Poczet Królów Polski
Mieszko I (ok. 922-992). Pierwszy historycznie udokumentowany władca Polski z dynastii Piastów. Zjednoczył kilka plemion zachodniej Słowiańszczyzny pod swoją władzą książęcą. W celu umocnienia tworzonej państwowości przyjął w 966 r. chrzest. Przez ten akt państwo Mieszka weszło w ówczesny europejski system polityczny, nawiązane zostały stosunki z ówczesnymi potęgami - z papiestwem i z cesarstwem. Chrzest przyjęty został z Czech, wraz z małżeństwem z czeską księżniczką Dobrawą. Po jej śmierci Mieszko poślubił Odę, córkę margrabiego Dytrycha. Prowadził wojny z Marchią Wschodnią i z Czechami. Umierając podzielił państwo między syna pierworodnego Bolesława i synów urodzonych z małżeństwa z Odą.
Bolesław Chrobry (ok. 967-1025). Pierworodny syn Mieszka I i czeskiej księżniczki Dobrawy wygnał z kraju - po śmierci ojca - jego drugą żonę Odę wraz z przyrodnim rodzeństwem i przywrócił jedność państwa. Myśląc o koronie królewskiej, rozwijał kontakty z papiestwem i cesarstwem. W 999 r. doprowadził do kanonizacji biskupa Wojciecha, zamordowanego przez Prusów w trakcie prac misyjnych, i spowodował utworzenie w 1000 r. pierwszej w młodym państwie metropolii (arcybiskupstwa). Jej siedzibą stała się stolica kraju - Gniezno. W tymże roku, w Gnieźnie, doszło do wizyty mającej wielkie znaczenie polityczne dla pozycji państwa Bolesława. Gościem był sam cesarz Otton III, podejmowany z wielką gościnnością i przepychem. W wojnach zarówno z zachodnimi, jak i ze wschodnimi sąsiadami uzyskał Bolesław znaczne nabytki terytorialne. Na zachodzie Milsko i Łużyce. Na wschodzie Grody Czerwieńskie. Upragniona koronacja nastąpiła w ostatnim roku jego życia w 1025.
Mieszko II (990-1034). Został królem z woli wielkiego ojca Bolesława Chrobrego, mimo że był młodszym synem. Ojciec także zarządził jego małżeństwo z Rychezą, siostrzenicą cesarza Ottona III w 1013 r. Bracia Mieszka, starszy Bezprym oraz młodszy Otton, nie pogodzili się z decyzją ojca, a w swej walce przeciwko Mieszkowi uzyskali poparcie koalicji niemiecko-ruskiej. Za jego panowania Czesi zajęli Morawy, Niemcy - Łużyce, Duńczycy - Pomorze, Rusini - Grody Czerwieńskie. Rycheza opuściła kraj potajemnie, zabierając do Niemiec insygnia królewskie. Niedawno zbudowane państwo znalazło się w stanie rozkładu. W 1033 r. Mieszko uznaje zwierzchnictwo cesarza i zrzeka się korony i tytułu królewskiego. Po śmierci Mieszka na ziemiach polskich wybuchła wojna domowa. Mieszko pozostawił syna Kazimierza i dwie córki.
Kazimierz Odnowiciel (1016-1058). Po śmierci Mieszka II w kraju trwała nadal anarchia. Jego syn Kazimierz nie był w stanie przejąć pełni władzy, a w 1037 r. został nawet wygnany przez zbuntowanych możnowładców. Wkrótce potem książę czeski Brzetysław najechał ziemie polskie, złupił Poznań i Gniezno, skąd wywiózł relikwie św. Wojciecha, patrona państwa, a następnie zagarnął Śląsk. W tych dramatycznych okolicznościach powrót Kazimierza nie wywołał większych oporów i książę zabrał się z dużym powodzeniem do odbudowy państwa oraz podnoszenia kraju z upadku gospodarczego i cywilizacyjnego. Kazimierz odzyskał Śląsk i przyłączył Mazowsze. Wobec zniszczenia Wielkopolski i jej starych grodów Poznania i Gniezna, Kazimierz przeniósł stolicę do Krakowa.
Bolesław Śmiały (1039-1081). Najstarszy syn Kazimierza Odnowiciela koronował się w 1076 r., po osiemnastu latach piastowania władzy książęcej, dzięki aktywnej polityce popierania papiestwa w sporze z cesarzem Henrykiem IV. Legaci papiescy ustanowili ponownie metropolię w Gnieźnie oraz kolejne bikupstwo w Płocku obok istniejących w Poznaniu, Wrocławiu i Krakowie. Bolesław prowadził ustawiczne wojny, ingerując m. in. w spory dynastyczne na Węgrzech i Rusi. Starał się trzymać kraj żelazną ręką, co powodowało wiele niezadowolenia, którego wyrazicielem stał się biskup krakowski Stanisław Szczepanowski. Król skazał biskupa na śmierć za zdradę, co doprowadziło do udzielenia mu ekskomuniki i do buntu możnowładztwa. Bolesław uciekł na zaprzyjaźnione Węgry w 1079 r. i tam po paru latach zmarł.
Władysław Herman (1079-1102). Po ucieczce Bolesława Śmiałego możnowładcy wynieśli na tron krakowski młodszego syna Kazimierza Odnowiciela. Władysław ożenił się z córką cesarza i oparł politykę na porozumieniu z krajami niemieckimi i Czechami, uznając prawa tych ostatnich do Śląska. Władysław Herman nie był władcą aktywnym, faktyczną władzę skupił w swoich rękach wojewoda Sieciech. Wywołało to niezadowolenie możnowładców, którzy zaczęli popierać synów panującego - Zbigniewa, a później Bolesława. W 1097 r. doprowadziło to do ostrego konfliktu, w wyniku czego doszło do podziału kraju. Synowie Zbigniew i jego młodszy brat Bolesław Krzywousty otrzymują dziedziczne dzielnice. Władysław Herman nie koronował się na króla, gdyż uznawał zwierzchność cesarstwa.
Bolesław Krzywousty (1085-1138). Po śmierci ojca Bolesław toczył walkę o władzę z bratem przyrodnim Zbigniewem. W miarę utrwalania swojej władzy odnosił kolejne sukcesy wojenne i terytorialne. Walka z cesarzem, Henrykiem V, po wielu dramatycznych epizodach, zakończyła się przegraną wojsk cesarskich w bitwie pod Wrocławiem. Bolesław podbijał Pomorze, prowadząc tam jednocześnie akcje misyjne. Zdobył Pomorze Gdańskie i uzyskał zwierzchnictwo nad Pomorzem Szczecińskim. Jego imponujące sukcesy osłabia jednak ostatni akt polityczny regulujący sprawę następstwa tronu. A mianowicie w swym testamencie Bolesław podzielił państwo między trzech pełnoletnich synów, tworząc co prawda instytucję księcia zwierzchniego - seniora. W ten sposób rozpoczął się okres tzw. rozbicia dzielnicowego, który trwał około 200 lat.
Władysław Wygnaniec (1105-1159). Najstarszy syn Bolesława Krzywoustego został pierwszym księciem zwierzchnim w myśl testamentu ojca. Obok Śląska, który stał się jego dzielnicą dziedziczną, objął dzielnicę senioralną z Krakowem i Gnieznem. Dążył do przywrócenia jedności państwa, szukając sojuszników. W 1146 r. uzyskał poparcie ze strony cesarza Konrada III i wystąpił zbrojnie przeciw braciom, nie odniósł jednak sukcesu i został wygnany. Schronił się w Niemczech. W 1157 r. doprowadził do najazdu cesarza Fryderyka Barbarossy na ziemie polskie, ale na tron senioralny już nie powrócił. Zapoczątkował linię Piastów śląskich.
Bolesław Kędzierzawy (1125-1173). W myśl testamentu ojca Bolesława Krzywoustego objął księstwa mazowieckie i kujawskie. Po wygnaniu starszego brata Władysława przejął tron krakowski i władzę seniora. Musiał stale zabiegać o jej utrzymanie, gdyż Władysław dążył do powrotu na stolicę krakowską, szukając sojuszników w papieżu i w krajach niemieckich. W 1148 r. do Polski przybywa legat papieski Gwido. Próbuje namówić książąt dzielnicowych do ponownego uznania władzy wygnanego Władysława. Bolesław został pokonany przez cesarza Fryderyka Barbarossę i zmuszony do złożenia mu hołdu w 1157 r. i zapłacenia wysokiej kontrybucji. Władysław Wygnaniec nie powrócił mimo to do Krakowa, lecz Bolesław musiał oddać jego synom Śląsk w 1163 r. Za rządów tego władcy Polska straciła Pomorze.
Mieszko Stary (1126-1202). Na podstawie testamentu ojca został księciem Wielkopolski. Po śmierci brata, Bolesława Kędzierzawego, objął dzielnicę senioralną krakowską, stając się księciem zwierzchnim. Również Mieszko dążył do poszerzenia zakresu swej władzy. Spotkało się to z niezadowoleniem, a z czasem z jawnym buntem możnowładców. W wyniku buntu w 1177 r. tron krakowski otrzymał Kazimierz Sprawiedliwy. Mieszko nie pogodził się z takim obrotem sprawy i uparcie dążył do powrotu na tron krakowski. Rządy na kilka lat odzyskał, sprawując władzę w imieniu małoletniego Leszka Białego, syna tegoż samego Kazimierza, który wyparł Mieszka z Krakowa.
Kazimierz Sprawiedliwy (1138-1194). Najmłodszy syn Bolesława Krzywoustego. Pominięty w testamencie ojca, był zapewne pogrobowcem. Własną dzielnicę otrzymał dopiero po swoim bracie Henryku księciu sandomierskim. W 1177 r. bunt możnowładców przeciw Mieszkowi Staremu wyniósł go na stolicę krakowską i Kazimierz stał się księciem zwierzchnim. W 1186 r. objął księstwo mazowieckie i kujawskie. Dążył do uzyskania poparcia Kościoła i w związku z tym na zjeździe w Łęczycy w 1180 r. nadał Kościołowi w Polsce liczne przywileje. W zamian za to uzyskał zgodę na dziedziczenie dzielnicy krakowskiej dla swych potomków. Po jego nagłej śmierci osiem lat trwały walki o tron krakowski.
Władysław Laskonogi (ok. 1165-1231). Syn Mieszka Starego, tron krakowski objął po śmierci ojca, książę gnieźnieński i poznański. Możnowładcy opowiadali się jednak w większości za Leszkiem Białym księciem sandomierskim, synem Kazimierza Sprawiedliwego. Władysław został wygnany z Krakowa, a Leszek objął dzielnicę senioralną. Władysław nie pogodził się z przegraną i dążył do odzyskania dzielnicy krakowskiej, mając oparcie w Wielkopolsce. Wkrótce po śmierci Leszka cel ten osiągnął, jednakże został ponownie wygnany, tym razem przez panującego na Mazowszu księcia Konrada, który jako brat Leszka Białego zgłaszał pretensje do dziedzictwa. Po tej klęsce utracił również Wielkopolskę. Schronił się na Śląsku, gdzie swe dzielnice zapisał w testamencie goszczącemu go księciu Henrykowi Brodatemu.
Leszek Biały (ok. 1186-1227). Syn Kazimierza Sprawiedliwego, książę sandomierski Leszek pretendował do przejęcia stolicy senioralnej w Krakowie po swym ojcu, mając początkowo za głównego rywala Mieszka Starego, brata Kazimierza. Osadził się ostatecznie na tronie krakowskim w 1202 r. Leszek dążył do opanowania Rusi Halickiej, do której mieli pretensje także Węgrzy, nie odniósł jednak sukcesów. Zginął tragicznie pod Gąsawą, na Pomorzu, gdzie spotkał się na zjeździe z Władysławem Laskonogim i Henrykiem Brodatym. Stało się to w trakcie ucieczki spowodowanej nieoczekiwaną napaścią księcia Pomorza Gdańskiego Świętopełka.
Henryk Brodaty (1163-1238). Henryk był pierwszym dzierżycielem tronu krakowskiego, który wywodził się z linii Piastów śląskich. Troszczył się o rozwój gospodarczy kraju, popierał lokację miast i wsi, rozwój górnictwa, przeprowadził reformę monetarną. Był księciem wrocławskim, a w latach 1228-1229 oraz od 1234 r. władał dzielnicą senioralną. Dążył do ponownego zjednoczenia ziem polskich, co postawiło go w ostrym konflikcie z Konradem Mazowieckim, który uprzednio wyparł z Krakowa Władysława Laskonogiego. Testament Laskonogiego dał Henrykowi podstawę do opanowania części Wielkopolski. Jednakże celu głównego - zjednoczenia ziem polskich - nie osiągnął. Jego syn Henryk Pobożny poległ w 1241 r. pod Legnicą w czasie pierwszego, groźnego dla Zachodu, najazdu Mongołów.
Bolesław Wstydliwy (1226-1279). Bolesław, książę sandomierski był synem Leszka Białego. Pretensje dynastyczne do dzielnicy krakowskiej zrealizował w 1243 r., odnosząc zwycięstwo nad Konradem Mazowieckim. Jego panowanie przypadło jednak na okres nie sprzyjający szerszym zamierzeniom - ziemie sandomierska i krakowska zostały dotknięte wielkim najazdem Mongołów, atakowane były także przez Rusinów. W polityce zagranicznej opierał się na sojuszu z Węgrami, utrwalonym małżeństwem z córką króla Węgier Beli IV, Kingą. Zmarł bezpotomnie.
Leszek Czarny (1241-1288). Syn księcia kujawskiego, brat Władysława Łokietka. Nie mając własnego potomstwa, Bolesław Wstydliwy postanowił zapisać tron krakowski księciu łęczyckiemu i sieradzkiemu, Leszkowi. Tym razem obeszło się bez walk o dzielnicę senioralną. Leszek Czarny powrócił do planów zjednoczenia ziem polskich, szukając poparcia mieszczaństwa i tłumiąc bunty możnowładców. I on jednak upragnionego celu nie osiągnął. Na rok przed jego śmiercią nastąpił trzeci najazd Mongołów, przed którym Leszek ratował się ucieczką na Węgry. Mongołowie podeszli aż pod Kraków, miasta jednakże nie zdobyli. Po jego śmierci rozpoczęły się długoletnie walki o tron krakowski.
Przemysł II (1257-1296). Książę poznański. Śladem wielu poprzedników dążył do odbudowy państwa polskiego. W 1290 r. zawarł układ z bliskim śmierci księciem krakowskim Henrykiem Probusem, starającym się u papieża o koronę, na podstawie którego zajął dzielnicą krakowską. Został jednak pokonany i usunięty przez Wacława II czeskiego i dalsze swe staranie oparł o Wielkopolskę. Działania jego popierał wybitny mąż stanu, arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka. W 1294 r. Przemysł przyłączył do swych krain Pomorze Gdańskie, a w 1295 r. koronował się w starej stolicy, Gnieźnie, na króla Polski. Odnowienie godności królewskiej po blisko 200 latach miało duże znaczenie w dążeniach do zjednoczenia państwa polskiego. W niecały rok później został zamordowany prawdopodobnie za sprawą wrogich mu rodów, przy inspiracji ze strony Marchii Brandenburskiej.
Wacław II (1271-1305). Pochodził z czeskiej dynastii Przemyślidów. Był synem króla Przemysława Ottokara II. Będący od 1283 r. królem Czech Wacław II został w 1291 r. - po wypędzeniu Przemysława II - księciem krakowskim. W 1300 r. koronował się w Gnieźnie na króla Polski. W 1301 r. przyjął dla swego jedynego syna koronę węgierską. Dążył do umocnienia władzy królewskiej, co po długim okresie rozbicia dzielnicowego i niepokojów było zadaniem trudnym. Król wprowadził urząd starosty, urzędnika obdarzonego dużymi kompetencjami na swoim terytorium. Na czele opozycji przeciw Wacławowi stanął jego przyszły następca, Władysław Łokietek, popierany zarówno przez papieża Bonifacego VIII, jak i króla węgierskiego Roberta, obawiającego się wzrostu potęgi Czech.
Władysław Łokietek (1260-1333). Młodszy brat Leszka Czarnego przejął dziedziczne księstwo kujawskie, myśląc jednak o zjednoczeniu ziem polskich. W latach 1296-1300, po uzyskaniu drobnych zdobyczy terytorialnych, opanował krakowską dzielnicę senioralną oraz księstwo sandomierskie. Usunięty z Krakowa przez Wacława II, zwrócił się o pomoc do Węgrów i otrzymawszy ją opanował Małopolskę. Utracił jednak Pomorze Gdańskie zabrane przez Krzyżaków. W 1311 r. stłumił bunt mieszczan krakowskich, następnie zdobył Wielkopolskę. W 1320 r. ten wyjątkowo uparty i konsekwentny książę koronował się w Krakowie. Fakt ten uważa się za zakończenie okresu rozbicia dzielnicowego.
Kazimierz Wielki (1310-1370). Syn Władysława Łokietka, jedyny król w Polsce nazywany Wielkim. Dokończył dzieła zjednoczenia państwa, którego terytorium wzrosło w czasie jego panowania dwukrotnie. Kładł wielki nacisk na rozwój gospodarczy. Mówiono o nim, że zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. Opiekował się miastami i handlem, przeprowadził reformę pieniądza, kodyfikował prawo. Założył w Krakowie w 1364 r. pierwszy w Polsce uniwersytet - Akademię Krakowską. W polityce zagranicznej gotów był do kompromisów, co niektórzy mieli mu za złe - gdyż uważał, że Polska wymaga wewnętrznego umocnienia w warunkach pokoju. Jedynym niezłomnym punktem polityki Kazimierza był sojusz z Węgrami. W 1339 r. w Wyszechradzie zawarł on z królem węgierskim układ, w myśl którego w wypadku jego bezpotomnej śmierci tron polski miał przypaść Andegawenom. Był ostatnim z wielkiej dynastii Piastów i jego śmierć przyjęta była ze smutkiem i niespokojnymi pytaniami o jutro.
Ludwik Węgierski (1326-1386). Król Węgier, nazywany w tym kraju Wielkim. Był synem siostry Kazimierza Wielkiego, Elżbiety. Królem Polski został w wyniku porozumienia zawartego w Wyszehradzie w 1339 r. między Kazimierzem Wielkim a ojcem Ludwika, Karolem Robertem, założycielem węgierskiej dynastii andegaweńskiej. Po koronacji w 1370 r. Ludwik rządził w Polsce głównie za pośrednictwem swej matki. Starał się o tron polski dla swej córki i w tym celu szedł na duże ustępstwa na rzecz szlachty. Był wystawcą przywileju, tzw. paktu koszyckiego, który stał się podstawą swobód i politycznej siły szlachty w Polsce. W zamian szlachta wyraziła zgodę na objęcie tronu polskiego przez jedną z córek Ludwika. Pozostawił Polskę jako kraj zjednoczony, właściwie w takich samych granicach, w jakich go odziedziczył po Kazimierzu Wielkim.
Jadwiga Andegaweńska (1374-1399). Córka Ludwika Węgierskiego. W 1384 r. możnowładcy polscy zażądali jej przybycia do Polski z Węgier i w tym roku została koronowana. Panowie małopolscy dążyli do zerwania narzeczeństwa Jadwigi z Wilhelmem Habsburgiem, gdyż myśleli o związku dynastycznym z Litwą w celu umocnienia obu krajów zagrożonych stałą ekspansją Krzyżaków. Na podstawie umowy zawartej w Krewie w 1385 r., wielki książę litewski Władysław Jagiełło przyjął wraz z braćmi i całą Litwą chrześcijaństwo w obrządku łacińskim i poślubił Jadwigę. Gotowość do podporządkowania swego życia realizacji celów państwowych przyczyniła się do wielkiej sympatii i szacunku, jakim cieszyła się ta królowa. Jadwiga odnowiła Akademię Krakowską i na jej rzecz zapisała swój majątek osobisty.
Władysław Jagiełło (1348-1434). Od 1377 r. wielki książę litewski, od 1396 król Polski. Założyciel dynastii Jagiellonów. Wraz z jego wstąpieniem na tron rozpoczęła się nowa epoka w historii Polski, państwa środkowoeuropejskiego, które było związane ściśle z cywilizacją zachodnią, łacińską. Władysław Jagiełło wiązał Polskę z Litwą panującą wówczas nad ogromnymi obszarami Wschodu, od Bałtyku po Morze Czarne, gdzie pogaństwo etnicznej Litwy krzyżowało się z prawosławiem podbitych przez nią ziem ruskich. W ten sposób zostały osiągnięte doraźne cele polityczne - ekspansja Zakonu krzyżackiego została powstrzymana przez świetne zwycięstwo sił polsko-litewsko-ruskich pod Grunwaldem 15 lipca 1410 r. Jednakże Polska stanęła wobec wielkich wyzwań Wschodu, którym nie zawsze zdolna była sprostać. Tymczasem król Władysław doprowadził w 1413 r. do Unii w Horodle, poszerzającej związki Polski i Litwy, oraz wydał dalsze przywileje dla szlachty, aby zapewnić jej poparcie dla dziedziczenia tronu przez synów.
Władysław Warneńczyk (1424-1444). Król Polski od 1434 r., król węgierski od 1440 r., syn Władysława Jagiełły i Zofii Holszańskiej. W czasie jego panowania faktyczne rządy w Polsce sprawował kardynał Zbigniew Oleśnicki. Węgry, już wówczas poważnie zagrożone przez ekspansję turecką, liczyły, że powiązane z rodem Jagiellonów będą dla nich ochroną. Młody i zapalczywy Władysław łatwo uległ namowom legata papieskiego i wyruszył przeciw Turkom z niedostatecznie przygotowanymi wojskami. Do decydującej bitwy doszło pod Warną 10 listopada 1444 r. Bitwa zakończyła się klęską dowodzonej przez Władysława koalicji antytureckiej, a sam król zginął na polu walki. Władysław należy do najbardziej znanych władców średniowiecznej Polski. Klęska warneńska przyczyniła się do powstania legendy o dwudziestoletnim królu, który poległ w starciu dwu różnych cywilizacji.
Kazimierz Jagiellończyk (1427-1492). Młodszy syn Władysława Jagiełły i Zofii Holszańskiej, wielki książę litewski, król polski od 1447 r. Ograniczył wpływy kardynała Zbigniewa Oleśnickiego i możnowładców z nim związanych, którzy rządzili Polską za czasów jego poprzednika. Prowadził aktywną politykę dynastyczną, sadowiąc swego syna Władysława na tronie czeskim w 1471 r. i węgierskim w 1490 r. Pragnął umocnienia władzy królewskiej, opierał się na szlachcie, ograniczając wpływy możnowładców. Kazimierz przyłączył do Polski Prusy Królewskie prowadząc tzw. wojnę trzynastoletnią z Zakonem Krzyżackim zakończoną pokojem toruńskim. Zachodnie ziemie państwa krzyżackiego weszły w skład Królestwa. Umocnił swą pozycję, zapewniając sobie - po latach sporów - prawo mianowania na stolice biskupie. Należy zaznaczyć, iż biskupi wchodzili do Rady Królewskiej. Jego długie rządy sprzyjały rozwojowi gospodarczemu i kulturalnemu kraju. Polska stawała się mocarstwem europejskim.
Jan Olbracht (1459-1501). Syn Kazimierza Jagiellończyka. Królem został w 1492 r. Panował w Polsce, na Litwie rządy wielkoksiążęce sprawował jego brat Aleksander. Przeprowadzał reformy wzmacniające pozycje szlachty. Statut piotrkowski wydany w 1496 r. zastrzegał wyłącznie dla szlachty dostęp do wyższych dostojeństw kościelnych, zabronił mieszczanom nabywania dóbr ziemskich, ograniczał swobodę ruchów chłopa. W polityce zagranicznej koncentrował się na sprawach tureckich, chciał poprawić sytuację Polski poprzez kontrolowanie księstw naddunajskich. W 1497 r. podjął wyprawę przeciwko Turcji, która zakończyła się klęską.
Aleksander Jagiellończyk (1461-1506). Syn Kazimierza Jagiellończyka, wielki książę litewski od 1492 r., król polski od 1501 r. Aleksander rozpoczął swoje rządy od wydania przywileju mielnickiego, w którym ustalał wyłączność decyzyjną Senatu, obradującego pod przewodnictwem monarchy. Ten gest wobec magnaterii spowodował ostre sprzeciwy szlachty, która pamiętała sprzyjającą jej politykę poprzedników Aleksandra. Ruch szlachty opowiadał się za zakazem łączenia stanowisk i godności w jednym ręku oraz za udziałem izby poselskiej w rządzeniu państwem. To ostatnie zapewniała Konstytucja Nihil novi uchwalona na sejmie w Radomiu w 1505 r. - król i jego następcy nie ustanowią nic nowego bez wspólnej zgody senatu i posłów ziemskich. Tak ukształtował się ustrój polityczny państwa nazywany demokracją szlachecką.
Zygmunt Stary (1467-1548). Syn Kazimierza Jagiellończyka, wielki książę litewski i król polski od 1506 r. Ożeniony z bardzo aktywną politycznie mediolańską księżniczką Boną Sforzą dążył wraz z nią do umocnienia władzy królewskiej. Pod jego rządami rozpowszechniły się szeroko prądy odrodzenia, znacznie wzrósł poziom wykształcenia magnatów i szlachty. Mikołaj Kopernik pracował nad dziełem De revolutionibus orbium coelestium, sam król korespondował z Erazmem z Rotterdamu, pojawiły się pisma autorstwa mieszczan, swobodnie rozwijały się dyskusje wokół reformacji, kontynuowana była walka szlachty przeciw magnaterii i o ograniczenie praw Kościoła, język polski zaczął dominować w literaturze i polityce. Król przyłączył do Polski Mazowsze z Warszawą - ostatnią pozostałość rozbicia dzielnicowego - i przyjął w Krakowie hołd, tzw. hołd pruski, złożony przez księcia Albrechta Hohenzollerna. Państwo było potężne i niezagrożone. Rozpoczynał się wiek złoty.
Zygmunt August (1520-1572). Syn Zygmunta Starego i Bony Sforzy, koronowany za życia ojca w 1529 r., od tego też roku wielki książę litewski. Rządy objął w 1548 r. Popierał reformatorski ogólnoszlachecki ruch egzekucji praw, w wyniku czego uregulowano sytuację dóbr Rzeczypospolitej (królewszczyzn), utworzono stałe wojsko. Zwolennik tolerancji, nie dopuszczał do prześladowań i wojen religijnych, wołał na sejmie "Nie jestem królem waszych sumień". Nie mając potomstwa zdolnego do dziedziczenia tronu dążył do utrwalenia związków Polski z Litwą na podstawie unii realnej i cel ten z wielkimi trudami zrealizował na trzy lata przed śmiercią - Unia Lubelska 1569 r. Jego miłość do Barbary Radziwiłłówny doprowadziła do małżeństwa i koronacji, co było sprzeczne z interesami dynastii i racjami stanu. Król przykładał wielką wagę do spraw morskich i budowy floty. Przyłączył do państwa polsko-litewskiego Inflanty. Był człowiekiem odrodzenia, wszechstronnie wykształconym, protektorem sztuk i nauk, które pod jego panowaniem rozkwitły.
Henryk Walezy (1551-1589). Syn Henryka II, króla Francji. Pierwszy król polski wybrany w wolnej elekcji z udziałem szlachty obradującej na polu elekcyjnym w 1573 r. Z okazji pierwszej elekcji zostały spisane tzw. artykuły henrykowskie. Odtąd każdy władca wstępujący na tron polski musiał je podpisać. W artykułach zawarto niezbywalne prawa ustroju państwa, m.in. podkreślono nadrzędną rolę sejmu. Wybór Walezego okazał się niefortunny. Król przybył do Polski w styczniu 1574 r., od razu zrażony srogą zimą, nie podobały mu się też polskie obyczaje, a Polakom - obyczaje Henryka i jego świty. Decydujące znaczenie miała jednak nieoczekiwana śmierć Karola IX, starszego brata Henryka. W czerwcu 1574 r. król uciekł do Francji, by objąć tron po bracie. Ta potajemna rejterada monarchy pozostawiła bardzo złe wrażenie w Polsce.
Stefan Batory (1533-1586). Książę Siedmiogrodu, wybrany królem polskim na sejmie elekcyjnym w 1575 r., koronowany w 1576 r. Warunkiem koronacji był ślub Stefana Batorego z Anną Jagiellonką, siostrą Zygmunta Augusta. Tym razem wybrano osobę, dla której korona polska była ogromnym awansem. Toteż król rozpoczął bardzo pracowity i wojenny żywot. Ostro zwalczał samowolę szlachty i magnaterii, kontynuował politykę tolerancji religijnej, podniesionej w Polsce do zasady ustrojowej przez Sejm konwokacyjny w 1573 r. (tzw. konfederacja warszawska). Będąc zwolennikiem silnych rządów, Stefan zrzekł się jednak władzy naczelnej sądowniczej, powołując Trybunał Koronny i Litewski. Przeprowadził poważne reformy wojska oraz systemu podatkowego. Toczył z Moskwą wojnę o Inflanty i je uzyskał. Podniósł do godności Akademii (uniwersytetu) dotychczasowe kolegium jezuickie w Wilnie.
Zygmunt III Waza (1566-1632). Syn króla szwedzkiego Jana III i Katarzyny Jagiellonki. Król polski od 1587 r., szwedzki w latach 1592-1598. Roszcząc sobie pretensje do korony szwedzkiej wplątał państwo polsko-litewskie w konflikty i wojny, co przysporzyło mu wielu zaciekłych przeciwników. Był katolikiem i zwolennikiem kontrreformacji, co także nie podobało się licznym zwolennikom tolerancji oraz innowiercom. Oponenci zarzucali mu politykę zbytnio sprzyjającą Habsburgom. Niezadowolenie znalazło skrajną formę w rokoszu Mikołaja Zebrzydowskiego w 1606 r. Zygmunt prowadził także wojny z Moskwą, pretendując nawet do korony carskiej, którą bojarowie - po doznanych klęskach - ofiarowali jego synowi Władysławowi. W 1596 r. przeniósł stolicę królewską z Krakowa do Warszawy.
Władysław IV (1596-1648). Syn Zygmunta III Wazy i Anny Habsburżanki. Objął rządy po elekcji w 1632 r. Zwolennik rozstrzygnięć wojennych, w czym odbiegał od pacyfistycznie na ogół nastawionej szlachty. Podtrzymywał zbrojnie pretensje do korony szwedzkiej, a także do oferowanej mu w 1610 r. korony carskiej. W celu umocnienia pozycji na Bałtyku zbudował flotę. Planował także wielką wojnę z Turcją, ale spotkało się to ze zdecydowanym sprzeciwem szlachty. W życiu politycznym uczestniczyła żywo żona Władysława, królowa Maria Ludwika Gonzaga, która działała na rzecz sojuszniczych stosunków z Francją oraz elekcji vivente rege (wybór następcy za życia panującego). Za jego panowania na Ukrainie Kozacy podnieśli otwarty bunt przeciw Rzeczypospolitej. Pod wodzą Bohdana Chmielnickiego zadali rycerstwu polskiemu dotkliwe ciosy. W trakcie wojny zmarł król.
Jan Kazimierz (1609-1672). Syn Zygmunta III Wazy i Konstancji Habsburżanki, przyrodni brat Władysława IV, ożenił się z wdową po nim Marią Ludwiką Gonzagą, która utworzyła na dworze silne stronnictwo profrancuskie. Na okres jego panowania przypadają wojny z Moskwą i najazd szwedzki - "potop", a także wielkie powstanie kozackie na Ukrainie. Wojska szwedzkie opanowały większość kraju, a król musiał się schronić za granicą. Kraj znalazł się w stanie rozprzężenia i ruiny. Król oceniał, że przyczyną nieszczęść wielkiego państwa jest słabość władzy i samowola szlachty. Jednak próby przeprowadzenia reform wywołały w 1665 r. wojnę domową zwaną rokoszem Lubomirskiego. Rozgoryczony Jan Kazimierz abdykował w 1668 r. i wyjechał do Francji. Zmarł w Nevers.
Michał Korybut Wiśniowiecki (1640-1673). Niechęć do polityki dynastycznej Wazów, uważanej za niezgodną z interesami Rzeczypospolitej polsko-litewskiej, spowodowała, że szlachta postanowiła mieć na tronie "Piasta". Wybór padł na Michała Korybuta, syna Jeremiego Wiśniowieckiego, cieszącego się rycerską sławą, którą zdobył w czasie powstania Chmielnickiego, i Gryzeldy z Zamoyskich. Syn okazał się niepodobny do ojca. Nie umiał zapanować nad tarciami różnych stronnictw w kraju. Ponadto przegrał wojnę z Turcją, oddając w jej ręce w traktacie pokojowym Podole z Kamieńcem Podolskim. Twierdzę budowaną właśnie z myślą o ochronie południowo-wschodnich rubieży.
Jan III Sobieski (1629-1696). Kolejny wybór padł także na "Piasta", jednakże tym razem człowieka sprawdzonego i bardzo popularnego. Sobieski był hetmanem wielkim, wybitnym wodzem i organizatorem wojska. Żonaty był z Marią Kazimierą d'Arquien, która miała duże ambicje polityczne. Listy króla do - jak ją nazywał - Marysieńki są pomnikiem języka polskiego z tamtych lat. Król prowadził początkowo politykę zbliżenia z Francją, później jednak - co często bywa krytykowane - wszedł w sojusz z Habsburgami. Największym i najgłośniejszym jego czynem była odsiecz Wiednia oblężonego w 1683 r. przez Turków, gdzie odniósł świetne zwycięstwo nad armią wielkiego wezyra Kara Mustafy.
August II Mocny (1670-1733). Syn Jana Jerzego Saskiego z dynastii Wettinów, król polski od 1697 r., elektor saski od 1694 r. Dążył do przeniesienia na stosunki w Rzeczypospolitej swego władztwa absolutnego w Saksonii, co było przyczyną stałych konfliktów. Nie bacząc na rzeczywiste interesy polski stał się sojusznikiem cara Piotra I, wciągając kraj w tzw. wojnę północną, toczoną pierwotnie między Szwecją a Rosją. Król szwedzki Karol XII najechał Polskę i osadził na tronie Stanisława Leszczyńskiego przy poparciu części szlachty. Większość szlachty popierała Augusta II, który został jednak zmuszony do abdykacji, gdy wojska szwedzkie wkroczyły w 1706 r. do Saksonii. Klęska Karola XII pod Połtawą w bitwie przeciw Piotrowi I otworzyła drogę Augustowi do powrotu na tron polski w 1709 r. Pod rządami Augusta II Rzeczypospolita przestała odgrywać poważniejszą rolę w stosunkach międzynarodowych.
Stanisław Leszczyński (1677-1766). W czasie wojny północnej, na skutek wplątania Rzeczypospolitej przez Augusta II w sojusz z carem Piotrem I, został - jako przeciwnik linii politycznej Augusta II - osadzony na tronie polskim pod naciskiem zwycięskiego króla szwedzkiego Karola XII. Jednakże po klęsce Karola musiał opuścić kraj i władzę ponownie przejął August II. Córka Stanisława Leszczyńskiego, Maria, poślubiwszy Ludwika XV została królową Francji. Po śmierci Augusta II został Stanisław ponownie wybrany królem polskim. Jednakże interwencja wojsk rosyjskich i saskich wyparła Stanisława, który w 1736 r. abdykował. Zachował jednak tytuł królewski. Od króla Francji otrzymał w dożywocie księstwo lotaryńskie, gdzie był dobrym gospodarzem. Był raczej intelektualistą, mecenasem sztuk i nauk aniżeli prawdziwym politykiem.
August III (1696-1763). Syn Augusta II, elektor saski i król polski od 1733 r. Panowanie jego zostało narzucone w wyniku interwencji sił rosyjskich i saskich, które obaliły wybranego króla Stanisława Leszczyńskiego. August III, osoba bezwolna, nie podejmował żadnych inicjatyw. Był jednak popularny wśród dużej części szlachty jako monarcha nie wtrącający się do niczego, tolerujący samowolę magnatów i ich klienteli. Za jego panowania znaczenie Rzeczypospolitej spadło do niebytu. Czasy saskie stały się symbolem ciemnoty i bezruchu, prowadzących do upadku państwa. Za panowania Augusta III, choć bez jego udziału, zaczęły docierać do Polski prądy oświecenia i powstawały pierwsze projekty reformy państwa.
Stanisław August Poniatowski (1732-1798). Wywodził się z rodu magnackiego, którego znaczenie było świeżej daty. Królem został w 1764 r. z inicjatywy carycy rosyjskiej Katarzyny II. Był człowiekiem oświecenia - wykształconym i wrażliwym. Uczynił wiele dla podniesienia poziomu elit Rzeczypospolitej i unowocześnienia państwa. Pod względem politycznym, i z punktu widzenia pozycji międzynarodowej, państwo polsko-litewskie było już w stanie rozkładu i działalność oświeceniowa króla i jego współpracowników służyła raczej przyszłości aniżeli teraźniejszości. Był król wybitnym mecenasem sztuki i kultury. Nadzieje na utrzymanie państwa pokładał w łaskawości Katarzyny II. Wielkim jego wzlotem był twórczy udział w ustanowieniu Konstytucji 3 Maja w 1791 r., akcie odrodzenia narodowego. Jednakże wobec sprzeciwu Katarzyny II łatwo skapitulował i zgodził się na abdykację. Abdykacja ta oznaczała koniec państwowości Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
8