EPOKI LITERACKIE I GATUNKI, STUDIA, staropolska


ŚREDNIOWIECZE

Epoka w dziejach kultury europejskiej pomiędzy starożytnością a czasami nowożytnymi, zazwyczaj sytuowana w granicach IV-XIV w.

Kultura i sztuka w Średniowieczu były bardzo mocno związane z chrześcijaństwem, przejęły szereg antycznych założeń (np. dotyczących istoty piękna). Filozofia oparta była na dualizmie, na szczycie umieszczano Boga, niżej - świat ludzi i rzeczy.

Rola poety - odkrywca prawd Boskich, sztuka miała ujawnić nadrzędny sens istnienia świata i człowieka oraz kształtować chrześcijański wzór osobowy. Poezja była głównie pisana w języku łacińskim, gatunki służyły kulowi religijnemu.

Gatunki:

Związane z kultem religijnym:

Świeckie, twórczość okolicznościowo-dworska:

Polska literatura średniowieczna realizowała charakterystyczne dla całego Średniowiecza tendencje alegoryczne i moralizatorskie, przyniosła rozwój hagiografii, piśmiennictwa politycznego i traktatowego oraz poezji - okolicznościowej i melicznej poezji kościelnej. W wersyfikacji przeważał wiersz zdaniowy. W okresie Średniowiecza kultura polska została włączona w krąg uniwersalistycznej europejskiej kultury chrześcijańskiej. Od X wieku zaczęła objawiać się literatura w językach narodowych. Alegoryzm - był typowym elementem sztuki średniowiecznej. Była to literatura rękopiśmienna, kościelna - meliczna. Rozwijała się głównie w ośrodkach myśli i moralności chrześcijańskiej - klasztorach.


RENESANS

Okres w dziejach kultury europejskiej trwający od połowy XIV w. do końca XVI w. Na epokę tę przypada kształtowanie i rozwój ruchu umysłowego i kulturalnego, najpierw przejawy jego nastąpiły we Włoszech, następnie rozprzestrzeniając się na Europę Zachodnią i Środkową. Rozwój tego ruchu związany był z założeniami humanizmu. Przekształcił średniowieczny model życia i osobowości człowieka, na pierwszy plan wysunął zainteresowanie doczesnymi celami działań ludzkich, tym, co indywidualne i konkretne. Za cel sztuki uznane zostało dostarczanie przyjemności i pożytku.

Istotnym czynnikiem kultury Renesansu było odrodzenie starożytności klasycznej, z której czerpano inspiracje do zainteresowań człowiekiem i światem oraz wzory doskonałości w sztuce i literaturze. Sztuka była szczególnie cenioną dziedziną działalności, artysta zyskał wielką rangę społeczną. Sztuka i kultura Renesansu nawiązywała do tradycji antycznej, ale jednocześnie dążyła do nobilitacji języków narodowych. Posługiwano się jeżykiem łacińskim a jednocześnie bujnie rozwijała się twórczość w językach narodowych.

Uprawiano gatunki, znane w starożytności:

Gatunki liryczne:

Małe formy:

W Polsce pierwsze przejawu Renesansu i humanizmu pojawiły się w 2 połowie XV w., a szczytowe osiągnięcia przypadły na XVI w., pod koniec którego zaczęły się pojawiać w literaturze elementy manieryzmu i baroku.

Polacy zetknęli się ze sztuką włoską dzięki licznym wyjazdom szlachty na studia do Włoch oraz dzięki działalności kulturalnej przebywających w Polsce cudzoziemców (Kallimach).

Polska literatura renesansowa początkowo miała charakter panegiryczno-dworski, pisana łaciną klasyczną i nawiązywała do tradycji antycznych.

Jednak na początku XVI w. nastąpił bujny rozwój literatury i piśmiennictwa w języku polskim. Literatura odzwierciedlała przemiany społeczno-polityczne i kulturowe. Uprawiali literaturę nie tylko przedstawicieli zamożnej i średniej szlachty (Rej), ale także mieszczanie (Biernat z Lublina, Jan z Koszyczek), a nawet chłopskiego pochodzenia, jak Janicjusz.

Gatunki:

Najwspanialsze i trwałe osiągnięcia przyniosła poezja polska w twórczości J. Kochanowskiego, F.S. Klonowica i M. Sępa Szarzyńskiego.

Kochanowski był autorem poezji o charakterze dydaktycznym i satyryczno-politycznym, jednak największe jego dzieło to liryka nawiązująca do wzorców horacjańskich - pieśni filozoficzno-refleksyjne, fraszki liryczne i dworsko-obyczajowe oraz treny. W liryce Kochanowskiego wykształcił się i udoskonalił polski wiersz sylabiczny.

Pisarze renesansowi przyswoili również szereg wybitnych dzieł obcych. Literatura polska twórczo przejęła i rozwinęła najważniejsze idee europejskiego renesansu i humanizmu, wykształciła nowożytny język literacki i stworzyła podstawy do rozwoju literatury narodowej w następnych stuleciach. Inna nazwa epoki to ODRODZENIE.


BAROK

Wyraz BAROK pochodzi od włoskiego barocco - dziwny, napuszony, przesadny. Barok to podstawowy kierunek we wszystkich dziedzinach sztuki pomiędzy Renesansem a klasycyzmem i Oświeceniem, w niektórych krajach poprzedzony przez okres przejściowy - manieryzm.

Czas trwania Baroku jest różny w różnych kulturach narodowych. W Polsce barok trwa od przełomu XVI i XVII w. do połowy XVIII w. Ostatni jego przejaw to poezja konfederacji barskiej, choć pewne elementy żywotne były nawet w poezji oświeceniowej (A. Naruszewicz).

To zróżnicowanie chronologicznie ujawnia jedną z istotnych właściwości baroku - obok elementów uniwersalnych charakterystycznych dla całej kultury europejskiej, dochodzą w nim wyraźnie do głosu żywioły lokalne.

Barok jest pierwszym kierunkiem literackim, w którym dużą rolę odgrywają osobliwości poszczególnych kultur narodowych. W Polsce był to SARMATYZM. W obrębie baroku uformowały się tendencje charakterystyczne dla poszczególnych krajów oraz synkretyzm kulturalny. Przejawiał się on w łączeniu wątków uniwersalnych z partykularnymi, chrześcijańskich z mitologicznymi oraz we wprowadzeniu elementów kultur orientalnych. Barok kształtował te elementy w ten sposób, by odpowiadały obowiązującemu smakowi. Nacisk był kładziony na ornamentykę, przepych, różnorodność, barok zerwał z przejrzystością i funkcjonalnością form renesansowych. Zasadniczą tendencja było łączenie czynników sprzecznych, np. uczucia religijnie wyrażano sensualistycznie, niekiedy zacierając granice pomiędzy sferą przeżyć religijnych a miłosnych.

Barok przejął ukształtowany przez Średniowiecze i Renesans repertuar ALEGORII. Sztuka barokowa ma charakter krańcowo alegoryczny. Język poetycki - bogato zdobiony, mnożenie metafor, komplikowanie struktur zdaniowych (inwersje). W poezji popularny był koncept polegający na antytezie - zestawieniu dwu pojęć lub obrazów antytetycznych, które stanowią fundament kompozycyjny wiersza. Wirtuozeria poetycka stawała się w baroku wartością samą w sobie, zwłaszcza w liryce świeckiej. Opracowywano teorie literatury w poetykach i retorykach (w Polsce - M. K. Skarbiewski). Charakterystycznym rysem w poezji były MAKARONIZMY.

Gatunki - barok przejął ukształtowane już wcześniej, oprócz OPERY praktycznie nie wprowadził nic nowego:

Barok w Polsce zaczął się kształtować pod koniec XVI w., jako pierwszy przejaw - „Rytmy albo wiersze polskie” M. Sępa Szarzyńskiego - utwory o charakterze refleksyjno-religijnym, poezja metafizyczna. W późniejszych fazach rozwoju baroku tendencje te ulęgają zniekształceniu, prowadzać do poezji dewocyjnej.

Barok ziemiański - W. Kochowski, W. Potocki - łączył wątki religijne z obywatelskimi.

Dworska odmiana baroku - Andrzej Morsztyn, główny przedstawiciel konceptyzmu w literaturze polskiej.

W okresie saskim barok pozostał stylem dominującym, ale stopniowo ulegał zniekształceniu - stąd krytyka oświeceniowa jego złego smaku i niedobrej maniery.


KLASYCYZM

Prąd literacki, okres rozkwitu, którego przypadł ma XVII wiek we Francji. W Polsce klasycyzm był głównym nurtem literatury Oświecenia, formułującym program literatury zaangażowanej w społeczno-kulturalne przemiany kraju, nawiązującym do tradycji polskiego Renesansu i szukającym wzorów w piśmiennictwie antyku.

Główne ośrodki klasycyzmu w Polsce - Warszawa, później Puławy - dwór Czartoryskich. Poezja klasycyzmu stawiała sobie cele dydaktyczno-moralizatorskie, pojmowała rolę pisarza jako wychowawcy społeczeństwa. Polski klasycyzm przyznawał literaturze dużą rolę społeczną, widział w niej działalność publiczną realizującą cele wychowawcze i będącą ważną dziedziną kultury narodowej. Przyczynił się do podniesienia rangi twórczości literackiej, wydoskonalenia form poetyckich polszczyzny do rangi w pełni sprawnego, nowoczesnego języka, zdolnego wyrazić treści poznawczo-intelektualne.

Założenia KLASYCYZMU:

Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągniecie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum, trwałych i uniwersalnych wartości. Cel ten był osiągany przez imitacje:

- wzorów antycznych utrwalonych w dziełach artystycznych;

- imitacji natury pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy.

Wyobraźni i uczuciu został przeciwstawiony ROZUM, przypisana została mu podstawowa rolę w tworzeniu sztuki i formułowaniu ponadczasowych zasad określających tematykę i budowę dzieł literackich.

Zasada DECORUM - wyznaczająca normy stosowności i właściwego doboru poszczególnych elementów dzieła, czyli tematyki, kompozycji, stylu, gatunku, pozostająca w zgodności z normami obyczajowymi. Obowiązywały zasady prawdopodobieństwa, harmonii i umiaru oraz nakaz przestrzegania jednorodności estetycznej utworu. W dramacie była to zasada trzech jedności.

Istniała następująca hierarchia gatunków:


MANIERYZM

Etap pośredni pomiędzy Renesansem a Barokiem ukształtowany we Włoszech w XVI w.

Manieryzm w sztuce dążył do wyrafinowania formalnego, dekoracyjności, wprowadzał wątki fantastyczne, kładł nacisk na ekspresyjność. W literaturze reprezentowany jest np. przez poemat epicki T. Tassa („Jerozolima wyzwolona”) oraz dramaty pastoralne.


ROKOKO

Wyraz rokoko pochodzi od francuskiego rocaille - muszla zdobiąca grotę - była to nazwa stosowana najpierw na określenie stylu rozwijającego się w Europie w sztukach plastycznych, później przeniesiona także na literaturę tego okresu.

Rokoko kształtowało się jako wyraz zmian obyczajowych w środowiskach dworskich związane było ze swobodą życia towarzyskiego, odejściem od ceremoniałów, upodobaniem w kameralności, erotyzmie, zmysłowości i wysublimowanym komforcie. Gruntem filozoficznym były motywy epikurejskie, a głównymi kategoriami estetycznymi - wdzięk i smak, w sztuce widziano przede wszystkim formę wyrafinowanej zabawy. Literatura rokoko odznaczała się wprowadzeniem elementów gry intelektualnej, dowcipu, kalamburu, efektownych i zaskakujących point, lotnością skojarzeń.

Preferowane były głównie małe formy poetyckie:

W Polsce znamiona rokoko pojawiły się już w okresie saskim w architekturze, w literaturze - w latach 70-ch XVIII w. w różnych środowiskach, np. związanych z dworem Czartoryskich w Puławach. Elementy rokoko można znaleźć u Kniaźnina, S. Trembeckiego i T.K. Węgierskiego.


SENTYMENTALIZM

Wyraz pochodzi od ang. sentimental - moralny, wrażliwy. Prąd umysłowy i literacki, występujący w różnych krajach Europy w okresie Oświecenia jako zjawisko konkurencyjne wobec światopoglądu, estetyki i twórczości literackiej klasycyzmu. Wiązał się z emancypacją klas średnich, zwłaszcza mieszczaństwa, w przełamaniu uprzedzeń stanowych.

Podłoże filozoficzne sentymentalizmu stanowiły tezy empiryzmu i sensualizmu (np. D. Hume) uznające doświadczenie zmysłowe jednostki za główne źródło wiedzy o świecie. Poznana rzeczywistość jawiła się w ujęciu sentymentalizmu jako zaprzeczenie klasycznych przekonań o ładzie i harmonii świata, była pełna konfliktów i napięć świadczących o kryzysie moralnym współczesnej cywilizacji.

Sentymentaliści szukali przyczyn tego stanu w odejściu od stanu naturalnej, pierwotnej prostoty. W estetyce sentymentalizm uznawał przeżycia wewnętrzne człowieka za główne źródło twórczości literackiej, cel literatury wiedział w autoanalizie oraz refleksji człowieka nad jego miejscem w świecie. Stawiał na kształtowanie naturalnych, autentycznych więzi międzyludzkich - w uczuciach rodzinnych, miłości i przyjaźni. W literaturze przejawiało się to w postulowaniu prostoty i czułości. W literaturze kreowano nowego bohatera - człowieka czułego, często przedstawiciela mieszczaństwa, a nawet ludu, zainteresowanie przyrodą i jej drobiazgową obserwacją.

Gatunki:

W literaturze polskiej sentymentalizm pojawił się w latach 60. XVIII w., najpierw w adaptacjach i tłumaczeniach dramy mieszczańskiej, a następnie w twórczości lirycznej, epickiej i dramatycznej wielu autorów. Najbardziej reprezentatywny poeta sentymentalizmu polskiego to Franciszek Karpiński, oprócz niego - F.D. Kniaźnin, Maria Wirtemberska („Malwina”).


OŚWIECENIE

Okres w dziejach kultury europejskiej trwający od schyłku XVII w. do końca XVIII w., a w niektórych krajach do końca lat 20-ch XIX w.

Najbardziej charakterystyczne dla Oświecenia było przekonanie o nieograniczonych możliwościach poznania świata przez samodzielną, nie skrępowaną przez autorytety myśl ludzką oraz optymistyczna wiara w zreformowanie wadliwego systemu społecznego drogą upowszechniania wiedzy i oświecania umysłów. W światopoglądzie i filozofii podstawowym celem było uwolnienie człowieka od przesądów i autorytetów, dotarcie do racjonalnych zasad rządzących światem oraz zrealizowanie koncepcji zgodnego z naturą porządku filozoficzno-moralnego, który miał być idealną formą życia społecznego i indywidualnego. Podejmowano próby przedstawienia idealnego wzorca życia społecznego - utopie. Filozofia Oświecenia opierała się na teoriach J. Locka i D. Hume'a. W połowie XVIII stulecia ośrodkiem ruchu oświeceniowego stała się Francja - Wolter, Montesquie, Rousseau, Diderot i inni.

Różnorodne dokonania literackie Oświecenia łączyło dążenie do tych samych celów wychowawczych i poznawczych; literatura miała charakter dydaktyczny i polemiczny, służyła propagowaniu nowych idei i koncepcji filozoficznych.

Gatunki, zarówno klasycystyczne:

Jak i nowe formy:

Oświecenie polskie w obliczu zagrożonego bytu narodowego podporządkowało celom reformatorsko-wychowawczym zarówno działalność instytucji kulturalnych, jak i twórczość literacką. Przeciwstawiając się modelowi ideologii i kultur, jakim był sarmatyzm, twórcy polskiego Oświecenia dążyli do przyswojenia kulturze polskiej zdobyczy XVII-wiecznego klasycyzmu i filozoficzno-estetycznych tendencji XVIII-wiecznych, odwoływali się do tradycji staropolskich i antycznych. Propagowali model oświeconego obywatela, wolnego od przesądów i zaangażowanego w sprawy reformy kraju.

Pierwsze literackie tendencje polskiego Oświecenia były związane z klasycyzmem, przejawiły się w postulowaniu odnowy i wydoskonalenia języka narodowego, zagadnienia teorii literatury i poetyki (Golański, F. Karpiński K. Dmochowski).

Funkcje wychowawcze pełniły:

Poezja okolicznościowa:

Cel satyryczno-wychowawczy:

Jednocześnie rozwijały się elementy sentymentalizmu (F. Karpiński, Kniaźnin), a w środowiskach dworskich występowały tendencje rokokowe. Oświecenie było okresem narodzin nowożytnej powieści polskiej (I. Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”).

W kształtowaniu opinii społeczeństwa odgrywały rolę:

8


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
EPOKI LITERACKIE I GATUNKI
Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku-słabe, STUDIA, staropolska
Gatunki literackie charalterystyczne dla staropolki w utworach politycznych
Dwudziestolecie międzywojenne, nauka, epoki literackie
epoki literackie
Język Polski epoki literackie gramatyka
M Ł O D A P O L S K A 3, epoki literackie - opracowania
pytania do powtórzenia wiadomości o starozytności, Epoki literackie
Tematy na czesc ustna egzaminu maturalnego, Matura - materiały, Epoki literackie
Starożytność - mitologia, !!! Materiały edukacyjne, Matura z polskiego - epoki literackie
EPOKI LITERACKIE i najważniejsi twórcy

więcej podobnych podstron