Kultura ceramiki wstęgowej rytej
Jej nazwa pochodzi od kulistej formy naczyń glinianych zdobionych ornamentem rytym w postaci wstęg spiralnych i innych wątków geometrycznych.
Ponieważ kultura ta stanowi niejako wstęp do rewolucji neolitycznej (V/IV w. p.n.e.) wprowadza nowe techniki produkowania narzędzi. Po raz pierwszy wytwarzane są narzędzia ze skał krystalicznych, gładzonych na powierzchni, wśród nich asymetryczne siekiery w kształcie zbliżonym do kopyta szewskiego, a także bardziej płaskie narzędzia tego typu z przewierconym otworem do osadzania styliska, które były wykorzystywane jako motyki lub topory, większe natomiast jako lemiesze pierwotnego najstarszego pługa. Ciekawa również była obróbka kamienia- poprzez obtłukiwanie surowego kawałka uzyskiwano pożądany kształt, następnie tak długo pocierano jego powierzchnie o kamienną płytę, posypując co jakiś czas zwilżonym piaskiem, aż stawał się zupełni gładki. Płyty do obróbki, podobne były do kamiennych żaren tzn. miały zbliżony kształt oraz posiadały wgłębienie pośrodku, były jednak mniejsze i bardziej płaskie.
W obrębie narzędzi krzemiennych nadal egzystowały formy i techniki będące dziedzictwem mezolitu, były one jednak już zdecydowanie uboższe z powodu braku surowca. Otrzymywany półsurowiec wiórowo- odłupkowy miał zazwyczaj niewielkie rozmiary (dł. 1,5- 7 cm) co jest cechą charakterystyczną omawianej kultury. Najliczniej we wszystkich zespołach występują drapacze (wykonywane prawdopodobnie do obróbki skóry), półtylczaki, wiórowce i zgrzebła, przekłuwacze. W użyciu była dość znaczna ilość wiórów nieretuszowanych, służących np. jako ostrza wkładowe do sierpów.
Ważnym elementem kultury ceramiki wstęgowej jest drewno, które po odpowiedniej obróbce dokonywanej z pomocą kamiennych siekier lub też węższych od siekier kamiennych dłut, było wykorzystywane w celu obróbek przedmiotów organicznych. Ze względu na tak rozpowszechnione użytkowanie drewna często mówimy o „drewnianym” charakterze kultury materialnej tego okresu.
Inwencja artystyczna wyrażała się też w sporządzaniu różnych ozdób. Używały ich, o czym świadczą znaleziska w grobach, zarówno kobiety jak i mężczyźni, a nawet małe dzieci. W celu wykonania danej ozdoby dokonywano najczęściej obróbki kości, rogów a nawet zębów zwierzęcych, którą zakańczano przepiłowywaniem lub przewiercaniem otworów. Podobne otwory były też precyzyjnie przekuwane w kruchych muszelkach, z których sporządzano ozdoby.
O rozmaitych sposobach noszenia biżuterii świadczą odkrycia w jednym z grobów tej epoki. Pochowany tam człowiek ubrany był w coś w rodzaju spódniczki czy szerokiego pasa noszonego na biodrach, obszytego kościanymi paciorkami, układami w rzędy jeden obok drugiego. Innego rodzaju paciorki zdobiły głowę zmarłego.
Na uwagę przysługuje przywiązanie szczególnego znaczenia do ozdób ze śródziemnomorskich muszli Spondylus Gaederopus. Nosiły je po jednej lub kilka sztuk osobniki obojga płci. Pięknie wykonaną kolię z 40 paciorków - 3 z muszli, 1 glinianego i 36 z białego marmuru znaleziono w grobie w okolicy Kielc.
Powracając do tematyki grobów. Znajdowane stanowiska są szkieletowe ze skurczonymi ułożonymi na boku zwłokami, sporadycznie spotyka się groby ciałopalne. Do grobów wkładano naczynia, jedno lub dwa (z jedzeniem i/lub piciem), a także nieliczną biżuterie.
Kultura ceramiki wstęgowej kłutej:
Kultura ceramiki wstęgowej kłutej powstała w wyniku rozpadu kultury ceramiki wstęgowej rytej. Jej nazwa pochodzi od zdobień naczyń prostolinijnymi kątowymi wstęgami wykonywanymi w technice nakłuć - bardzo często podwójnych. Wyrobami, które możemy przypisać są płaskie motyki, długie lemiesze z przewierconym otworem, siekierki klinowate z wąskim tępym rylcem i z przechylonym łukowatym albo prostym ostrzem.
Kultura ceramiki wstęgowej kłutej, zwłaszcza w swych starszych fazach, była w wielu dziedzinach kontynuacją kultury ceramiki wstęgowej rytej. Pojawiają się jednak pewne innowacje. Zmarli chowani byli na wyodrębnionych cmentarzyskach, które służyły jako miejsce pochówku dla mieszkańców kilku osad z danego mikroregionu. Dominującym typem obrządku był obrządek szkieletowy, chociaż znane są także groby ciałopalne. Zmarli składani do grobów w pozycji skurczonej wyposażeni byli w naczynia, narzędzia krzemienne i kamienne oraz ozdoby. Groby mężczyzn były z reguły głębiej wykopywane niż kobiece.
Wśród ozdób znanych z grobów wyjątkowe miejsce zajmują bransolety, wykonywane z różnych rodzajów kamienia, miedzy innymi z marmuru. Jak dotychczas nie znaleziono w grobach narzędzia wykonanych z miedzi, co pozwala sądzić, że surowiec ten nie był znany ludności kultury ceramiki kłutej mimo, że Ludność tej kultury utrzymywała ożywione kontakty z przedstawicielami kultury lendzielskiej (liczne importy ceramiki lendzielskiej odnajdywane w środowisku ceramiki kultury ceramiki wstęgowej kłutej i odwrotnie).
Kultura lendzielska
Tereny węgierskie stały się w połowie IV tys. p. n. e. ważnym ośrodkiem wydobycia miedzi, dlatego wykształciła się nowa nie znana dotąd dziedzina wytwórczości niektórych wspólnot - obróbka miedzi. Nie udało się jednak ustalić w jakiej formie sprowadzano miedź do oddalonych osad. Po obróbce i ostygnięciu z uzyskanego metalu wykuwano druty lub cienkie taśmy, z których następnie formowano różne wyroby. Trudności z dostawą surowca powodowały, ze były to na ogół przedmioty drobne, głównie ozdoby. Do bardzo pospolitych należały zwłaszcza zawieszki z drutu, tzw. binoklowate, lub z blaszki - okrągłe z wytłoczonym ornamentem guzków albo podłużne, zwinięte na jednym końcu w uszko. Częste były też bransolety z wielokrotnie, spiralnie skręconego drutu lub taśmy o końcach niekiedy zwiniętych, paciorki, rurkowate skręty, pierścionki itp. Natomiast znacznie rzadziej wykonywano metalowe narzędzia, wymagało to bowiem większej ilości surowca.
Pół wytwory miedziane i wyroby z tego surowca podobnie jak muszle z Morza Śródziemnomorskiego, z których wycinano krążkowe paciorki, pełniły nie tylko rolę użytkową, ale stanowiły rodzaj środka wymiany - płaciła. Były również środkiem tezauryzacji. Długie sznury takich paciorków znajdywano w grobach.
Zmarłych chowano w obrządku szkieletowym w prostokątnych lub owalnych jamach w pozycji skurczonej na boku (naśladuje pozycje jaką przyjmuje się podczas snu) - mężczyzn na prawym kobiety na lewym boku. Ciała posypywano ochrą.
Obok wspomnianych już paciorków muszli występowały ozdoby z miedzi, bursztynu, kłów zwierzęcych i kości. Z kawałków kości długich cięto krążkowane lub cylindryczne paciorki z naturalnym otworem wewnątrz. Znana była też szeroko stosowana umiejętność przewiercania otworów zarówno w kości, twardych żebrach zwierzęcych jak i kruchych muszlach. Doskonale radzono sobie z wykrawaniem wyrobów różnego kształtu, wyrównywaniem i polerowaniem ich powierzchni. Wyrabiano często ozdobne naramienniki oraz bransolety, wykorzystując do tego zwykle szerokie kawałki żeber zwierzęcych, którym najpierw po rozgrzaniu w gorącej wodzie lub parze i wymoczeniu w ługu nadawano kształt niezamkniętych obręczy. Wypolerowane ich powierzchnie zdobiono technika rytowniczą. Podobną techniką pokrywano również niektóre kościane i rogowe okładziny lub biżuterie.
Na temat obróbki drewna i sporządzania z niego rozmaitych przedmiotów niewiele można powiedzieć. Była to jednak zapewne najbardziej rozwinięta gałąź wytwórczości mieszkańców tej kultury, ilość bowiem używanych przez nich wyrobów z innych tworzyw była stosunkowo niewielka. Kultura plemion kręgu naddunajskiego zachowała zatem nadal specyficzny „drewniany” charakter.
Znacznie lepiej niż obróbka drewna poświadczony jest wyrób przedmiotów kamiennych. Z różnego rodzaju skał, zwłaszcza z twardszych gatunków piaskowca oraz łupków krystalicznych, wytwarzano jak dawniej motyki, siekiery i toporki z otworami na stylisko, które stanowiły chyba najpospolitszy rodzaj narzędzi kamiennych używanych do codziennych prac. Świadczy o tym stosunkowo duża ilość znalezisk w osiedlach, a także powszechny obyczaj wkładania ich do grobów jako osobistego wyposażenia pochowanych osób.
Sposób wykonania kamiennych narzędzi nie uległ większym zmianom. Z wielu ówczesnych osad znane są płaskie płyty, na których jak dawniej, wygładzano powierzchnię wyrobów. Po wypolerowaniu przewiercano w nich otwory za pomocą kawałka cylindrycznej pustej wewnątrz kości lub twardego gatunku drewna (np. czarnego bzu).
Zachodni odłam kultury lendzielskiej wykształcił własny styl w dziedzinie plastyki figuralnej. Gliniane figurki przedstawiające bóstwa żeńskie uformowane były na kształt sylwetki młodej dziewczyny o szczupłej talii podkreślonej często paskiem, drobnych piersiach drobnych biodrach i masywnych nogach. Ich ramiona, początkowo zaznaczone schematycznie, później uniesione w geście błogosławieństwa. Poza plastyką antropomorficzną istniała także plastyka zoomorficzna. Ze stanowisk pochodzą również małe gliniane ołtarzyki i zawieszki w kształcie gwiazdy lub kostki do gry, które być może były związane były ze strefą szeroko pojętych wierzeń.
Wspomnieć jeszcze warto o spotykanych w dorzeczu górnej Wisły niewielkich zagadkowych przedmiotach sporządzonych z płaskich otoczaków piaskowcowych. Są to mniej więcej prostokątne płytki, których jeden lub dwa boki maja zazwyczaj charakter linii falistej. Funkcje tych płytek trudno określić, aczkolwiek znajdowane są okazy pokryte częściowo czerwoną ochrą, inne natomiast noszą zwykle ślady tarcia; nie jest wiec wykluczone że służyły one do rozcierania barwników.
Bibliografia:
Prahistoria ziem polskich. Neolit Marta Godłowska Polska Akademia Nauk Instytut Historii Materialnej Warszawa 1978
Kultura pradziejowa na ziemiach polskich zarys Jerzy Gąssowski Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1985
Rewolucja neolityczna i jej znaczenie dla rozwoju kultury europejskiej Witold Hensel Stanisław Tabaczyński Wszechnica Polskiej Akademii Nauk Ossolineum Warszawa 1978
Archeologja Polski. Zarys czasów przed historycznych i wczesnodziejowych ziem polskich Włodzimierz Antoniewicz Trzaska, Evert i Michalski sp. Akc. Warszawa
Wielka historia świata. Stary i nowy świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego Joachim Śliwa Świat ksiązki Kraków 205
3