Dzieło literackie

Forma dzieła literackiego to styl dzieła; treść dzieła to jego kompozycja.

Styl

1. Językowe składniki wypowiedzi.

2. Słownictwo.

3. Frazeologia.

4. Konstrukcje zdaniowe.

5. Jednostki wypowiedzeniowe:

1. narracja;

2. monolog liryczny;

3. dialog oraz jego powiązania.

Kompozycja

1. Świat przedstawiony - ogół działań, przeżyć, zdarzeń i rzeczy.

2. Motyw - najmniejsza jednostka kompozycyjna utworu:

1. motywy dynamiczne - rozwijają świat przestawiony w czasie - zdarzenia;

2. motywy statyczne - rozbudowują świat w przestrzeni (przedmioty, cechy, wygląd).

3. Połączenie motywów to postacie, zdarzenia, ich przebieg, tło.

4. Zespół motywów - jednolity i spójny to temat.

5. Rodzaje tematów:

1. wątek, czyli ciąg zdarzeń, np. dzieje romansu Odrowąża i Salomei w „Wiernej”;

2. intryga lub konflikt, np. spór o mur graniczny w „Zemście”;

3. refleksja lub przeżycie - w utworach literackich.

6. Podstawowy składnik treści to podmiot literacki:

1. jest to fikcyjna osoba opowiadająca o świecie przedstawionym lub opisująca go, wyrażająca przeżycia lub snująca rozmyślania;

2. podmiot literacki może być rozmaicie ujawniany, konkretyzowany, indywidualizowany;

3. najbardziej wyrazisty w utworach liryki bezpośredniej, gdzie jako „ja” wprost komunikuje uczucia i myśli;

4. w narracji 1. osobowej (pamiętnikarskiej) jest zarazem podmiotem i bohaterem;

5. podmiot może być całkowicie ukryty poza światem przedstawionym;

6. może być upośredniona obecność podmiotu.

7. Główny składnik treści to zawartość ideowa, ogół poglądów, mniemań, ocen, opinii, jakie pisarz usiłuje przekazać wprost lub przez konstrukcję podmiotu:

1. idea - myśl przewodnia dzieła, prawda stanowiąca przesłanie dzieła;

2. idea może występować jako problem (moralny, światopoglądowy, filozoficzny) pozostawiony do samodzielnego rozstrzygnięcia;

3. idea może funkcjonować jako tendencja, gdy ma charakter tezy.

Język w utworach literackich

1. Język literatury pięknej to język poetycki ( w utworach wierszowanych i prozatorskich). Nie można mylić go z językiem literackim, czyli językiem używanym przez wykształconą część społeczeństwa, obowiązującym w nauczaniu itp..

2. Język poetycki czerpie z dorobku języka narodowego - z jego odmian i warstw, z gwar, żargonów, wyrażeń obcojęzycznych (orientalizmy, latynizmy, makaronizmy, germanizmy), z neologizmów.

Styl

1. Styl pisarza, epoki, gatunki literackie, prądy literackie.

2. Stylizacja - pisarz w sposób zamierzony jawnie naśladuje inny wzorzec stylu.

3. Pastisz - stylizacja zmierzająca do całkowitego upodobnienia do wzorca.

4. Parodia - stylizacja zmierzająca do ośmieszenia utworu literackiego.

5. Aluzja - użycie elementu innego dzieła (motyw, tytuł, scena itp.).

6. Cytat - dosłowne przytoczenie fragmentu innego utworu lub wypowiedzi.

7. Parafraza - oparcie utworu w całości lub we fragmentach na innym utworze, przy równoczesnym przekształceniu go.

Ważniejsze sposoby poetyckiej organizacji elementów brzmieniowych

1. Instumentacja głoskowa - nagromadzenie określonych głosek, np. zwija się zaułek zawiły zagubiony we własnych załomach:

1. aliteracja - tożsamość początkowych głosek w sąsiadujących wyrazach;

2. onomatopeja - dźwiękonaśladownictwo, np. szum, plusk, warkot.

2. Rytmizacja i wierszowość.

3. Rymy i strofy.

Poetyckie słownictwo

1. Anafora - powtórzenie jednakowych słów na początku wersów lub zdań.

2. Zdrobnienia (deminutiva), zgrubienia (augmentativa), np. złotko, łeb oraz złożenia, np. zbożosiejny, bystropromienny.

3. Zestawienie słów bliskoznacznych lub kontrastowych znaczeń - agradacja: szeregowanie słów od malejącej lub rosnącej intensywności, np. z wolna zelżał, zmalał, ustał żal.

4. Zestawienia słów spokrewnionych, np. zwroty, zawroty, powroty, wywroty.

5. Dobór słów spoza współczesnego języka literackiego (archaizmy, prowincjonalizmy, dialektyzmy).

6. Przekształcenie znanych form wyrazowych, np. mużnięty, mironczarnia, cozrobień.

Poetycka składnia

1. Inwersja - zmiany w szyku wyrazów w zdaniu, np. Po cóż do cudzych z młodu szlachta jeździ krajów?

2. Elipsy - zdania niepełne, anakoluty - zdania nieprawidłowe, np. Ale samotny - ale łzami płynę - I to pisanie...

3. Operowanie zdaniami wyjątkowo krótkimi lub wieloczłonowymi, długimi, np. Przeczytaj, osądź. Spalę. Nie pochwalisz?

4. Paralelizmy - ciągi zdań o takiej samej lub podobnej budowie, np.

Gęby za lud krzyczące sam lud w końcu znudzą

I twarze lud bawiące na końcu lud znudzą. (A. Mickiewicz)

5. Antytezy - zdania oparte na opozycji znaczeń, np. Potępi nas świętoszek, rozpustnik wyśmieje.

6. Zdanie ujawniające zaangażowanie emocjonalne mówiącego:

1. wykrzyknienie (eksklamacja), czyli zdanie wykrzyknikowe wyrażające emocje;

2. apostrofa - bezpośredni uroczysty zwrot do słuchaczy, innych osób, abstrakcyjnych pojęć, zjawisk natury, bóstw;

3. inwokacja - odmiana apostrofy, postawione na wstępie eposu wezwanie do muz lub Boga, np. apostrofa - Litwo! Ojczyzno..., inwokacja - Panno święta, co...

4. pytanie retoryczne - zdanie wypowiedziane w formie pytania.

Tropy - środki przekształcające znaczenie językowe.

1. Metafora (przenośnia) - nadaje nowe znaczenie wyrazom, np. czarne zabobonu miotły, nie zapisane arkusze ziemi czekają nowych piór. Metafory utarte w mowie potocznej: kobierce łąk, stalowe rumaki, upływ czasu. Odmiany metafor:

1. personifikacja (uosobienie) - przypisanie przedmiotom, pojęciom, zjawiskom przyrody (zwierzętom, roślinom) cech i zachowań ludzkich;

2. animizacja (ożywienie) - przypisywanie tworom nieożywionym właściwości istot żywych;

3. metonimia (zamienna) - użycie zamiast nazwy właściwej innej nazwy skojarzonej; nadaje szczególne znaczenie jednemu wyrazowi, np. ryknęły spiże (zamiast: działa), to było jego grobem (powodem śmierci), dobre pióro (dobry pisarz), wór złota (bogacz);

4. synekdocha (ogarnienie) - rodzaj zamienni, w której pojęcie ogólniejsze zastępuje się bardziej szczegółowym lub przeciwnie, np. głowa (zamiast: człowiek), próg, dach (dom), zwierzę czworonożne (wół), Niemiec (Niemcy), młodzi (młodość), człowiek (ludzkość), u Mickiewicza - z chińskich ziół ciągnione treści (herbata);

5. para pro toto - odmiana synektody, część zamiast całości, np. mózg (człowiek), żagiel (łódź).

2. Epitet - przymiotnik, imiesłów lub rzeczownik określający albo oceniający:

1. epitet metaforyczny, np. rozgałęziona godzina;

2. oksymoron (epitet sprzeczny), np. słodka gorycz, mroczne światło, wymowne milczenie, zajadłe trucizny, słodka trucizna, gniotąca lekkość.

3. Porównanie - człony porównania połączone są słowami: jak, niby, na kształt, podobnie, np. sączyłaś jak tlen na moim oddechu.

4. Porównanie homeryckie - bardzo rozbudowane.

5. Peryfraza - omówienie, zastąpienie zwykłego określenia innym, szerszym, wielosłownym, często przenośnym, np. chińskich ziół ciągnione treści (u Mickiewicza - herbata).

6. Hiperbola - przesadnia, spotęgowanie cech, wyolbrzymienie, przesada, np. hiperboliczna peryfraza przestrzeni powietrznej, w którą wdarł się balonem człowiek:

Pierzchliwe pogania ptaki,

A gniewny Jowisz ognistym grotem

Powietrzne przeszywa szlaki.

7. Paradoks - błyskotliwe sformułowanie myśli zawierające jakąś sprzeczność z ogólnie panującym poglądem, np. mowa służy do ukrywania myśli.

8. Gra słów - użycie tych samych lub podobnie brzmiących wyrazów celem uzyskania odmiennych znaczeń, nastrojów, dla osiągnięcia efektów dramatycznych lub żartobliwych, np.

Ulica Miła wcale nie jest miła,

Ulicą Miłą nie chodź moja miła.

9. Kalambur - gra słów oparta na podwójnym znaczeniu wyrazów lub przekomponowaniu ich formy, np. Odyseusz: król Itaki i owaki, kar /nawał, szal /bierz, na bal /konie nie chodzą, mało win /, a on pije, epoka od /rodzenia, chała na wysokościach, histeriozofia.

10. Symbol - motyw lub zespół motywów, który poza znaczeniem dosłownym i konkretnym przekazuje znaczenie wyższego rzędu: ogólniejsze, abstrakcyjne, nasycone treściami filozoficznymi czy religijnymi. Znaczenie symboliczne jest trudne do ścisłego sformułowania. Symbol stał się środkiem wyrazu dla prądu zwanego symbolizmem. Odgrywa ważną rolę w twórczości Wyspiańskiego, Tetmajera, Leśmiana, Przybyszewskiego oraz innych pisarzy młodopolskich. W Weselu symbolami są: złoty róg, chochoł, taniec.

11. Alegoria - motyw mający podwójne znaczenie jak symbol. W odróżnieniu od niego znaczenie abstrakcyjne w alegorii jest stałe i skonwencjonalizowane. Alegoria jest obrazowym przedstawieniem (często personifikacją lub animizacją) pojęć abstrakcyjnych - moralnych, religijnych, metafizycznych, estetycznych, takich jak: wolność, niewola, nędza, postęp, bogactwo, grzechy. W bajkach fabuła i bohaterowie zwierzęcy są alegorią ludzkich charakterów.

12. Puenta (ostry koniec) - zaskakująca, niespodziana myśl w zakończeniu utworu, np.

Rumieńce lata pobladły.

Liść złoty z wiatrem mknie.

I klonom liście opadły,

i mnie...

13. Ironia - nadanie użytym wyrazom przeciwnego sensu niż znaczenie dosłowne.

Rymy

1. Męskie, np. pól - ból.

2. Żeńskie, np. miały - biały.

3. Dokładne, np. pieszczoty - ochoty.

4. Niedokładne - asonans: identyczne samogłoski w różnych pozycjach, np. powrót - gotów.

5. Regularne:

1. parzyste (sąsiadujące): aabb;

2. przeplatane (krzyżowe): abab;

3. okalające: abba.

6. Nieregularne.

Wiersz

wiersz regularny wiersz nieregularny wiersz wolny

sylabiczny sylabiczny

sylabotoniczny

toniczny

1. Wiersz sylabiczny (sylabowiec) - jednakowa liczba sylab, akcent pada na przedostatniej sylabie w zakończeniu wersu, czyli w klauzuli, średniówka w wersach ponad 8-zgłoskowych, stały przedział międzywersowy w kolejnych wersach, np.

Car dziwi się, ze strachu drżą Petersburczany,

------- + ------ 13-zgłoskowiec 7+6

Car gniewa się, ze strachu mrą jego dworzany

------- + ------ 13 (7+6).

Najczęstsze formy sylabowca polskiego: 13 (7+6), 11 (5+6), 8-zgłoskowiec bezśredniówkowy w balladach i fraszkach.

2. Wiersz sylabotoniczny (sylabotonik) - jednakowa ilość sylab, stałe umiejscowienie akcentów w wersie:

1. jamb - dwusylabowiec, akcent na 2. sylabie --- - -

2. trochej --

3. daktyl ---

4. amfibrach ---

5. anapest ---

6. peon II ----

np. Honor myślom z których błyska - -/- -/- -/

Nowy duch i froma nowa! ----/-/-/---- (czterostepowiec trocheiczny)

3. Wiersz toniczny (tonik) - powtarzalność zestrojów akcentowych (wyrazów akcentowanych i nieakcentowanych):

1. trójakcentowiec

2. sześcioakcentowiec

np. I oto gdy w wiejskim kościole 9 zgłosek, 3 zestroje akcentowe

Organy brzmią rozmodlone 8 zgłosek, 3 zestroje akcentowe

Ja z jarzmem tych pragnień moich 8 zgłosek, 3 zestroje akcentowe

W jego wędruję stronę 7 zgłosek, 3 zestroje akcentowe

Strofy

1. Dystych - dwuwersowa, łączona rymem.

2. Tercyna - zwrotka 3-wersowa (często 11-zgłoskowa), rymy: aba bcb cdc.

3. Saficka - 4-wersowa, trzy pierwsze wersy są 11-zgłoskowe (5+6), ostatni wers - pięciozgłoskowy.

4. Strofa czterowersowa o rymach parzystych, przeplatanych lub okalających.

5. Sekstyna - strofa złożona z 6 wersów (najczęściej 11-zgłoskowych), o układzie rymów ababcc.

6. Oktawa - strofa złożona z 8 wersów (najczęściej 11-zgłoskowych), rymy abababcc.

7. Przeciwieństwem wiersza stroficznego jest wiersz nie podzielony na strofy, zwany ciągłym lub stychicznym.

1

1

---