząd Dozoru Technicznego i jaki jest zakres jego działania.
Jest centralnym organem administracji państwowej realizującym działania zmierzające do zapewnienia bezpieczeństwa funkcjonowania urządzeń technicznych. Działalność UDT polega na sprawowaniu dozoru technicznego nad urządzeniami technicznymi, tj. urządzeniami, które mogą stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego oraz mienia i środowiska wskutek: rozprężenia gazów lub cieczy znajdujących się pod ciśnieniem, rozprzestrzeniania się materiałów niebezpiecznych podczas ich magazynowania lub transportu.
Wymienić podstawowe zadania Państwowej Straży Pożarnej.
organizowanie i prowadzenie akcji ratowniczej w czasie walki z pożarem oraz likwidacja miejscowych zagrożeń,
wykonywanie pomocniczych czynności ratowniczych w czasie klęsk żywiołowych oraz likwidacji miejscowych zagrożeń przez inne służby ratownicze,
rozpoznanie zagrożeń pożarowych i innych miejscowych zagrożeń,
szkolenie kadr dla potrzeb Państwowej Straży Pożarnej i ochrony przeciwpożarowej
podejmowanie działań organizacyjno – technicznych, usprawniających system alarmowania i współdziałania z innymi służbami ratowniczymi.
Wymień jednostki organizacyjne PSP.
Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej,
Komendy Wojewódzkie PSP, które nie muszą się pokrywać z podziałem administracyjnym państwa,
Komendy Powiatowe( miejskie) PSP,
jednostki ratowniczo – gaśnicze PSP wchodzące w skład komend powiatowych
szkoły PSP,
jednostki badawczo – rozwojowe PSP
Centralne Muzeum Pożarnictwa
Wymienić rodzaje szkoleń z zakresu BHP i krótko je scharakteryzować.
instruktaż ogólny – powinien zapoznać pracowników z podstawowymi przepisami BHP zawartymi w kodeksie pracy, układach zbiorczych pracy lub regulaminach pracy, przepisami i zasadami BHP obowiązującymi w danym zakładzie pracy, instruktaż ogólny odbywają przed dopuszczeniem do pracy nowo zatrudniani pracownicy, studenci,
instruktaż stanowiskowy – powinien zapewnić uczestnikom szkolenia zapoznanie się z czynnikami środowiska pracy występującymi na ich stanowiskach i ryzykiem zawodowym związanym z wykonywana pracą, sposobami ochrony przed zagrożeniami,
szkolenie okresowe – ma na celu aktualizacje i ugruntowanie wiedzy i umiejętności w dziedzinie BHP oraz zaznajomienie uczestników szkolenia z nowymi rozwiązaniami techniczno – organizacyjnymi w tym zakresie.
Co to jest instruktaż ogólny i dla kogo jest przeprowadzany.
instruktaż ogólny – powinien zapoznać pracowników z podstawowymi przepisami BHP zawartymi w kodeksie pracy, układach zbiorczych pracy lub regulaminach pracy, przepisami i zasadami BHP obowiązującymi w danym zakładzie pracy, instruktaż ogólny odbywają przed dopuszczeniem do pracy nowo zatrudniani pracownicy, studenci,
Instruktaż ogólny przeprowadzany jest dla nowo zatrudnionych pracowników, studentów odbywających praktykę studencką oraz uczniów szkól zawodowych zatrudnionych w celu praktycznej nauki zawodowej.
Co to jest instruktaż stanowiskowy i dla kogo jest przeprowadzany.
instruktaż stanowiskowy – powinien zapewnić uczestnikom szkolenia zapoznanie się z czynnikami środowiska pracy występującymi na ich stanowiskach i ryzykiem zawodowym związanym z wykonywana pracą, sposobami ochrony przed zagrożeniami,
Instruktaż stanowiskowy przeprowadzany jest dla pracownika zatrudnionego na stanowisku robotniczym lub innym( przed dopuszczeniem do pracy), pracownika przenoszonego na wyższe stanowisko, ucznia odbywającego praktyczną naukę zawodu oraz studenta.