Na tronach

Bawarii - Maksymilian I Bawarski z dynastii Wittelsbachów
Brandenburgii - Jan Zygmunt (do 1620), Jerzy Wilhelm (do 1640) i Fryderyk Wilhelm, Wielki Elektor z dynastii Hohenzollernów
Cesarskim - Ferdynand II (do 1637 roku) i Ferdynand III z dynastii Habsburgów
Danii - Chrystian IV z dynastii Oldenburgów
Francji - Ludwik XIII (do 1643 roku) i Ludwik XIV z dynastii Burbonów
Hiszpanii - Filip III (do 1621 roku) i Filip IV z dynastii Habsburgów
Saksonii - Jan Jerzy Saski z dynastii Wettinów
Szwecji - Gustaw II Adolf (do 1632 roku) i Krystyna z dynastii Wazów

Powstanie Unii Protestanckiej i Ligi Katolickiej

Wyznawcy tego samego odłamu w chrześcijaństwie starali się na przełomie XVI i XVII wieku ze sobą połączyć, aby nie być łatwym celem dla przeciwników. W 1591 roku podpisano z inicjatywy Jana Kazimierza układ w Torgau. Miał on zagwarantować ewentualną pomoc militarną i sojusz protestantów na 15 lat. Niestety po śmierci przywódcy wygasa on już w 1592 roku.

W kilka lat później opinią publiczną wstrząsa wydarzenie, do którego doszło w Donauwörth. Było to małe miasteczko na południu Niemiec. Zamieszkiwało go więcej protestantów niż katolików, więc ci drudzy byli bardziej dyskryminowani. W mieście wybuchły zamieszki. Żeby je uspokoić władzę w Donauwörth oddano w ręce księcia Bawarii Maksymiliana, gorliwego katolika. Przedstawiciele Maksymiliana zostali jednak wygnani z miasta przez mieszkańców. Na przebywających w Donauwörth protestantów nałożono w 1607 roku dekret o banicji - miasto wcielono do Bawarii i oddano w opiekę jezuitom, którzy raz na dobre wytępili protestantów tak, że nie było ich zupełnie w mieście.

W maju 1608 roku protestanci w Ahausen (księstwo Ansbach) zawiązują Unię Protestancką. Miała ona być obroną przed kontrreformacją. Do Unii przystąpiły m.in. Palatynat, Wittenberga, Ansbach. Na czele staną w 1614 roku władca Palatynatu, książę Fryderyk V.

W 1609 roku w odpowiedzi na Unię powstała zawiązana przez katolików Liga Katolicka. Na swojego dowódcę wybrała Maksymiliana, znienawidzonego przez protestantów księcia Bawarii, wojskiem natomiast od 1610 roku dowodził hrabia Johann Tserclaes von Tilly.

Przyczyny wojny

Wojna trzydziestoletnia, najkrwawszy i najważniejszy konflikt zbrojny Europy z XVII wieku miał swoje podłoża na dwóch płaszczyznach. Z jednej strony była to rywalizacja religijna i ekonomiczna książąt w Rzeszy. Z drugiej jednak strony widać wyraźnie walki pomiędzy Francją a Habsburgami o dominującą pozycję na arenie europejskiej.

Tuż przed wybuchem walk protestanci liczyli na pomoc ze strony Szwecji, Anglii, Niderlandów oraz Francuzów. Fryderyk V zawarł nawet małżeństwo z córką króla angielskiego Jakuba II, Elżbietą. Katolicy z kolei liczyli na Hiszpanię i Portugalię.

Walkę z rozrastającą się potęgą habsburską, Francja chciała podjąć już za czasów Henryka IV. Pragnął on rozprawić się z Habsburgami, jednakże został on 14 maja 1610 roku zasztyletowany przez fanatycznego katolika, Ravaillaca (tak zwany "sztylet Ravaillaca"). Za czasów regencji małoletniego Ludwika XII Maria Medycejska bardziej dążyła do polepszenia stosunków z dworem madryckim. Dochodzi nawet do małżeństw francusko-hiszpańskich. Maria wydaje swoje dzieci za dzieci króla Hiszpanii, Filipa III. Ludwik XIII poślubia Annę d'Austrię, a Elżbieta Filipa (później zasiada na tronie jako Filip IV). Nie przynosi to jednak takiego ocieplenia w stosunkach, na jakie liczyła Maria.

W Rzeszy już od wielu stuleci panowało rozdrobnienie dzielnicowe. Narastał także kontrast ekonomiczny. Prężniej rozwijająca się północ teraz w dodatku była jeszcze protestancka, podczas gdy zacofane południe pozostało przy katolicyzmie. Różnice się pogłębiały. Ognisko sporu wybucha także w Czechach. Rośnie tam z roku na rok coraz większa opozycja wobec cesarza, która ma także podłoże narodowowyzwoleńcze. Za czasów Rudolfa II w 1609 roku zostaje wydany specjalny "List Majestatyczny", w którym cesarz zagwarantował tolerancję religijną dla protestantów. Nie był on jednak przez katolików przestrzegany, a następca Rudolfa, Maciej, nie raz dawał do zrozumienia, że bardziej skłania się ku katolikom. Prawdziwa bomba ma dopiero wybuchnąć, kiedy w 1617 roku królem Czech zostaje Ferdynand Stryjski, katolik. Od 1618 roku zasiadał on także na tronie węgierskim.

Defenestracja praska - część I czeskiego okresu wojny 1618-19

W marcu 1618 roku protestanci na czele z hrabią Thum wystosowali petycję z prośbą o wolność wyznania do namiestników cesarskich. Petycja jednak zastała odrzucona. Potem podobną wystosowano do samego cesarza, Macieja, jednakże skończyło się to jeszcze gorzej dla protestantów, gdyż cesarz zakazał tworzenia nowego kongresu protestantów. Łamiąc zakaz cesarski, protestanci spotykają się w maju, a 23 maja ich przedstawiciele idą wraz z tłumem sojuszników do zamku na Hradczanach, gdzie kłócą się z cesarzem - chcieli wiedzieć czy to on czy któryś z jego ludzi odpowiedzialny jest za wystosowanie zakazu spotkań. W czasie kłótni dochodzi do wyrzucenia przez okno Martinitza i Slavaty oraz sekretarza Fabriciusa, czyli tak zwanej defenestracji.

Protestanci już od początku walk otrzymywali pomoc z zagranicy. Była ona nieznaczna od Anglii, która ograniczyła się tylko do nieudanych misji dyplomatycznych i znikomych pomocy finansowych. Bardziej swoje wsparcie okazały Niderlandy, które dostarczały dużo bardziej znaczne kwoty pieniędzy na wojsko. Militarnie wsparli ich jedynie Ślązacy, którzy wysyłają wojska oraz ustawiają straż na granicy z Polską, która posiadając katolickiego władcę (Zygmunt III Waza) mogłaby udzielić wsparcia Habsburgom.

Początkowo cesarz starał się załagodzić spór, próbując nakłonić szczególnie katolików do pokojowego rozstrzygnięcia sprawy. Ci jednak, głównie za sprawą zaciekłego Maksymiliana i Ferdynanda są za walką, aby ostatecznie rozwiązać problem z innowiercami.

Kiedy umiera cesarz, jego miejsce przejmuje król czeski i węgierski, Ferdynand. Czechy w tym czasie samowolnie zmieniają swojego władcę, detronizując Ferdynanda, a na tronie obsadzając władcę Palatynatu, Fryderyka V.

Wojska czeskie nie czekały na atak katolików - sami wpierw zaatakowali Austrię, z której jednak musieli się szybko ewakuować, gdyż niespodziewanie ofensywa wrogów uderzyła w Morawy jesienią 1618 roku.

Wówczas też rozpoczęło się powstanie na Węgrzech. Dowodził nim książę Siedmiogrodu, Bethlen Gabor, za którym stanęła Turcja. Udaje mu się w listopadzie 1619 roku dostać nawet pod Wiedeń. Habsburgom znacznie w oblężeniu miasta pomogły oddziały lisowczyków, oddziałów wojskowych wysłanych przez Zygmunta Starego. Spowodowały one upadek powstania na Węgrzech i odstąpienie Gabona od oblężenia stolicy.

Bitwa pod Białą Górą - część II czeskiego okresu wojny 1620-21

Biała Góra jest to miejscowość za zachód od Pragi, gdzie 8 listopada 1620 roku stoczono jedną z ważniejszych bitew tejże wojny. Po stronie Ligi zebrało się około 28 tysięcy żołnierzy na czele z hrabią Tillym. Czesi z kolei wystawili o siedem tysięcy mniej liczną armię dowodzoną przez Chrystiana von Anhalt. Atak piechoty katolickiej ustawionej na wzór hiszpański doprowadził do ucieczki oddziały siedmiogrodzkie. Czeskie lewe skrzydło zostało otoczono i wybite. 9 listopada zajęto Pragę. "Zimowy" król, jak nazywano ze względu na czas panowania Fryderyka V, zbiegł do Palatynatu.

Przywódcy powstania, jego wybitni uczestnicy, co łącznie stanowiło grupę prawie 600 osób, zostali straceni z wyroku trybunału nadzwyczajnego, który obradował 13 marca 1621 roku. Zabrano ich majątki i rozdzielono pomiędzy hiszpańskich, belgijskich i irlandzkich namiestników. Olbrzymie nadania otrzymał także Kościół austriacki i arystokracja z Austrii. Miały zostać zlikwidowane przywileje oraz wolności Czechów. Sprowadzono na te tereny jezuitów, rozpoczęły się masowe prześladowania protestantów. W wyniku dalszych represji wyginęła prawie kompletnie szlachta czeska (jej miejsce zajęła szlachta sprowadzana z głębi Niemiec), a miasta zmieniły się w kompletne ruiny. Ludność czeska zmalała czterokrotnie, do miliona obywateli. Wielu udało się na emigrację. Czechy straciły również politycznie. Zabrano im prawo wyboru własnego władcy (odtąd cesarz był dziedzicznym władcą też i czeskiej korony), własny rząd i samorządy terytorialne. Królestwo czeskie stało się odtąd zwykłą prowincją monarchii austriackiej.

Przyczyny klęski wojsk czeskich mimo iż liczebnie nie było przecież drastycznej różnicy (niektóre źródła podają tylko 5 tysięcy różnicy), leżą zupełnie gdzie indziej. Przede wszystkim pojawili się zdrajcy w dowództwie. Armia mimo iż liczna, to była bardzo słabo wyszkolona. Brakowało w niej dyscypliny i porządku. Poza tym Czechów zawiedli również sojusznicy. W ostatecznej rozgrywce na polu boju pozostali tylko wraz z niewielką cząstką oddziałów z Siedmiogrodu i Węgier.

Palatynat i duński okres wojny 1622-29

Najpierw Liga postarała się o uregulowanie kwestii spornej z władcą Siedmiogrodu, który przecież nie tylko wsparł Czechów w bitwie, ale także przez pewien czas zagrażał samej stolicy monarchii. Zawarto z Bethlehem porozumienie w czerwcu 1622 roku w Nikolsburgu. Zrzekł się on pretensji do korony węgierskiej oraz zobowiązał się nie działać na niekorzyść Rzeszy. W zamian zyskał liczne przywileje.

Pozostawała jeszcze sprawa Palatynatu i krnąbrnego "zimowego króla". W 1622 roku rozegrały się dwie bitwy - pod Wimpfen i Höchst. Fryderyk V kapituluje. Cały Palatynat po zdobyciu go przez wojska Tilly�ego (za drobną pomocą Hiszpanów) zostaje w rękach Ligi Katolickiej, a szczególnie - Bawarii. Fryderyk przestaje też być elektorem. Tytuł ten z palatyna reńskiego przechodzi na władcę Bawarii.

Bierność sojuszy w Unii Protestanckiej oraz łatwość zwycięstw skłania Hiszpanów do najechania na Niderlandy, które już od czasów Reformacji chciały za wszelką cenę uzyskać niezależność od panów hiszpańskich i stworzyć własne, niepodległe państwo. Wojska Filipa IV, władcy Hiszpanii, dowodzone przez Ambrosio Spinolę zwyciężają. Ostateczna ich wygrana ma miejsce pod Bredą. Wojska niderlandzkie kapitulują 10 czerwca 1625 roku, lecz do zakończenia wojny jest jeszcze daleko.

O swoje wpływy w Rzeszy zaczęła zamartwiać się Dania, której szczególnie zależało na północnych terenach (Holsztyn). Chrystian IV, król duński, staje na czele Unii Protestanckiej i w 1625 roku wkracza w granice Rzeszy. Bardzo zależało mu na czasie. Chodziło o to, żeby zdążył wypowiedzieć wojnę przed Szwecją, a co najlepsze - aby zdążył ją pod nim wygrać. Dania zawarła liczne sojusze: z Anglią, Francją oraz z Holandią.

Wojska duńskie jednak ponoszą klęskę w bitwie pod Rösslau w czerwcu 1626 roku. Dowódcy duńscy nie dają rady pokonać geniuszu doskonałego wodza wojsk Ligi, Albrechta Wallensteina. Pod Lutter z kolei 27 sierpnia 1626 roku wygrywają wojska dowodzone przez Tilly'ego. Nadal szala zwycięstwa przechyla się na stronę Ligi.

Kiedy Dania doznaje kolejnej klęski, tym razem pod Wolgastem (Wołogoszczą), nie dość, że musi uznać wyższość Gustawa Adolfa, króla Szwecji, to jeszcze zostaje zmuszona do podpisania pokoju w Lubece w 1629 roku. Na jego mocy Dania uznała suwerenność Holsztynu.

Szwedzki okres wojny 1630-35

Ten okres wojny trzydziestoletniej to przede wszystkim sylwetki dwóch genialnych dowódców: Gustawa II Adolfa i Wallensteina. Gustaw Adolf uzyskał koronę Szwecji już w wieku 17 lat. W swojej polityce wewnętrznej dążył przede wszystkim do reform w armii. Dokonał licznych przemian w sztuce wojennej oraz zreorganizował armię szwedzką. Polityka zagraniczna to przede wszystkim dążenie do utworzenia z Morza Bałtyckiego morza wewnętrznego Szwecji. Najważniejsze jest to, że odnosił on znaczne sukcesy: zakończył wojnę kalmarską z Danią, w walkach z Polakami uzyskał Inflanty i portu pruskie (z których się w trakcie wojny trzydziestoletniej jednak wycofał). Teraz chciał zaatakować posiadłości nadmorskie Rzeszy.

Z kolei Albrecht Wallenstein był zasłużonym u Habsburgów dowódcą wojsk. Po dojściu Ferdynanda do władzy zyskał tytuł księcia Frydlandu (1624 roku), a potem także Żegania (od 1627). Później, w 1629 roku, zyskał także tytuł księcia Meklemburgii. Swoimi poczynaniami przysporzył sobie jednak wielu wrogów, głównie wśród możnowładztwa. Wkrótce okaże się to znamienne dla przebiegu całej wojny...

Tymczasem Rzesza i cesarz świętują. Udało się już pokonać trzech wrogów: Czechy, Palatynat i Danię. Ferdynand wydał 6 sierpnia 1629 roku edykt restytucyjny, w którym majątki utracone przez protestantów miały przejść na własność dla katolików.

W 1630 roku na skutek intryg i nacisków ze strony książąt niemieckich Ferdynand musiał zdymisjonować Wallensteina. Okazało się to najgorszym z możliwych posunięć władcy, jednak zapobiegło wojnie domowej. Otóż 6 lipca 1630 roku w Peenemünde lądują wojska szwedzkie. Atakują one Wolin, uznam i Szczecin, zdobywając bez większych trudności te tereny. Szwedzi teoretycznie zaatakowali Rzeszę chcąc pomóc swoim sojusznikom, protestantom. Jednakże za prawdziwy cel tej wojny uważa się raczej chęć zdobycia południowych terenów Morza Bałtyckiego. Jakkolwiek, do końca 1630 udaje się Szwedom zająć całe Pomorze.

Rozrasta się także system sojuszy Szwecji. Do koalicji antyhabsburskiej dołączył Jan Jerzy, elektorat saski oraz Jerzy Wilhelm, książę Brandenburgii, chociaż w pierwszych dniach wojny opowiedziały się przeciwko Gustawowi Adolfowi, to jednak ogrom zwycięstw Szwedów skłonił ich do sojuszu. Szwecja pozyskała sobie sprzymierzeńca także we Francji, podpisując z nią 23 stycznia 1631 roku sojusz w Bärewalde. Richelieu zaznaczał jednak, że jeżeli Szwedzi zajmą tereny zamieszkałe przez katolików, to muszą szanować ich religię (Francja była czysto katolicka), ponieważ sojusz francusko-szwedzki uderzony był głównie w Habsburgów, a nie katolików.

Rok 1631 roku jest to więc czas szukania sojuszy przez Ligę. Udaje się jednak tylko zwołać na zjazd do Lipska przedstawicieli księstw katolickich Rzeszy, którzy zapewniają cesarza o swojej lojalności wobec niego.

Jeszcze jesienią 1630 roku rozpoczyna się oblężenie Magdeburga przez oddziały Tilly�ego i Pappenheima, gdyż ludność magdeburska nie uznała edyktu cesarza z 1629 roku. Szwedzi nie pomogli Magdeburgowi - całe miasto zostało zdobyte 20 maja 1631 roku. Wojska Ligi szykują się na złupienie mienia, gdy tymczasem miasto staje w płomieniach, niszcząc wszystkie co bardziej wartościowe rzeczy.

W 1631 roku, dokładnie 17 września rozgrywa się znacząca dla wojsk Ligi bitwa pod Breitenfeldem. Na czele Ligi stanął hrabia Tilly, po przeciwnej stronie zaś wojskami dowodził Gustaw Adolf. Bitwa ta przynosi wiele korzyści i piękne zwycięstwo armii szwedzkiej. Przede wszystkim w bitwie zostaje ciężko ranny hrabia Tilly. W wyniku odniesionych obrażeń wkrótce umiera. Wydawałoby się, że Liga została pozbawiona ostatniego wspaniałego dowódcy. Tymczasem Gustaw Adolf zdążył już wkroczyć do Czech i w listopadzie '31 zajmuje Pragę.

Rok 1632 to pasmo kolejnych sukcesów Szwedów: wygrana bitwa pod Rain w Bawarii, zajęcie Augsburga i Monachium. Nawet Francja zaczyna obawiając się swojego sojusznika, przede wszystkim dlatego, iż widzi, że Szwedom zależy przede wszystkim na zdobyczach terytorialnych, nie cofną się nawet przed zajęciem Bawarii, która od lat ściśle współpracowała z Francją.

Wobec takiej sytuacji na froncie, Rzesza postanawia zwrócić się z prośbą o pomoc do Wallensteina. Podpisują z nim układ w kwietniu 1632 roku w Göllersdorfie i dowództwo wojsk Ligi znowu znajduje się w rękach genialnego wodza. Wallenstein szybko uporał się z wyparciem wojsk szwedzkich z Czech, po połączeniu z armią Maksymiliana zadaje klęskę Unii pod Fürth. Do bitwy, która przesądzi o losach Szwecji w wojnie doszło jednak dopiero 16 listopada 1632 roku pod Lützen w Saksonii. Liczebnie przewagę w żołnierzach miała Szwecja - zgromadziła 19-tysięczną armię przeciwko 16 tysiącom żołnierzy Wallensteina. Gustaw Adolf chciał zaskoczyć rozłożone na leżach zimowych wojska carskie. Niestety, bitwa zakończyła się klęskę Szwecji. W bitwie śmierć poniósł Gustaw Adolf oraz jeden z dowódców cesarskich, Pappenheim. Po Gustawie Adolfie dowództwo przejmuje Bernard Weimarski, jednakże bitwa jest już zakończona.

Ostatecznie na czele Unii w rzeczywistości stanął jednak bliski współpracownik Gustawa Adolfa, Axel Oxenstierna. Kiedy Wallenstein próbuje zbliżyć się do protestantów, panowie niemieccy węsząc spisek mordują wodza w 1634 roku. Już bez swoich świetnych wodzów Liga i Unia spotykają się pod Nördlingen, gdzie w dniach 5-6 września 1634 roku odbyła się jedna z ostatnich bitew okresu szwedzkiego. Wojska Unii przegrywają.

Unia zaczyna tracić także sojuszników. 30 maja 1635 roku w Pradze zostaje podpisany pokój pomiędzy cesarzem Ferdynandem a Janem Jerzym Saskim. Na jego mocy Saksonia odstępuje od przymierza ze Szwedami, natomiast cesarz nie będzie zważał na przestrzeganie edyktu restytucyjnego przez najbliższe 40 lat.

Okres francuski wojny 1635-48

Po klęsce Szwecji Francja stara się bardziej aktywnie brać udział w wojnie. W maju 1635 roku wypowiada wojnę będącej w sojuszu z Ligą, Hiszpanii. W 1639 roku na czele wojsk francusko-szwedzkich stanął Wielki Kondeusz, książę Conte, późniejszy Ludwik II. Pod jego dowództwem 19 maja 1643 roku w bitwie pod Rocroi zwycięstwo odniosła Unia. Szwedzi i Francuzi odnosili wielkie zwycięstwa na wszelkich frontach walk: w Alzacji, Pirenejach, Niderlandach i Czechach. Piękne zwycięstwa odnieśli pod Fryburgiem (1644 rok), Nördlingen (1645 rok) i pod Lens (1648 rok).

Traktaty pokojowe - tak zwany pokój westfalski

Właśnie te pasmo zwycięstw Unii skłoniło Brandenburgię, Saksonię i Bawarię do podpisania rozejmu pokojowego ze Szwedami i Francją już w 1645 roku. Równocześnie pokonana przez Szwecję Dania została zmuszona do podpisania osobnego traktatu pokojowego w Brömserbrö także w 1645 roku.

Końcowe rokowania pokojowe zakończyły się w 1648 roku. Ferdynand III podpisał pokój 24 października 1648 roku w Monasterze i Osnabrück w Westfalii - stąd traktaty te nazywamy ogólnie pokojem westfalskim. Podpisano dwa dokumenty; pierwszy dotyczył zakończenia sporu pomiędzy Francją a Rzeszą, a drugi - pomiędzy Szwecją a cesarzem. A oto ich postanowienia:

Jeżeli chodzi o nabytki terytorialne, to Francja zdobyła Alzację, a także pewne nabytki nad Renem i trzy biskupstwa: Metz, Toul i Verdun, Szwecja - zdobyła Pomorze Zachodnie ze Szczecinem, Bremę i włoskie miasto Pignerol, Brandenburgii przyznano Pomorze słupskie i kołobrzeskie, biskupstw Minden i Halberstadt - stała się najpotężniejszym państwem w Rzeszy. Syn Fryderyka V, Karol Ludwik, dostał Dolny Palatynat i tytuł elektora - Górny Palatynat pozostał przy Bawarii. Jeżeli chodzi natomiast o sytuację w Rzeszy, to zahamowano kontrreformację w północnych Niemczech, uczyniono z Rzeszy luźny związek suwerennych państw (teoretycznie Rzesza nie istniała jako państwo, chociaż o całkowitym końcu I Rzeszy mówi się dopiero w 1806 roku przy okazji założenia przez Napoleona Związku Reńskiego), które nie mogły wchodzić w międzynarodowe sojusze przeciwko Rzeszy. Pokój Augsburski rozszerzono o kalwinizm (do tej pory zawierał jedynie luteranizm i katolicyzm). Cesarz ogłosił amnestię - do swoich posiadłości powrócili książęta.

Osobno traktat pokojowy podpisały Niderlandy w 1648 roku w Hadze. Hiszpania musiała uznać ostatecznie ich niepodległość.

Skutki wojny trzydziestoletniej

Przede wszystkim w tej rozgrywce na prowadzenie wysunęła się Francja, spychając na jakiś czas dominującą pozycję Habsburgów w Europie. Francja stała się gwarantem pokoju westfalskiego, dzięki czemu mogła swobodnie ingerować w sprawy wewnętrzne Rzeszy.

Dramatyczna sytuacja prezentowała się w Rzeszy: na wsi zginęło ok. 40% ludzi, a w miastach 33%. Po wielkich zniszczeniach, jakie nastąpiły w wyniku walk, Niemcy zaczęły odbudowywać swoją gospodarkę i to bardzo szybko i sprawnie.