Karolina LAUSZ, O linearności i symultaniczności w Polskim Języku Migowym
1. Wstęp
Niniejsze opracowanie przedstawia wyniki moich badań nad problemami linearności przekazu migowego na materiale Polskiego Języka Migowego. Jest ono jednym z ogniw prac Zespołu Badawczego nad Polskim Językiem Migowym; zespołu, który pracuje na Wydziale Polonistyki UW pod kierunkiem prof. dr. hab. Marka Świdzińskiego. Od 1999 roku w ramach grantu KBN 1 H01 012 16 Studia nad kompetencją językową i komunikacją niesłyszących prowadzone były studia empiryczne, których cel - po uprzednim stworzeniu korpusu - stanowiło sporządzenie zapisu linearnego analizowanych tekstów PJM. Efektem tych prac jest reprezentacja linearna Bajki o Czerwonym Kapturku, tekstu, który posłużył grupie badawczej jako reprezentatywna próbka korpusu PJM.
Linearność traktowana jest tu jako definicyjna właściwość języków naturalnych, polegająca na tym, że wszystkie wyrażenia składają się z elementów następujących po sobie w czasie lub przestrzeni. Tekst języka migowego charakteryzuje się licznymi układami przestrzennymi; to, co w języku fonicznym zachodzi w sposób liniowy, sekwencyjny i chwilowy, w artykulacji wizualno-przestrzennej może się stać jednoczesne i wielopoziomowe. Równoległe artykulacje dające niejednokrotnie sunę znaczeń składających się na jeden znak lub jedno wyrażenie stanowią również elementy ograniczające linearyzację. Najpoważniejszym źródłem zakłóceń linearyzacji jest przestrzenność tekstu migowego oraz, co jeszcze ważniejsze, duża liczba niezależnych artykulatorów, które mogą pracować równocześnie. Przedmiotem mojej uwagi będzie więc również symultaniczność.
2. Porządek linearny w PJM
PJM jest systemem semiotycznym o znakach prostych mających niekiedy odniesienie ideograficzne i gramatyce niemal bez morfologii, natomiast ze składnią przypominającą języki pozycyjne. Stąd warto zakładać wyjściowo, że poszczególne człony wypowiedzenia układają się "od lewej do prawej".
Obserwacje przytoczone niżej są wynikiem analiz tekstów PJM - już to zarejestrowanych kamerą, już to zapisanych linearnie, już to oglądanych na żywo w rzeczywistych sytuacjach komunikacyjnych. Drugim ważnym źródłem danych były eksperymenty językowe przeprowadzone przeze mnie w grupie rodzimych użytkowników PJM: uczniów Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Głuchych w Warszawie. Osoby badane proszone były o relacjonowanie obrazków lub scenek, nie o przekład zdań polskich na PJM: chodziło o to, aby uniknąć sugestii "innojęzycznych".
Przyjrzyjmy się porządkom linearnym, które ujawniły się przy realizacjach komunikatów odpowiadających dwóm polskim wypowiedzeniom:
1) Kobieta zrywa na łące czerwone kwiaty.
2) Mężczyzna szybko biegnie do autobusu.
Oto prawidłowości, jakie dają się zaobserwować:
1. W zdaniach dłuższych niż trójskładnikowe występuje preferencja dla porządku SVO, przy czym modyfikator, a więc składnik niewymagany, lokuje się na końcu:
3) (S) MĘŻCZYZNA (V) BIEGAĆ (O) AUTOBUS (Mod.) SZYBKO
4) (S) KOBIETA (V) ZRYWAĆ (O) KWIATEK CZERWONY (Mod.) ŁĄKA.
2. W zdaniu trójskładnikowym mamy dwa porządki - SOV lub SVO. Preferowany jest wszakże porządek SOV:
5) (S) MĘŻCZYZNA (O) AUTOBUS (V) BIEGAĆ
6) (S) KOBIETA (O) KWIATEK (V) ZBIERAĆ
Jeśli jednak zdanie takie jest zdaniem pytajnym typu czy, porządek SVO jest konieczny:
______mimika______________________________?
7) (S) MĘŻCZYZNA (V) BIEGAĆ (O) AUTOBUS (Mod.) SZYBKO
'Czy człowiek biegł szybko do autobusu?'
W powyższym przykładzie wykładnikiem pytajności jest element niemanualny - mimika interrogatywna.
3. Wewnątrz frazy nominalnej, a prawdopodobnie również wewnątrz fraz innych typów podrzędnik sytuuje się w postpozycji. Poniżej interpretuję składnik wewnątrzfrazowy jako modyfikator:
8) KOBIETA ZRYWAĆ KWIATEK (Mod.) CZERWONY ŁĄKA.
4. Podobnie elementy funkcyjne występują raczej w postpozycji:
9) KOBIETA ZRYWAĆ KWIATEK CZERWONY ŁĄKA NIE_MIEĆ
'Kobieta nie zrywa na łące czerwonych kwiatków.'
5. W PJM, jak i w innych językach wizualno-przestrzennych, istnieją liczne znaki złożone. Reprezentują one pogranicze składni i morfologii, z jednej bowiem strony procesy kompozycji służą rozbudowie słownika, z drugiej mechanizm kompozycji przypomina syntaktykę, a wiele znaków tego rodzaju powstaje doraźnie. Konstruowaniem złożeń rządzi silna, być może - bezwyjątkowa reguła uporządkowania linearnego: najpierw RODZAJ, potem GATUNEK. Wydaje się, że postpozycja elementu mniej ważnego, dodatkowego jest typowa dla języków wizualno-przestrzennych.
Oto seria przykładów:
10) KOBIETA+ZGODA 'przyjaciółka'
11) MĘŻCZYZNA+RODZEŃSTWO 'brat'
12) JEŚĆ+RANO 'śniadanie'
3. Linearyzacja a przestrzeń w PJM
Analizując tekst fabularny Bajki o Czerwonym Kapturku, opowiadanej prze Piotra Tomaszewskiego, zwróciłam szczególną uwagę na te fragmenty, które są zdecydowanie nielinearne; innymi słowy - na miejsca, których nie da się reprezentować przez zapis "od lewej do prawej".
Liniowość (czy jednowymiarowość), rozumiana jako uporządkowanie jednostek składniowych następujących po sobie, jest charakterystyczna dla języków fonicznych. Sekwencyjność tekstu fonicznego nie wymaga żadnych komentarzy.
W polskim zdaniu:
13) Poszła do kuchni, otworzyła drzwi i coś zauważyła.
ustalenie porządku linearnego SVO w kolejnych zdaniach składowych nie powoduje żadnych kłopotów. Natomiast zapis tej samej wypowiedzi w PJM:
14) [PÓJŚĆ KUCHNIAoo IŚĆ 1:OTWORZYĆ_DRZWI *** p:ZAUWAŻYĆ_TAM oo/lok]
przysparza trudności, nie możemy bowiem mówić o linearności, czyli następstwie w czasie, skoro poszczególne składniki są wykonywane równocześnie. Symultaniczność dwóch znaków symbolizowana jest w 14) przez ***.
W językach migowych przestrzeń pełni funkcję znaczącą, funkcjonuje zarówno jako signifiant, jak i signifié. Jest wykorzystywana w różny sposób, stanowi jedną z najważniejszych zasad organizujących tekst. Produkcja wizualno-przestrzenna jest malowaniem w powietrzu, czasami jedną ręką, czasami dwiema; czasem jest to "współmalowanie" jednego znaku, kiedy indziej produkcja dwóch różnych znaków. W całym tym procesie uczestniczy również plastyka twarzy i ruchy ciała. Jest to przekaz niezmiernie dynamiczny, którego nadawca zagospodarowuje całą otaczającą go przestrzeń. Mamy tutaj zjawisko nakładania się na siebie różnych elementów językowych, powodujących zakłócenie linearyzacji.
Przestrzeń traktowana jest jako całość. Elementy, które ograniczają linearyzację, są jej składnikami. Wśród nich wyróżniam:
-symultaniczność manualną,
-symultaniczność niemanualną,
-klasyfikatory oraz
-lokalizatory.
Studia nad kompetencją językową i komunikacją niesłyszących, red. M. Świdziński i T. Gałkowski