Prawo dyplomatyczne i konsularne stanowi integralną część prawa międzynarodowego publicznego. Prawo to, w pewnym zakresie uregulowane przepisami, wciąż w dużym stopniu jest kształtowane przez prawo zwyczajowe i kurtuazję międzynarodową. Państwo, jako jednostka organizacyjna, posiada swoje organy wewnętrzne i zewnętrzne. Pierwsze z nich mają swoje siedziby na terytorium danego państwa i zaliczyć można do nich np. organy administracji danego państwa. Do drugiej grupy zaliczymy z kolei organy, które mają swoje siedziby poza granicami własnego państwa. Chodzi tu przede wszystkim o przedstawicielstwa dyplomatyczne. Działają one w imieniu państwa wysyłającego we wszystkich dziedzinach. Obok nich funkcjonują również przedstawicielstwa konsularne, których zakres działania jest ograniczony do konkretnych dziedzin.

Na początku pracy przedstawię co oznaczają pojęcia: przywileje i immunitety międzynarodowe. Według leksykonu dyplomatycznego jest termin określający uprzywilejo­wany status przedstawicieli państw w czasie pełnienia oficjalnych funkcji za grani­cą, jak również funkcjonariuszy międzyrządowych (międzypaństwowych) organiza­cji międzynarodowych. W praktyce dyplomatycznej przyjęło się stosowanie zbiorczego terminu „przywileje i immunitety", chociaż słowo „immunitet" oznacza niepodleganie jurysdykcji sądów i organów państwa przyjmującego i państw tran­zytu, a słowo „przywilej" łączy się z różnymi prerogatywami, ulgami, ułatwieniami, zwłaszcza celnymi, protokolarnymi, podatkowymi, jednakże np. niektórzy autorzy zaliczają do immunitetów zwolnienia podatkowe. Dla uzasadnienia korzystania z przywilejów i immunitetów stosowane były w przeszłości różne teorie, zwłaszcza reprezentacji i eksterytorialności. Obecnie obowiązuje teoria swobody funkcji. Współcześnie w większości przypadków przywileje i immunitety poszczególnych kategorii przedstawicieli państw zostały uregulowane (skodyfikowane) w odręb­nych umowach międzynarodowych.

Jak wskazuje doktryna przywileje i immunitety dzielimy na: osobowe - przysługujące członkom personelu misji i rzeczowe - przysługujące misji dyplomatycznej

Do przywilejów i immunitetów osobowych zaliczamy:

• immunitet jurysdykcyjny, czyli - co do zasady - niepodleganie prawu kraju, w którym się jest akredytowanym,

• prawo używania flagi i godła (tylko w przypadku szefa misji dyplomatycznej na terenie jego rezydencji prywatnej i w środkach transportu),

• nietykalność osobistą, rozciągającą się także na prywatną rezydencję, mienie, dokumenty i korespondencję,

• zwolnienie od opłat, podatków i ubezpieczeń społecznych,

• zwolnienie od rewizji osobistej i rewizji bagażu.

Do przywilejów i immunitetów rzeczowych zaliczamy:

• prawo używania flagi i godła na pomieszczeniach misji dyplomatycznej,

• nietykalność pomieszczeń misji, jej archiwów, dokumentacji i korespondencji urzędowej,

• zwolnienie od podatków i opłat,

• swobodę porozumiewania się.

Należy dodać, że nierzadko w potocznym użyciu (niestety podzielanym przez niektórych spośród tych prawników, którzy nie mają styczności z prawem dyplomatycznym) jest błędne stwierdzenie, że przywileje i immunitety osobowe przysługują każdemu posiadaczowi paszportu dyplomatycznego. W rzeczywistości tak nie jest, ponieważ państwa mogą wydawać takie dokumenty także osobom nie będącym członkami misji dyplomatycznych (i niebędących członkami rodzin członków misji dyplomatycznych). W ich przypadku to, czy i jakie przywileje i immunitety dana osoba otrzyma, zależy tylko i wyłącznie od uznania państwa ich udzielającego.

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych między państwami następuje przez wysłanie przez jedno z nich swoich przedstawicieli na terytorium drugiego. Prawo to, przysługujące każdemu państwu, jest określane jako czynne prawo legacji, a prawo przyjmowania tych przedstawicieli - biernym prawem legacji.

Immunitet dyplomatyczny stanowiący instytucję prawa międzynarodowego polega faktycznie na wyłączeniu określonej grupy funkcjonariuszy państwowych spod jurysdykcji sądów i innych władz państwa przyjmującego celem zapewnienia im swobodnego i bezpiecznego wykonywania przez nich funkcji dyplomatycznych.

Najważniejszym aktem międzynarodowym regulującym istotę i zakres immunitetów dyplomatycznych jest Konwencja Wiedeńska, która stanowi, że:

- Osoba przedstawiciela dyplomatycznego jest nietykalna. Nie podlega on aresztowaniu ani zatrzymaniu w żadnej formie. Państwo przyjmujące będzie traktować go z należytym szacunkiem i przedsięweźmie wszelkie odpowiednie kroki, aby zapobiec wszelkiemu zamachowi na jego osobę, wolność lub godność (Art. 29)

- Przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z immunitetu od jurysdykcji karnej państwa przyjmującego. Korzysta on również z immunitetu od jurysdykcji cywilnej i administracyjnej tegoż państwa, z wyjątkiem:

c) powództw dotyczących wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowej działalności wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego w państwie przyjmującym poza jego funkcjami urzędowymi.

- W stosunku do przedstawiciela dyplomatycznego nie mogą być przedsięwzięte żadne środki egzekucyjne, z wyjątkiem przypadków przewidzianych w punktach (a), (b) i (c) ustępu 1 niniejszego artykułu, z zastrzeżeniem jednak, że odnośne środki mogą być przedsięwzięte bez naruszania nietykalności jego osoby lub rezydencji.

- Immunitet przedstawiciela dyplomatycznego od jurysdykcji państwa przyjmującego nie uchyla w stosunku do niego jurysdykcji państwa wysyłającego (Art.31).

W konwencji wiedeńskiej we wstępie zaznacza się, że celem „przywilejów i immunitetów nie jest zapewnienie korzyści poszczególnym oso­bom, lecz zabezpieczenie skutecznego wykonywania funkcji przez misje dyplomatyczne reprezentujące ich państwa". Wysuwając na czoło ten problem, konwencja nie precyzuje jednak, co należy rozumieć przez pojęcia „przywilej" i „immunitet".

W podręcznikach prawa międzynarodowego pojęcia te są bliżej określone. Przywilej oznacza prawo robienia lub domagania się czegoś, do czego inni nie są upoważnieni, a immunitet - prawo nierobienia tego, do czego inni są zobowiązani.

Przywilejem jest prawo korzystania ze zwol­nień celnych, zwolnień od podatków bezpośrednich, prawo posługiwania się szyfrem w korespondencji z własnym rządem, a immunitetem - za­pewnienie nietykalności osobistej, rezydencji i mieszkań prywatnych współpracowników misji dyplomatycznych oraz administracyjnych i tech­nicznych, wyłączenie spod jurysdykcji kraju przyjmującego itd. W niektó­rych jednak przypadkach nie jest możliwe dokładne oddzielenie tych dwóch pojęć. Z tych też względów wspomniana konwencja na określenie uprzywilejowanej pozycji członków personelu dyplomatycznego misji i ich rodzin używa słów „przywileje i immunitety". Podstawą przywilejów i immunitetów są: prawo międzynarodowe, kurtuazja i zasada wzajemności.

Personel dyplomatyczny korzysta zatem w państwie przyjmującym z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Oznacza to, że organy państwa przyjmującego nie mogą stosować wobec przedstawicieli dyplomatycznych przymusu w żadnej formie, naruszać jego bezpieczeństwa lub swobody osobistej oraz nie mogą podejmować żadnych działań, których wynikiem byłoby naruszenie godności lub obraza przedstawiciela. W wyjątkowych przypadkach dopuszczalne jest ograniczenie swobody i nietykalności osobistej przedstawiciela dyplomatycznego, gdy np.: ma to zapobiec popełnieniu przestępstwa, w samoobronie i obronie koniecznej oraz jeśli wymagają tego szczególnie ważne względy bezpieczeństwa państwa przyjmującego lub bezpieczeństwa publicznego. Państwo przyjmujące jest ponadto obowiązane zapewnić przebywającym na ich terytorium przedstawicielom dyplomatycznym odpowiednią ochronę osobistą. Przedstawiciel dyplomatyczny korzysta ponadto w państwie przyjmującym z immunitetu jurysdykcyjnego w sprawach karnych, cywilnych i administracyjnych. Immunitet w sprawach karnych jest immunitetem pełnym, konwencja wiedeńska nie przewiduje od niego żadnych wyjątków.

W sprawach cywilnych, występuje kilka wyjątków od immunitetu pełnego w sprawach:

• powództw z zakresu prawa rzeczowego dotyczącego prywatnego mienia nieruchomego położonego na terytorium państwa przyjmującego;

• powództw dotyczących spadkobrania, w których przedstawiciel dyplomatyczny jest wykonawcą testamentu, administratorem, spadkobiercą lub zapisobiercą w charakterze osoby prywatnej, a nie w imieniu państwa wysyłającego;

• powództw dotyczących wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowej działalności wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego w państwie przyjmującym poza jego funkcjami urzędowymi;

• powództw, w których przedstawiciel dyplomatyczny wdał się w spór sądowy dobrowolnie.

W myśl art. 31 konwencji wiedeńskiej przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z immunitetu od jurysdykcji cywilnej. Stąd też za wszystkie dłu­gi, spowodowane na przykład kupnem samochodu, uszyciem ubrania u krawca, nie może być pozwany przez sąd. Wyegzekwowanie zaś roszczeń dokonuje się w drodze interwencji w misji dyplomatycznej i Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Wyłączenie spod jurysdykcji sądów kraju przyjmującego powoduje, że przedstawiciel dyplomatyczny nie jest obowiązany do składania zeznań w charakterze świadka w jakichkolwiek sprawach. Chcąc uzyskać zeznanie, sąd zwraca się w tej sprawie za pośrednictwem Ministerstwa Sprawiedli­wości do Protokołu Dyplomatycznego MSZ. Zwrócenie się jednak o zło­żenie zeznania wcale nie oznacza, że prośba zostanie spełniona. Przedsta­wiciel dyplomatyczny może dobrowolnie uczynić zadość prośbie, ale mo­że również odmówić, nie podając nawet motywów.

Każdej osobie uprawnionej do korzystania z przywilejów i immunitetów przysługują one od chwili wjazdu na terytorium państwa przyjmującego w celu objęcia swego stanowiska, a w wypadku, gdy uprawniona osoba znajduje się już na tym terytorium - od chwili doręczenia jej nominacji właściwym władzom państwa przyjmującego. Jeżeli czas pełnienia funkcji członka misji dobiegł końca, przysługujące mu przywileje i immunitety wygasają z chwilą opuszczenia przez niego terytorium państwa przyjmującego. W wypadku, gdy osoba uznana za persona non grata nie opuściła terytorium państwa przyjmującego w wyznaczonym terminie, państwo to może cofnąć jej przywileje i immunitety.

Dodatkowo, jeżeli przedstawiciel dyplomatyczny przejeżdża przez terytorium lub znajduje się na terytorium państwa trzeciego, będąc w podróży celem objęcia swego stanowiska lub powrotu na nie, albo też wracając do swego własnego kraju, państwo trzecie przyzna mu nietykalność oraz wszelkie immunitety. Nie dotyczy to członków personelu administracyjnego i technicznego.

Wśród personelu wyróżniamy: członków personelu dyplomatycznego (radców, radców handlowych, attaches wojskowych, sekretarzy ) oraz członków personelu administracyjnego i technicznego (księgowych, radiotelegrafistów, kierowników kancelarii, intendentów, kierowców, ku­charzy, kelnerów i in.). Podstawą tego podziału jest zakres obowiązków. Każda z tych grup ma różne zadania i w konsekwencji różne uprawnienia wyrażające się w przywilejach i immunitetach.

Zakres przywilejów i immunitetów jest zależny od wykonywanej funkcji. Z przywilejów i immunitetów korzystają w pełni jedynie pracow­nicy mający status dyplomatyczny, nazywani przez konwencję wiedeńską członkami personelu dyplomatycznego. Druga grupa - członkowie perso­nelu administracyjnego i technicznego - korzysta z przywilejów i immu­nitetów w ograniczonym zakresie. W myśl art. 37 ust. 2 konwencji korzy­sta ona w pełni z immunitetu od jurysdykcji karnej, natomiast z immunitetu tu od jurysdykcji cywilnej i administracyjnej korzysta tylko w czasie peł­nienia obowiązków służbowych. Członkowie personelu dyplomatycznego nie mogą być ukarani mandatem za naruszenie przepisów drogowych, nie­zależnie od tego, czy podróż odbywali w charakterze prywatnym, czy też służbowym, ale księgowy, radiotelegrafista i inni nie mogą być ukarani mandatem tylko wówczas, jeśli w czasie naruszenia obowiązujących prze­pisów pełnili obowiązki służbowe.

Państwo przyjmujące ma pewne obowiązki wobec przebywających na jego terytorium przedstawicieli dyplomatycznych, nie oznacza to jednak, że obowiązki takie są jednostronne.

Do obowiązków członków misji należy przede wszystkim:

• poszanowanie i przestrzeganie prawa państwa przyjmującego;

• niemieszanie się do spraw wewnętrznych tego państwa;

• okazywanie swym postępowaniem właściwego stosunku do państwa przyjmującego i szanowanie jego instytucji, tradycji i kultury;

• powstrzymywanie się od publicznej krytyki głowy państwa, rządu i innych organów państwa przyjmującego;

• niedziałanie na szkodę państwa przyjmującego.

Budynki lub część budynków i tereny przyległe do nich (np.: ogród czy parking) użytkowane dla celów misji, łącznie z rezydencją szefa misji, określane są jako pomieszczenia misji. Pomieszczenia misji są nietykalne, a funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mogą do nich wkraczać, chyba że uzyskają na to zgodę szefa misji. Do państwie przyjmującego należy podjęcie niezbędnych kroków do ochrony misji. Na państwie wysyłającym ciąży z kolei obowiązek użytkowania pomieszczeń misji zgodnie z jej funkcjami.

Nietykalność pomieszczeń dotyczy gmachów biurowych, rezydencji szefa misji i terenów, które one zajmują, oraz prywatnych pomieszczeń pracowników, niezależnie od tego, czy są oni członkami personelu dyplo­matycznego, czy też pracownikami administracyjnymi i technicznymi. Konwencja wiedeńska w art. 22¹³ i 30 najwyraźniej wskazuje, że władze miejscowe nie mają prawa wkraczać bez zgody szefa misji do pomiesz­czeń urzędowych i prywatnych zajmowanych przez misję dyplomatyczną, jej szefa i współpracowników oraz że władze państwa przyjmującego ma­ją obowiązek podjęcia niezbędnych środków „dla ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek wtargnięciem lub szkodą oraz zapobieżenia ja­kiemukolwiek zakłóceniu spokoju misji lub uchybieniu jej godności".

Zasada nietykalności obejmuje również różnego rodzaju mienie. Umeblowanie, środki transportu, archiwa, korespondencja misji i jej pra­cowników nie podlegają rewizji, zajęciu ani też egzekucji. Art. 24 konwe­ncji stanowi: „Archiwa i dokumenty misji są nietykalne w każdym czasie i niezależnie od miejsca, gdzie się znajdują."

Wszystkim państwom przysługuje czynne i bierne prawo konsulatu. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych jest równoznaczne ze zgodą na nawiązanie stosunków konsularnych (chyba że strony postanowiły inaczej). Analogicznie odnosi się to do zerwania stosunków dyplomatycznych. Państwo przyjmujące może w każdym czasie i bez obowiązku uzasadnienia swej decyzji zawiadomić państwo wysyłające, że szef misji bądź którykolwiek z członków personelu dyplomatycznego misji jest persona non grata albo że którykolwiek inny z członków personelu misji jest osobą niepożądaną. Państwo wysyłające odpowiednio do okoliczności bądź odwoła daną osobę bądź położy kres jej funkcjom w misji. Dana osoba może być uznana za non grata albo za niepożądaną przed przybyciem na terytorium państwa przyjmującego

Funkcje konsularne wykonują urzędy konsularne. Zdarza się jednak, że państwo powierza wykonywanie tych funkcji misjom dyplomatycznym - wtedy działaniami z tym związanymi zajmują się specjalnie powołane wydziały konsularne.

Ustanowienie urzędu konsularnego następuje tylko za zgodą państwa przyjmującego. Porozumienie w sprawie ustanowienia urzędu konsularnego musi określać jego siedzibę, klasę oraz okręg konsularny. Jest to związane z tym, że państwo wysyłające może ustanowić na obszarze państwa przyjmującego kilka urzędów konsularnych. Okręg konsularny jest obszarem przydzielonym urzędowi konsularnemu, dla wykonywania funkcji konsularnych.

W sprawie immunitetu konsularnego istnieje zasadnicza różnica w stosunku do immunitetu dyplomatycznego. Konsul podlega jurysdykcji i władzy państwa przyjmującego - z wyjątkiem swych czynności urzędowych.

Państwo przyjmujące ma obowiązek traktowania urzędników konsularnych z należytym im szacunkiem oraz podejmowania wszelkich niezbędnych środków dla zapobieżenia jakimkolwiek zamachom, skierowanym przeciwko ich osobie, wolności lub godności. Urzędnikom konsularnym nie przysługuje pełna nietykalność osobista, jednakże mogą być zatrzymani lub aresztowani tylko w przypadku popełnienia ciężkiej zbrodni i tylko w wykonaniu postanowienia właściwej władzy sądowej. Mogą być więzieni tylko w wykonywaniu ostatecznego i prawomocnego wyroku sądowego.

Urzędnicy i pracownicy konsularni nie podlegają jurysdykcji władz sądowych i administracyjnych państwa przyjmującego w odniesieniu do czynności dokonanych przy wykonywaniu funkcji konsularnych, a więc przy wykonywaniu funkcji urzędowych. Immunitet nie ma zastosowania w przypadku wytoczenia powództwa cywilnego, wynikającego z zawarcia przez urzędnika lub pracownika konsularnego umowy, w której nie występował on wyraźnie lub w sposób dorozumiany jako przedstawiciel państwa wysyłającego, a także w przypadku powództwa z tytułu szkody powstałej przez pojazd, statek lub samolot. Członkowie urzędu konsularnego nie są obowiązani do składania zeznań w charakterze świadka, jeśli dotyczą one faktów związanych z wykonywanymi przez nich funkcjami oraz do przedstawienia ich korespondencji i dokumentów urzędowych.

Urzędnikom i pracownikom konsularnym przysługuje immunitet celny i podatkowy. Zwolnieni są od świadczeń osobistych oraz od wszelkiego rodzaju służby publicznej, ponadto zwolnieni są od wszelkich obowiązków przewidzianych przez prawo państwa przyjmującego w dziedzinie rejestracji cudzoziemców i zezwoleń na pobyt.

Pracownikom konsularnym, czyli osobom zatrudnionym w służbie administracyjnej lub technicznej, przysługuje immunitet jurysdykcyjny, podatkowy i celny oraz są oni zwolnieni od świadczeń osobistych.

Członkom rodzin urzędników i pracowników konsularnych nie przysługują główne przywileje i immunitety, jako że mają one charakter funkcyjny, ale korzystają z immunitetu podatkowego i celnego. Przywileje i immunitety dla członków urzędu konsularnego obowiązują od chwili wjazdu na terytorium państwa przyjmującego do czasu opuszczenia przez dane osoby terytorium państwa przyjmującego.

Władze państwa przyjmującego nie mogą wkroczyć bez zgody kierownika urzędu tylko "do tej części pomieszczeń konsularnych, którą urząd konsularny używa wyłącznie dla swej działalności"; można ponadto domniemywać zgodę kierownika urzędu konsularnego w razie pożaru lub innego nieszczęśliwego wypadku wymagającego podjęcia natychmiastowych środków ochrony. Nietykalne są natomiast w każdym czasie i miejscu archiwa i dokumenty konsularne. Obowiązek ochrony pomieszczeń i archiwów konsularnych istnieje także w razie zerwania stosunków konsularnych, a nawet w razie wybuchu wojny.

Na państwie wysyłającym tkwi z kolei obowiązek dbania aby pomieszczenia urzędu konsularnego nie były użytkowane w sposób niezgodny z wykonywaniem funkcji konsularnych. Należy dodać, że w urzędzie konsularnym nie można udzielać azylu.

Reasumując powiemy, że immunitet dyplomatyczny stanowiący instytucję prawa międzynarodowego polega faktycznie na wyłączeniu określonej grupy funkcjonariuszy państwowych spod jurysdykcji sądów i innych władz Państwa przyjmującego celem zapewnienia im swobodnego i bezpiecznego wykonywania przez nich funkcji dyplomatycznych.

Natomiast istota immunitetu konsularnego sprowadza się do tego, że zgodnie z koncepcją suwerennej równości Państw, żadne Państwo nie może sądzić innego Państwa ani rozciągać swego władztwa na drugie Państwo w jakiejkolwiek dziedzinie wbrew jego woli. Immunitet jurysdykcyjny Państwa oznacza, że same Państwo i jego organy nie mogą być pozywane przed sądy innego Państwa, a jego własność korzysta z immunitetu egzekucyjnego, a więc nie może podlegać zajęciu.

Przywileje i immunitety służą bezpośrednio celowi utrzymania i rozwijania stosunków między podmiotami prawa międzynarodowego. Z koncepcji ich funkcjonalnej wynika, że powinny one chronić przede wszystkim akty władzy Państwowej i interesy Państwa w sferze jego działalności zagranicznej. Łączą się więc one nie z osobami, lecz z funkcjami. Przywileje i immunitety przyznawane są współcześnie z reguły w zakresie niezbędnym do zapewnienia wykonywania funkcji przez misje dyplomatyczne, a więc w interesie Państwa wysyłającego. Służą one zapewnieniu swobody wykonywania funkcji głównie przez uwolnienie osób korzystających z przywilejów i immunitetów od wszelkich form przymusu i zapewnienie im bezpieczeństwa osobistego.

Bibliografia:

• Białocerkiewicz J. Prawo międzynarodowe publiczne, Toruń 2007;

• Grabowska G. - Funkcjonariusze międzynarodowi, Katowice 1986;

• Pietkiewicz E. - Protokół dyplomatyczny; Warszawa 1998;

• Przyborowska - Klimczak A., Staszewski W. - Prawo dyplomatyczne i konsularne - Wybór dokumentów; Lublin 2003;

• Sawicki S. - Immunitet jurysdykcyjny konsula, Warszawa 1987;

• Sutor J. - Leksykon dyplomatyczny; Warszawa 2005;

• Sutor J. - Prawo dyplomatyczne i konsularne; Warszawa 1996;

• Sutor J. - Przywileje i immunitety międzynarodowe, Warszawa 1973.

Do najważniejszych dokumentów prawa dyplomatycznego i konsularnego w skali światowej należy zaliczyć: Konwencję wiedeńską o stosunkach dyplomatycznych z dnia 18 kwietnia 1961 r., Konwencję wiedeńską o stosunkach konsularnych z dnia 24 kwietnia 1963 r., Konwencję o misjach specjalnych z dnia 16 grudnia 1969 r. oraz Konwencję o przywilejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowanych z dnia 21 listopada 1947 r.

J. Sutor, - Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 1996.

J. Sutor - Leksykon dyplomatyczny; Warszawa 2005, s. 303

www.wikipedia.pl

J.Sutor, Przywileje i immunitety międzynarodowe, Warszawa 1973.

A. Przyborowska - Klimczak, W. Staszewski - Prawo dyplomatyczne i konsularne - Wybór dokumentów; Lublin 2003; s. 9-28.

E. Pietkiewicz - Protokół dyplomatyczny; Warszawa 1998, s. 80.

E. Pietkiewicz - Protokół dyplomatyczny; op. cit., s. 80;

J.Białocerkiewicz, Prawo międzynarodowe publiczne, Toruń 2007.

E. Pietkiewicz - Protokół dyplomatyczny op. cit., s. 81.

Tamże s. 82

E. Pietkiewicz - Protokół dyplomatyczny; Warszawa 1998, s. 80

Konwencję wiedeńską o stosunkach dyplomatycznych z dnia 18 kwietnia 1961 r

S. Sawicki - Immunitet jurysdykcyjny konsula, Warszawa 1987.

G. Grabowska - Funkcjonariusze międzynarodowi, Katowice 1986.

S. Sawicki - Immunitet jurysdykcyjny konsula, Warszawa 1987.

4

---