Najstarsze kultury archeologiczne na ziemiach polskich.
Pierwsze ślady bytności człowieka na ziemiach polskich mamy już z okresu paleolitu. Z tego czasu odnajdywane są głównie narzędzia kamienne i krzemienne, chociaż nie brakuje również śladów obozowisk (m.in. Jaskinia Obłazowa, Całowanie koło Warszawy) czy ludzkich szczątków kostnych (Jaskinia Maszycka). Natomiast w mezolicie pojawiają się już cztery wiodące kultury archeologiczne: komornicka (Wielkopolska, Dolny Śląsk), kundajska (północno-wschodnia Polska), chojnicko - pieńkowska (Pomorze, Mazowsze) oraz janisławicka (centralna i południowa Polska).
Około 5400 lat a. C. pojawia się na ziemiach polskich pierwsza kultura neolityczna, a mianowicie kultura ceramiki wstęgowej rytej. Dotarła ona na nasze tereny z Czech i Moraw zajmując początkowo obszar Dolnego i Górnego Śląska oraz Małopolski, a następnie rozprzestrzeniła się do rejonu Rzeszowa, Kujaw, Ziemi Chełmińskiej i Wielkopolski. Charakterystyczne dla tej kultury jest drewniane budownictwo długich, prostokątnych domów o słupowej konstrukcji ścian. Natomiast ceramika to naczynia o formach głównie kulistych, we wczesnej fazie na pustych nóżkach. Wątki ornamentacyjne to proste, faliste i półkoliste linie. Na terenie Dolnego Śląska nastąpił proces lokalnej transformacji kultury ceramiki wstęgowej rytej w kulturę ceramiki wstęgowej kłutej. Pojawia się nowy styl ornamentacji naczyń - linie utworzone z drobnych nakłuć wykonywanych grzebieniem lub radełkiem. Długie drewniane domy także były o konstrukcji palisadowej, jednak budowane już na planie trapezu. Wokół domów znajdowały się jamy gospodarcze. Kultura ta rozprzestrzeniła się do Wielkopolski i Kujaw. Natomiast na obszarze Małopolski pojawił się tzw. kompleks lendzielsko - polgarski. Uformowały go kultury powstałe na terenach Transdanubii, zachodniej Słowacji i południowych Moraw (kultura lendzielska) oraz w basenie Cisy (kultura polgarska). Na ziemiach polskich można wyróżnić cztery grupy tego kompleksu: samborzecko - opatowska, pleszowska, modlnicka i ocicka. Na Górnym Śląsku oraz
w Małopolsce występowała jeszcze jedna kultura archeologiczna, współczesna kompleksowi lendzielsko - polgarskiemu, określana jako kultura malicka. Rozwijała się ona aż do ok. 3800 lat a. C. obejmując swoim zasięgiem znaczną część Polski.
Bardzo znaczącą kulturą archeologiczną była kultura pucharów lejkowatych ukształtowana na Niżu Europejskim. Ze względu na spory obszar terytorialny jaki objęła
(od Holandii, Danii, północnych i środkowych Niemiec po Wołyń i dorzecze Dniestru oraz od północnej Polski aż do Moraw, Czech i Dolnej Austrii) w jej skład weszły bardzo zróżnicowane grupy, połączone jednym elementem - stylem ceramiki. Były to puchary
o kulistym brzuścu i słabo wyodrębnionej szyjce, natomiast w późniejszej fazie widoczne jest silniejsze profilowanie naczyń z ornamentyką odciskanego stempelka bądź sznura. Kultura ta przedstawia dowody stosowania sprzężajnego rolnictwa opartego na użyciu radła ciągnionego przez zwierzęta, np. ślady regularnej orki zachowane pod nasypami grobowców (Sarnowo na Kujawach), figurka gliniana przedstawiająca woły w zaprzęgu (Krężnica Jara k. Lublina), jak również dowody na używanie zwierząt pociągowych do transportu przy wozach czterokołowych - rysunki na naczyniach odkrytych w Bronocicach. Większy rozwój gospodarki rolniczo - hodowlanej umożliwił wzrost demograficzny, co wyraziło się zwiększeniem liczby osad. Nastąpiła ich wyraźna hierarchizacja: pojawiły się duże osady obronne - centra władzy, średnie osady o charakterze rezydencjalnym oraz małe osady związane z eksploatacją zasobów środowiska i produkcją. Cechą charakterystyczną kultury pucharów lejkowatych są tzw. grobowce kujawskie. Były to budowle megalityczne o długości sięgającej 130 m, szerokości 15 m i wysokości do 3 m w kształcie wydłużonego trapezu lub trójkąta, wzniesione przy użyciu wielkich głazów bądź kamiennych lub drewnianych obstaw nasypów ziemnych. Nasypy te kryły kilka pochówków indywidualnych lub zbiorowych.
Z kulturą pucharów lejkowatych była powiązana kultura amfor kulistych, o czym świadczy podobna technologia obróbki kamienia, analogiczne formy amfor oraz odciskana ornamentyka stempelkowa. Kultura ta jest znana przede wszystkim z pochówków w formach grobów korytarzowych, skrzynkowych w obstawach kamiennych lub przykrytych brukami. Cmentarzyska były stosunkowo małe, zawierające 1 - 3 groby zbiorowe i 1 - 5 grobów indywidualnych. Występują też pochówki krów, jak również wspólne groby ludzi i zwierząt, co świadczy o znaczeniu hodowli bydła. Ludność amfor kulistych dzieli się na trzy grupy regionalne: środkowopolską - obejmującą całe dorzecze Wisły z wyjątkiem Pogórza Karpackiego, zachodnią - w basenie Odry i Łaby, oraz wschodnią - obejmującą Wołyń, Podole i pogórze wschodnich Karpat. Następną kulturą neolityczną jest kultura ceramiki sznurowej nazwana tak od ornamentyki naczyń wykonywanej odciskiem sznura. Drugim charakterystycznym wyróżnikiem owej kultury są specyficzne łódkowate topory kamienne znajdywane w grobach szkieletowych - prostokątnych jamach grobowych otaczanych niekiedy rowkiem i przykrywanych niewysokimi nasypami kurhanowymi. Szkielety odkrywane są w ułożeniu na linii wschód - zachód, często w pozycji skurczonej. Obok jam grobowych występują też szczątki ofiar składanych ze zwierząt, głównie świń i psów.
Około 2200 - 2100 lat a. C. rozpoczyna się na ziemiach polskich epoka brązu,
w której w dorzeczu górnej i środkowej Wisły na podłożu kultury ceramiki sznurowej rozwinęła się kultura mierzanowicka. Zaniedbano w niej budowy kurhanów, a jednolite wyposażenie grobów świadczy o braku stratyfikacji społecznej. Pochówki występują
w kłodach drewnianych bądź zwłoki były zawijane w plecionki. Cmentarzyska towarzyszyły dużym osadom usytuowanym na wzniesieniach. Opierając się na przebadanych osadach
i cmentarzyskach w rejonie Iwanowic, można przypuszczać, że podstawową jednostką organizacji społecznej była rodzina pojedyncza, składająca się z 4 - 5 osób, natomiast dziesięć lub więcej rodzin zamieszkiwało wspólnie jedną osadę, liczącą około 50 - 100 osób. Charakterystyczne dla tej kultury wytwory materialne to m. in. zausznice w kształcie liścia wierzbowego czy też fajansowe paciorki z reguły barwione tlenkiem miedzi. Następną kulturą epoki brązu jest kultura unietycka obejmująca dorzecze Odry. Wyróżniane są w niej dwie fazy: pierwsza z niewielkimi, płaskimi cmentarzyskami szkieletowymi zawierającymi groby skromnie wyposażone w naczynia, wyroby krzemienne i kościane oraz nieliczne przedmioty
z miedzi; druga tzw. faza klasyczna, w której nastąpiło tworzenie się grup lokalnych kultury unietyckiej na terenie środkowego i dolnego Śląska oraz zachodniej Wielkopolski. W fazie tej zaczęto zakładać większe osady z drewnianymi budowlami słupowymi, pojawiły się także rozległe, płaskie cmentarzyska z grobami bogato wyposażonymi w przedmioty miedziane. Zmarłych składano w kłodach drewnianych lub w obstawach kamiennych. Wśród ludności kultury unietyckiej widoczny jest podział społeczny, o czym świadczą odnajdywane przedmioty o insygnialnym znaczeniu (berła sztyletowe, niektóre typy sztyletów) oraz pochówki tzw. „piramidy wielkopolski” w formie dużych kurhanów z kamiennymi jądrami.
Pomiędzy 1600 a 1300 lat a. C. na ziemiach polskich następuje rozkwit kultur mogiłowych, do których należą: kultura nowocerekwiańska, przedłużycka i trzciniecka. Kultura nowocerekwiańska utworzyła się na Górnym Śląsku, a znana jest przede wszystkim
z osad często otaczanych potężnymi fortyfikacjami kamienno - ziemnymi. Groby są stosunkowo rzadkie, występują jedynie pochówki szkieletowe w obrębie osad. Kultura przedłużycka w swojej wczesnej fazie obejmuje dorzecze górnej i środkowej Odry,
a charakteryzuje się cmentarzyskami kurhanowymi z grobami szkieletowymi oraz znaleziskami luźnych wyrobów brązowych, m. in. specyficzne szpile z tarczową główką, bransolety mankietowe, sztylety. W fazie klasycznej tej kultury jej wpływy dotarły na Pomorze i do środkowej Polski. Występują cmentarzyska kurhanowe z jądrem kamiennym, natomiast pochówki wyposażone są głownie w przedmioty brązowe (szpile, bransolety, sztylety, groty włóczni), rzadziej w wyroby kamienne (grociki strzał, buławy i topory).
W późnej fazie kultury przedłużyckiej coraz częściej pojawiają się groby ciałopalne, szczególnie na Śląsku. Charakterystyczny dla tej kultury jest brak osad, co świadczy
o koczowniczym trybie życia. Ostatnią z kręgu kultur mogiłowych jest kultura trzciniecka. Formuje się ona około 1700 lat a. C. i zajmuje tereny dorzecza Wisły trwając do około 1300 lat a. C. W najstarszej fazie tej kultury występują cmentarzyska płaskie ze szkieletowymi grobami, często zbiorowymi. Dopiero później utrwalają się wśród ludności trzcinieckiej zwyczaje pogrzebowe z kurhanami i grobami ciałopalnymi. Jeszcze powszechnie używane są surowce kamienne, natomiast wśród wyrobów brązowych odkryto siekiery, groty oszczepów oraz ozdoby: bransolety, naramienniki, wisiory. Cechą charakterystyczną jest obecność osad, głównie w Małopolsce. Część zabudowy stanowiły naziemne domy słupowe, część jednak miała charakter półziemianek, często z korytarzykiem. Na uwagę zasługują liczne jamy zasobowe, które służyły najprawdopodobniej do przechowywania ziarna.
Około 1300 lat a. C. pojawia się kultura łużycka, która należy do kręgu tzw. kultur pól popielnicowych. Ze względu na duży zasięg obszarowy tej kultury (od dorzecza Wisły
i Odry do północnych Czech, Saksonii, Łużyc i Branderburgii) była ona bardzo zróżnicowana, mimo to istniało kilka cech wspólnych dla jej całego terytorium, tj. gospodarka hodowlano - rolnicza, budownictwo drewniane, struktury osadnicze, ceramika z ornamentyką geometryczną oraz obrządek pogrzebowy głównie z płaskimi ciałopalnymi grobami popielnicowymi. Na terenach ziem polskich występowało kilka grup lokalnych kultury łużyckiej: grupa śląska, sasko - łużycka, górnośląsko - małopolska, brandenbursko - lubuska, zachodniopomorska, wschodnia, tarnobrzeska, kaszubska oraz warmińsko - mazurska. Wczesna faza kultury łużyckiej wyróżnia się tzw. ceramiką guzową - naczynia z wypchanymi od wnętrza wypukłościami, guzami na największej wydętości brzuśca. Drugą fazę cechuje najpierw ceramika ostroprofilowana - głównie dwustożkowe formy naczyń, a następnie naczynia zdobione ukośnym kanelowaniem oraz specyficzne typy mieczy, szpil i fibul brązowych. Z kultura łużycką związana jest najbardziej znana osada obronna - gród
w Biskupinie. Powstał on prawdopodobnie na przełomie 738 i 737 roku a. C., a został odkryty przypadkowo przez Walentego Szwajcera w 1932 roku.
J. K. Kozłowski, P. Kaczanowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich do VII wieku, Kraków 1998
J. Kmieciński, Pradzieje ziem polskich, Warszawa 1989
1