Henryk Markiewicz
MŁODA POLSKA A DZIEDZICTWO POZYTYWIZMU
Henryk Markiewicz w swoim artykule próbuje odpowiedzieć na pytanie co Młoda Polska odziedziczyła po swoim poprzedniku, a z czym walczyli przedstawiciele tego pokolenia literackiego. Praca organiczna, praca u podstaw, całkowite podporządkowanie sztuki założeniom realizmu- postulowane przez pozytywistów, zostały skrytykowane przez nową literaturę. Młoda Polska zrodziła się w klimacie niepowodzeń pozytywistycznych haseł. Trzeba jednak pamięta o tym, że prądy te współ istniały ze sobą, łączyły się i nakładały na siebie.
OCENA GLOBALNA
Wiele manifestów wierszowanych i publicystycznych młodego pokolenia (Miriama, Nowickiego, Langego) to wyraz sprzeciwu wobec światopoglądu pozytywistycznego, a szczególnie postawie inteligencji. Najostrzej ujął ten sprzeciw Bogusława Adamowicza w wierszu Maska: „…Ta wiara w wiedzę… Ta praca… To wszystko cnota… ale w tym nic nie ma. … To - skorupa trupia, to maska nędzna.” Ugrupowanie estetyzująco-metafizyczne Młodej Polski na czele z Miriamem atakowało szczególnie pozytywizm za „lenistwo myślowe, miernote, wrogi stosunek do poezji, rezygnację z człowieczeństwa na rzecz przyrody”. Natomiast skrzydło społeczno-narodowe było bardziej podzielone. Ludwik Krzywicki czy Jan Popławski doceniają liberalizm i założenia pozytywizmu, jednocześnie oskarżając jego przedstawicieli o ograniczenia intelektualne i brak efektów ich pracy. Jeszcze lepiej „ruch warszawskich pozytywistów” ocenia Artur Górski jako tych którzy otworzyli się na wzorce Zachodnie. Leon Belmont, a za nim Stanisław Brzozowski i Zygmunt Wasilewski mówią nawet o wspólnym obozie pozytywistów i modernistów w walce przeciw konserwatystom (galisyjskim) w drodze do prawdy. Metody empiryczne, praca u podstaw, realizm społeczny weszły do programu młodych, a celem według narodowców była ich realizacja w polityce.
Wilhelm Feldman zarysowując drogę postępu dla nowej literatury (Współczesna literatura polska) twierdził że Młoda Polska powinna zachowywać to co świadczyło o kroku naprzód, a dorzucać to co ograniczało w pozytywizmie.
Można wyróżnić więc kilka zespołów pojęć: PROGRAM EKONOMICZNO-SPOŁECZNY, PROGRAM POLITYCZNY, PRZEKONANIA FILOZOFICZNE, PRZEKONANIA SOCJOLOGICZNE, ZASADY LITERACKIE I ICH REALIZACJE które podlegały ocenie Młodych.
Jeśli chodzi o PROGRAM EKONOMICZNO-SPOŁECZNY szczególnie w ocenie skrzydła społeczno-narodowego- atakowano hasło pracy organicznej, jako wyraz interesów klas posiadających (Krzywicki, Piłsudski) i wynikający z niej ciasny utylitaryzm (Jabłonowski). Z punktu widzenia estetyki, pracę organiczną rzadko ocenia się jako rozwijającą siły narodu, krytykowano tendencyjność jako czynnik ograniczający i nieprzystający do rzeczywistości (elementy tych opinii widać w utworach Żeromskiego, Berenta). W publicystyce zdania także się różnią: Brzozowski pracę organiczną nazywa okresem bohaterskim, a Papławski czy Mitermilch doceniają idee, która jednak stała się maska dla oportunizmu życiowego. Natomiast Praca u podstaw, działalność kulturalna, wzmocnienie społeczeństwa i oświaty występuje również w utworach młodopolskich (twórcy kręgu „Głosu”, Żeromski, Miciński). Kwestionowano (narodowcy i socjaliści, Dmowski) jednak polityczny realizm i rezygnację z celów narodowościowych. Doceniano wysokie pozytywistyczne idee liberalno-demokratyczne: równość, tolerancję, swobodę przekonań. Sama idea była dla młodych materiałem budującym, choć uważano ich realizację za niewystarczającą (Jellenta), a nawet nazwano ”zniżeniem ideałów” do spraw przyziemnych i podrzędnych (Białobłocki, Lutosławski, Feldman). Po klęsce rewolucji w 1905 roku, na gruncie warszawskim dostrzec można głosy antymłodopolskie i powrót do idei pracy organicznej (Nowaczyński, Ulanowski).
W sferze FILOZOFICZNEJ naturalizm, determinizm, materializm i empiryzm początkowo optymistycznie, w swoim pesymistycznym wariancie (późny Świętochowski, Asnyk, Konopnicka) wiązały się z wczesna fazą Młodej Polski. Zostały jednak szybko odrzucone. Brzozowski zarzucał naturalizmowi poznawczemu, że jest droga do sceptycyzmu i nihilizmu, a co najgorsze ograniczał swobody duchowe. Materializm został wyparty przez intuicję i mistycyzm (Wartenberg, Abramowski).
W dziedzinie SOCJOLOGII I ETYKI SPOŁECZNEJ pozytywistyczne hasła walki o byt czy wymiany usług przetrwały w późniejszej publicystyce- czy to przez kontynuacje czy negacje. Dla Dmowskiego i jego kultu siły prawa człowieka czy sprawiedliwość nie miały racji bytu, natomiast dla Brzozowskiego za mało w tych ideach było działania w życiu ekonomicznym. Jeśli chodzi o utylitaryzm eudeimonityczny, doceniany za altruizm Camte'owski, był on bliski Młodym (Brzozowski, Sten), jednak skrajni indywidualiści atakowali go w imię prawa jednostki do samorealizacji.
PROGRAM LITERACKI pozytywistów, młodopolscy literaci oceniali przez pryzmat tendencyjności, realizmu i naturalizmu. Dalekie od idei służebności i podporządkowania się celom społecznym były nowe programy literackie. Tendencję i utylitaryzm odrzucił Miriam w Harmoniach i dysonansach, Szczepański w Sztuce narodowej a także Przybyszewski w głośnym Confiteorze: Sztuka tendencyjna, sztuka pouczająca… przestaje być sztuką… Nie można jednak pominąć lewicowych i narodowych głosów- które odrzucały tendencję jako powierzchowną maskę bez ducha (Matuszewski, Jellenta), ale akceptowały głębsze i uniwersalne idee. Realizm słabiej obecny w pozytywizmie, był różnie pojmowany i różnie też oceniany przez kolejne pokolenie. Popławski doceniał realną prawdę literatury, Nałkowski na przykładzie Zoli także bronił literaturę analizy, natomiast Jellenta odrzucał tani realizm. Maria Komornicka oskarżała realizm o brak syntezy, nagie fakty, rozwleczoną formę, brak psychologii, a Przybyszewski nazwał bezdrożem duszy. Najszerzej atakowany był jednak pozytywistyczny naturalizm. Walczy z nim Miriam (komiczne nieco pojęcie… fotograficznej obserwacji), Komornicka, Lorentowicz. Ignacy Matuszewski dostrzega zarówno wprowadzenie nowych elementów estetycznych jak i ograniczenia pewnych dziedzin, a Feldman już całkiem przychylnie mówi o korzystnym wpływie na stopę wymagań artystycznych, szczerość i plastyczność przedstawiania.
Jak więc Młoda Polska oceniała REALIZACJĘ tych PROGRAMÓW POETYCKICH W POZYTYWIŹMIE?
Zaskakuje, np. Tetmajer gloryfikuje Asnyka, Orzeszkową, Konopnicką za radość życia i dumę z polskości.
Kolejne jednak opinie są ostrożniejsze. Surowo oceniano powieści lat siedemdziesiątych za brak artyzmu i zgubny logizm (Potocki-wiele jego opini w dalszej części artykułu). Lata '80 przynoszące rozwój noweli i powieści, są już doceniane za „początki wznoszenia twórczości narodowej”. Pochwały płyną w stronę wielkiej trójki powieściopisarzy, jak również twórców naturalizmu, dostrzega się w ich twórczości podwaliny dla Przybyszewskiego, Wyspiańskiego czy Reymonta. Ironiczne natomiast opinie padały pod adresem „tasiemcy felietonowych” Gabalewicza czy Sabowskiego, a także twórczości dramatycznej np. komedii Zalewskiego. Niekwestowanymi postaciami poetyckimi byli dla Młodych byli Asnyk i Konopnicka. W czasach niepoetyckich ich liryka była autentyczna, nowatorska ideowo i formalnie.
STOSUNEK NAJWYBITNIEJSZYCH PRZEDSTAWICIELI POZYTYWIZMU DO JEGO IDEI różnie był oceniany przez Młodych.
Przykładowo- przystosowanie się poetów do idei pozytywistycznych, ich rola służebna była negatywnie traktowana. Oczywiste dla Młodych było zerwanie Sienkiewicza z pozytywizmem w powieściach. Doceniona została jednak publicystyka Świętochowskiego. Dla innych autorów pozytywistycznych Młoda Polska doszukuje się przeróżnych korelacji z romantyzmem: np. jako jego kontynuacji czy syntezy wzorców ideowych. Jednak dla Brzozoswkiego dopiero Nad Niemnem jest powrotem do romantyzmu. Przybyszewski mówił: Pozytywizm sam nie stworzył ani jednego dzieła sztuki w Polsce. U Prusa zauważono połączenie romantyzmu i pozytywizmu, doceniono go za dar widzenia organizmów społecznych i nazwano „zakapturzonym romantykiem”. Podobnie i w twórczości Dygańskiego widziano hybrydę realizmu i idealizmu. Ważne szczególnie dla lewicy Konopnicka (najbardziej społeczna ze wszystkich poetów) i Orzeszkowa (młodsza siostra Mickiewicza) wiele czerpać miały z romantyzmu. Jednak tak wyrażane opinie Młodych były głównie następstwem sentymentów pisarzy wobec mistrzów swojej młodości.
Na końcu Markiewicz omawia stosunek do DZIEDZICTWA ŚRODKÓW WYRAZU ARTYSTYCZNEGO. Dla poezji i dramatu poetyckiego -pozytywizm był tradycją negatywną. W poezji jedynie poszerzony dyskurs pojęciowy Asnyka i sylabotonizm u Konopnickiej były kontynuowane. W dramacie obyczajowym, realizm i naturalizm otwarły drogę dla tematyki drastycznej i języka potocznego. Powieść więc była w kolejnym stadium rozwoju i czerpano z jej osiągnięć. Powieść dziedziczyła poszerzenie prezentacji scenicznej i partii dialogowych, redukcję roli narratora (Prus- Żeromski: Nad Niemnem- Chłopi).
Podsumowując: Młoda Polska nie tylko negowała pozytywizm, choć wiele idei zwalczała i krytykowała, często też czerpała z niego inspiracje.
.
1