Historia Turcji
1.1 Pochodzenie Turków
Przodkowie ludów tureckich najprawdopodobniej zamieszkiwali okolice jeziora Bajkał. Pierwsze historyczne wiadomości o ludach tureckich, najdawniejsze dzieje tych ludów trudne są dziś do odtworzenia, bowiem nie pozostawiły one żadnych źródeł pisanych. Wszystko co nam o nich wiadomo pochodzi z nauk pomocniczych: etnografii, archeologii czy antropologii.
Około III w p.n.e. ludy koczownicze północy w których skład przypuszczalnie wchodziły ludy będące przodkami teraźniejszych Turków rozpoczęły szeroko zakrojone procesy migracyjne połączone z podbojami. Podboje te weszły w bliższy kontakt z Chińczykami, którzy przeciwko tym najazdom zbudowali słynny mur chiński. Źródła chińskie nazywają te ludy Hiung-nu. Można tę nazwę łączyć ze źródeł europejskich z Hunami.
Na lata 209 - 174 p.n.e. zakłada się powstanie pierwszego państwa Hiung-nu, obejmującego olbrzymie połacie Azji. Przypuszczalnie w skład plemion Hiung-nu wchodziły liczne plemiona tureckie.
1.2 Migracje ludów
Prawdopodobnie złe warunki geograficzno - przyrodnicze zapoczątkowały wędrówki tych ludów na zachód, w kierunku Europy środkowowschodniej.
Przyczyna tych wędrówek było stopniowe wyczerpywanie się pastwisk. Zmuszało to koczowników do zmiany terenów pastewnych, ciągłego posuwania się, zdobywania nowych obszarów, często w drodze walk i krwawych zmagań. Zdobycze dostawały się głównie w ręce arystokracji plemiennej. W czasach tych dochodziło do wewnętrznych przemian plemiennych, co przyczyniło się do różnicowania pierwotnej wojskowej demokracji. Tym sposobem wytworzyła się warstwa uprzywilejowana oraz warstwa ludu prostego.
W połowie IV w n.e. rozpoczęły się nowe wędrówki ludów z terenu Azji północno - wschodniej na zachód. Być może, że z rozbitego państwa Hiung-nu, plemiona jako Hunowie, przez Azję środkową pojawili się około r. 375 w rejonie Wołgi, rozbijając państwo Gotów Ermanarycha. Następnie najechali Trację i Anatolię, stykając się z państwami zachodnio i wschodnio rzymskimi. Od V w na ludy irańskie Azji środkowej napierali coraz bardziej Heftalici. Toczyli oni ostre walki, wdzierając się nawet do Indii. Około r. 562 zostali pobici przez lud, który po raz pierwszy występuje pod nazwą Turków. Z tą chwilą Turcy wkraczają na widownie dziejową.
1.3 Pierwsze organizmy państwowe ludów tureckich
Najdawniejsze dzieje pierwszych organizmów plemiennych przedstawiają nam między innymi pozostawione przez władców ówczesnych państewek zabytkowe stare kamienie z napisami w staro runicznym alfabecie.
Dzięki tym pozostałością z tamtejszych czasów dowiadujemy się o rozwoju kulturalnym i gospodarczym. „Nie wszyscy Turcy byli koczownikami. Niektórzy osiedlali się, zakładając miasteczka, tzw. bałyk, które prowadziły handel z ludami sąsiednimi. Świadectwem dawnych związków rodowych i totemizmu jest legenda o pochodzeniu Turków od „szarej wilczycy”, są tez początki wierzeń religijnych, jak wiara w niebo (tenri, także w znaczeniu „bóg, bóstwo”), i szamanizmu.
bogato zdobione przedmioty należały do arystokracji plemiennej, która powstawać zaczęła w drodze zróżnicowania klasowego i walk wewnętrznych. Mamy pewne pojęcie o władzy plemiennej, która pierwotnie występowała w formie triumwiratu z udziałem kobiet, co jest niewątpliwie śladem matriarchatu. Z biegiem czasu uosobieniem władzy staje się kagan ( inna forma wyrazu: chan, chakan), władca. Arystokracja plemienna, uzupełnia wciąż nowymi elementami wyłonionymi przez wzbogaconych na wojnach wodzów plemiennych, przybiera zbiorową nazwę el ( plemię, lud, kraj )w przeciwieństwie do budun na oznaczenie ludu, szarej braci plemiennej. Ale poza nimi byli jeszcze niewolnicy, pochodzący z jeńców wojennych i wykonujących pracę dla swych panów. To też jedno ze źródeł indywidualnego wzbogacania się, a zarazem i wytwarzania się własności prywatnej poza wspólnota rodową, a więc jedno ze źródeł nierówności i przyszłych sprzeczności pociągających za sobą pewne konsekwencje: jedne rody narzucać chciały swą władzę innym, plemiona plemionom. Konflikty te są treścią najstarszych ich dziejów i źródłem dalszych przeobrażeń strukturalnych.
być może sama nazwa „Turk” również wiąże się z najstarsza strukturą społeczną tych plemion, może był to pierwotnie apelatyw oznaczający „siłę”, „wojsko”, „wodza”. Podobnie szereg nazw plemion tureckich ( Ujgur, Oguz i inne ), jak również nazwy godności i tytułów
( tarhan, jabgu ) wiążą się z pewnymi atrybutami i przeżytkami totemizmu. Przypuszczalnie nazwa „Turk” była pierwotnie nazwą jednego tylko rodu, następnie plemienia, zanim zaczęto określać nią cały szczep, a wreszcie grupę etniczną”.
W owym czasie powstawały liczne państwa tureckie, które rozszerzały się bądź upadały. Z biegiem czasu plemiona zaczęły się łączyć. Między VI a VIII w n.e. federacje tureckie często bywały podbijane przez ludy zamieszkujące wschodnią część Azji. Trwało to aż do podbojów Czyngis chana, którego państwo mongolskie wchłonęło wszystkie istniejące tureckie organizmy. Podboje mongolskie zmieniły wizerunek Azji zarówno pod względem politycznym, etnicznym i kulturalnym. Wystąpiło wówczas wymieszanie ludności w tym licznych plemion tureckich zwanych Tatarami.
Dzięki temu że tureccy Ujgurowie stali wyżej od władców mongolskich, byli zatrudniani jako pisarze kancelaryjni, sekretarze. Tym sposobem Turcy wprowadzili swoje pismo oraz język co spowodowało turcyzację Azji.
Jednym z silnych elementów turcyzacji było stopniowe rozszerzanie islamu.
1.4 Przybycie Turków do Anatolii
jednym z licznych plemion tureckich, które umacniało swoją pozycje było plemię Seldżuków. „Seldżucy byli Oguzami, koczownikami ze szczepu Knyk. Nazwę swą wywodzili od Seldżuka, syna Tokaka, który zjednoczył pod swą władzą szereg rodów. Jego synowie, Arslan i Musa o tytule jabgu, prowadzili dalej dzieło ojca. Od początku XI w. Seldżucy byli muzułmanami sunnitami. Potrzeba zmiany pastwisk zmuszała ich do ciągłych wędrówek, głównie w kierunku zachodnim”. Tym sposobem dotarli na teren dzisiejszej Anatolii, gdzie założyli państwo Seldżuków anatolijskich ( 1077 - 1302 ).
Sama Anatolia była terenem na którym stykały się różne kultury i fale etniczne. W czasach tych wiele szczepów tureckich przybywających do Anatolii poddawało się pod panowanie bizantyjskim przywódcom.
W roku 1077, wódz Seldżuków, Sulejman otrzymał od Cesarza Bizantyjskiego miasto Iznik, które stało się stolicą państwa Seldżuków. Podczas rozwoju państwa często tereny Seldżuków były najeżdżane przez wyprawy krzyżowe, co osłabiało dynastie. Doprowadziło to do wewnętrznych sporów, anarchii.
Ale Rukneddin Sulejman II podporządkował sobie zwalczających się pretendentów. Jego następcy zdobyli Antalye i dostęp do morza egejskiego. Państwo Seldżuckie osiągnęło najwyższy stopień rozwoju. Zgromadziwszy pod sobą obszerne terytorium, władcy mogli przyczynić się do rozwoju handlu i rękodzieła.
Pod względem ustroju wewnętrznego, państwo Seldżuków anatolijskich było doskonałym przykładem przeradzania się dawnych plemiennych form ustrojowych w nowe formy feudalne. Państwo to miało swoją administrację, która wzorowała się na bizantyjskiej. Posiadało cały system biurokratyczny. W miastach rozwijała się kultura oparta na muzułmańskich tradycjach. Tym sposobem społeczność Turków Seldżuckich doszła do bogactw kulturalnych jak i materialnych.
„Mimo rozkwitu państwo Seldżuków anatolijskich trawione było wewnętrznymi antagonizmami, podziemnymi walkami klasowymi. Już za Keyhusreva II (1236 - 1246 ) doszło do ostrych walk, gdy władca ten ożenił się z gruzińską księżną Tamarą i chciał jej wizerunek umieścić na monetach. Zamiar ten natrafił na silny opór, wówczas Keyhusrev zdołał przeforsować umieszczenie irańskiego symbolu: lwa i słońca. Rozpustne życie króla wzburzało ludność. Pod wodzą Baba Ishaka doszło w r. 1241 do powstania najbardziej upośledzonych warstw ludności, głównie pasterzy turkmeńskich. Zwolennicy Baba Ishaka piętnowali nienormalne życie władcy.
O powstaniu Baba Ishaka wiemy mało, gdyż wszystkie wiadomości pochodzą z kronik wyrażających interesy feudałów.”
„Powstanie rozszerzyło się głównie na południowo-wschodnich krańcach państwa seldżuckiego, później ogarnęło rejon Malatyi, Sivasu, Tokatu, Amasyi. Baba Ishak posyłał uczniów do Syrii i w rejon Marasu, gdzie głosili jego naukę, w której obok potępienia rozpustnego życia Keyhusreva II sporo było haseł nawołujących do powszechnej sprawiedliwości. Chłopi rzucili się na majątki feudałów, palili ich siedziby”.
Powstanie zostało krwawo stłumione, ale było wstrząsem dla państwa seldżuckiego. Dodatkowo inwazja mongolska zadała prawdziwy cios państwu, które się już nie podniosło.
Mongołowie zawładnęli Erzurumem i narzucili wysoki trybut..
Rozpad państwa spowodował że rozwinęły się inne organizmy tureckie. Było w śród nich początkowo małe i nie zwracające jeszcze uwagi państewko Turków osmańskich.
1.5 Państwo Osmańskie
Dynastia osmańska wywodziła się z jednego ze szczepów Turków Oguzów. Historyczną postacią jest Osman I, od którego imię wzięła nie tylko dynastia panująca do r.1922, ale również i państwo, zwane później oficjalnie państwem osmańskim.
Z początkiem dynastii panował względny spokój, różnice kulturowe i religijne między Europą a osmanami były w stanie solidarności. Dopiero później zaczęto mobilizować chrześcijańska Europę do walki z Półksiężycem.
Osmanowie zaczęli się pojawiać na ziemi europejskiej z początkiem 1346 r., ich marsz doprowadził Turków pod mury Wiednia. Z biegiem czasu siły tureckie rozgromiły opór połączonych już sił narodów europejskich, przez co półwysep bałkański dostał się pod panowanie narodu tureckiego. Z roku na rok potęga turcji rosła, jej ekspansja osiągnęła znaczne rozmiary.
Turcja starała się nawiązać stosunki dyplomatyczne z państwami europy zachodniej takimi jak Francja, która była wrogiem Habsburgów, nieudolnie walczących z najazdami tureckimi.
Starania te odniosły skutek i państwo osmanów zawarło z Francją Franciszka I w r. 1535 tak zwany akt przymierny ( ahdname). „Po upływie stu lat od ostatnich krucjat jeden z władców chrześcijańskich zawarł przymierze z wrogiem chrześcijaństwa, poganinem, „czcicielem Mahometa”. Czy postępek ten doczekał się należytego napiętnowania? Owszem, padły głosy potępiające króla Francji i Nawarry, ale zginęły one w morzu zobojętnienia. Prysł mit jednolitej Europy chrześcijańskiej, nowinki reformatorskie wstrząsnęły kościołem, zabrakło haseł religijnych nawołujących do mobilizacji wiernych dla obrony interesów władców chrześcijańskich czy kupców weneckich”.
Cesarstwo osmańskie staje się jednym z elementów polityki europejskiej. Polska utrzymywała całkowicie poprawne stosunki, a inne państwa europejskie zabiegały o przyjaźń potężnego monarchy.
1.7 Ustrój polityczny i administracyjny państwa osmańskiego
W okresie od XV do drugiej połowy XVI w. imperium osmańskie było monarchią absolutną, feudalną, o silnym podłożu militarnym. Nosicielem władzy, źródłem praw, sędzią najwyższym był sułtan.
Sułtan mianował i odwoływał ministrów, którzy wspomagali go w sprawowaniu władzy. Kraj był podzielony na prowincje, takie jak Anatolia, Bośnia , Rumelia.
Podział administracyjny był odzwierciedleniem feudalnej militarnej struktury państwa.
„Struktura armii również odzwierciedlała system feudalny, chociaż drużyny rodowe już dawno zastąpione zostały przez wojsko zawodowe. Janczarowie tworzyli odrębny korpus o rycersko-zakonnych zasadach, zachowując celibat. Kawalerię tworzyli sipahiowie. Istniały korpusy artylerii, saperskie, cały szereg jednostek nieregularnych, ochotniczych, dywersyjnych ( np. martolosi ) oraz liczne oddziały dostarczane przez lenników. Wojsko ślubowało sułtanowi absolutna wierność i było gotowe do marszu na nieznane do ostatniej chwili obiekty, a sam sułtan obejmował dowodzenie na polu bitwy. W obozach wojskowych panował wzorowy porządek i najsurowsza dyscyplina, żadnych kobiet, wina, kości do gry, kłótni. Tak zorganizowana armia była prawdopodobnie najsilniejszą armią tych czasów.
„Panowanie Sulejmana Wspaniałego było okresem największego rozkwitu dawnego państwa osmańskiego w jego feudalnej formie. Za jego następców, syna Selima II( 1566 - 1574 ), a szczególnie po zgonie wielkiego wezyra Mehmeda Paszy Sokollu i wnuka Murada III (1574 - 1595 ) zaczęły występować pierwsze oznaki słabości państwa. Przyczyną ich był z jednej strony kryzys strukturalny samego feudalizmu osmańskiego: system lenny nie sprzyjał dalszemu rozwojowi sił produkcyjnych, wymiana towarowa nie mogła się dalej rozwijać, stąd coraz większe trudności w ściąganiu należności skarbowych na wzrastające stale potrzeby wojskowe czy tez na pokrycie rosnących kosztów utrzymania dworu cesarskiego”.
Po długim okresie niepokoju wewnętrznego państwa osmanów, nastąpiła stabilizacja, podczas której została podjęta próba ponownej ekspansji na Europę środkową.
Po raz ostatni Półksiężyc miał się pojawić po murami Wiednia, również ostatni raz Europa przeżyła grozę najazdu wojsk tureckich.
W czasach tych turcja rozpoczęła wojnę z Wenecją i Węgrami a w 1669 r. Turcy najechali na Polskę, przez co ona sama stała się jej lennikiem. Ostatnim, jednym ze słynnych najazdów było oblężenie Wiednia. Wówczas na pomoc przybył Jan Sobieski. 13 IX 1683 r. siły tureckie zmuszone zostały do odwrotu. Klęska wiedeńska zahamowała dalszą ekspansję turecką, co zapoczątkowało schyłek potęgi tureckiej.
Od XVII w. w turcji zachodziło wiele przemian społecznych. Występowało wiele kryzysów które doprowadziły do upadku kultury, edukacji.
Występowały powstania które odzwierciedlały się licznymi przemianami ustrojowymi. W celu poprawy stanu wewnętrznego państwa wprowadzono reformy. Nie za każdym razem odnosiły one skutek, czasem szybko upadały. Jednak z biegiem czasu reformy stawały się coraz lepsze, między innymi z kodyfikowano prawo uwzględniając w nim pewne wzory zachodnie. Również próbowano dokonać stopniowej europeizacji: „Hasło europeizacji obejmowało coraz szersze kręgi; realizacja jego polegała przeważnie na czysto zewnętrznych akcesoriach, na przykład na przyjęciu stroju europejskiego czy zakazie noszenia długich bród. Dla urzędników państwowych wprowadzono obowiązek noszenia fezu. Do dokonania głębszych reform turecka warstwa rządząca jeszcze nie była zdolna, ich potrzeby w zasadzie nie rozumiała. Zresztą stały temu wciąż na przeszkodzie opory wewnętrzne i czynniki zewnętrzne, nowe konflikty i komplikacje międzynarodowe.”
Przez następne lata turcję nękały problemy gospodarczo-finansowe. Zadłużone państwo zaczęło tracić swoje terytoria. „Ingerencji mocarstw w sprawy wewnętrzne Turcji sprzyjała jej słabość ekonomiczna. Gdy rząd sułtański nie był w stanie spłacić pożyczek zagranicznych i ogłosił niewypłacalność, ustanowiono dekretem z 20 XII 1881r. Zarząd Długu Publicznego, złożony z przedstawicieli państw wierzycielskich. Zarząd ten miał za zadanie uregulowania długów z wierzycielami, a na spłacenie ich otrzymał prawo pobierania dochodów z tytoniu, opłat stemplowych, napojów, soli, jedwabiu, ryb i opłat łowieckich, ponad to przejął tez pobieranie podatku ( dziesięcin ). Większość pożyczek dokonywana była przez Bank Ottomański, który działał w ścisłym kontakcie z Zarządem Długu Publicznego. Tym sposobem powstawało jakby państwo w państwie, a finanse Turcji dostały się pod kontrole obcych.”
„Przekształcenie Turcji w faktyczna półkolonie obcego kapitału nie znaczyło bynajmniej, że rywalizujące mocarstwa miałyby rezygnować z zamierzeń aneksji terytorialnych, pośrednio czy bezpośrednio rozciągając swój wpływ na poszczególne obszary. Wciąż były rozważane projekty zupełnego rozbioru: ongiś wychodziły one z kancelarii Bismarcka, później ich autorem był lord Salisbury.”
W latach dwudziestych XX wieku zostały podpisane traktaty: w Sevres ( 1920 r.) oraz w Lozannie ( 1923 r.). Wykreśliły one nową granie turcji. Po wszystkich tych wydarzeniach nastąpiły kolejne już w historii turcji przemiany kulturalne.
Wprowadzono kalendarz europejski, dokonano reformy w języku tureckim, który został oczyszczony z naleciałości arabsko-perskich. Kobietom zakazano nosić chusty zasłaniające twarz, były one również przyjmowane na uczelnie wyższe, gdzie stanowiły wysoki odsetek studentów. Wszystkie te dziedziny były poddane szeroko zakrojonej europeizacji.
Jednak ciemna masa społeczna która stanowiła prawie 78% ludności zaczęła sprawiać problemy. Obowiązek płacenia podatków powodował liczne bunty. Problem również stanowiły mniejszości narodowościowe. Mniejszością taką byli między innymi Kurdowie, którzy doprowadzili do wybuchu powstania. Zostało ono stłumione dopiero po wielu miesiącach oporu, zwalczanego ściągniętymi tam silnymi kontyngentami wojska.
W latach 1926 - 1932 wybuchały nowe powstania Kurdów. Dochodziło do zajść na tle religijnym. Wzniecano fanatyzm, który został powołany pod hasłem powrotu do czystych zasad islamu.
Uczestnicy powstań niejednokrotnie zostawali skazani na śmierć. Powstałe Trybunały Niepodległości uśmierciły setki osób. Przyczyną takich orzeczeń była między innymi „ustawa kapeluszowa” z 1926 r.
Główną ofiarą represji stała się zamknięta Postępowa Partia Republikańska.
Po procesie ankarskim rozwiązano Trybunały Niepodległości które w czasie obowiązywania „ Ustawy o utrzymaniu porządku” aresztowały 7446 ludzi, wydając przy tym 660 wyroków śmierci. Wszystkie powyżej opisane sytuacje miały miejsce za panowania Mustafy Kemala ( Ataturka ). Potocznie można przyjąć że był on dyktatorem którego trudno było ocenić, jednak słowa Halide Edib, żona wygnanego dr. Adamana mówią „ przez cały okres zmagań o niepodległość, najwyższym bohaterem był turecki lud, a lud ten uważał za swój symbol Mustafa Kemala pasze. Z tej racji Mustafa Kemal pasza zawsze zajmować będzie szczególne miejsce w sercu każdego prawdziwego Turka, nawet w śród tych, których niesłusznie skrzywdził.”
Turcja w dobie teraźniejszości
Przez następne kilkanaście lat turcja dążyła do totalitaryzmu.
Ataturk za wszelką cenę chciał wprowadzić jak najwięcej wzorców zachodnio europejskich.
Jego śmierć zamknęła pewną epokę w dziejach tego państwa.
Wybuch II wojny światowej skłonił turcję do mobilizacji, deklarując neutralność w rozpoczętym konflikcie.
Ponieważ podpisała traktaty obronne i o nieagresji z III rzeszą i z ZSRR oraz z Wielką Brytanią, znalazła się w sojuszu z obu walczącymi stronami.
Na początku lutego 1945 r. zgromadzeni w Jałcie przywódcy trzech mocarstw podjęli decyzje o powołaniu Organizacji Narodów Zjednoczonych. Uprzywilejowany status członków założycieli nowej organizacji miały uzyskać wyłącznie te państwa, które znalazłyby się w szeregach alianckiej koalicji przed 1 marca 1945 r. Decyzja ta skłoniła wiele państw dotąd neutralnych bądź nawet sprzyjających OSI do wypowiedzenia „ za pięć dwunasta” wojny Niemcom i Japonii. 20 lutego rząd brytyjski powiadomił Ankarę o marcowym terminie. W rezultacie trzy dni później turcja wypowiedziała wojnę Niemcom i Japonii, przystępując do obozu zwycięzców II wojny światowej.
Dążenie do zachodu spowodowało że 18 lutego 1952 r. Turcja stała się pełnoprawnym członkiem NATO.
Z biegiem historii przywódcy imperium osmańskiego czerpali pewne wzorce na styl zachodnio europejski. Było to w różny sposób odbierane przez lud, poszczególne partie polityczne. Często prowadząc do powstań i zamieszek.
Turcja nadal dąży za zachodem, ma swój cel i chce go zrealizować. Jest nim staranie o pełnoprawne członkostwo o przystąpienie do Unii Europejskiej.
Będzie to temat moich dalszych rozważań o Turcji, jej relacjach z państwami Unii i chęci przystąpienia do EU.
Reychman J.: Historia Turcji, Najdawniejsze dzieje plemion tureckich. Wrocław 1973, s.12
Reychman J.: Historia Turcji, Najdawniejsze dzieje plemion tureckich. Wrocław 1973, s.12
Lud koczowniczy znany ze źródeł chińskich pod nazwą - Żuan Żuan ( Biali Hunowie )
Reychman J.: Historia Turcji, Najdawniejsze dzieje plemion tureckich. Wrocław 1973, s.13
Cyt. Reychman J.: Historia Turcji, Pierwsze organizmy państwowe ludów tureckich. Wrocław 1973, s.14 - 15
Do XIII w. kronikarze wschodni i europejscy nazywają Mongołów Tatarami, którzy pierwotnie tworzyli mongolski związek plemienny, rozbity przez Czyngis chana. Tatarami poczęto określać mieszkańców Złotej Ordy i stopniowo wszystkie ludy tureckie w obrębie imperium mongolskiego; obecnie nazwa ludności tatarskiej (w grupie tureckiej ) Tatarskiej ASSR.
Cyt. Reychman J.: Historia Turcji, Przybycie Turków do Anatolii. Wrocław 1973, s.26
Cyt. Reychman J.: Historia Turcji, Upadek państwa Seldżuków anatolijskich. Wrocław 1973, s. 38 - 39
Cyt. Reychman J.: Historia Turcji, Upadek państwa Seldżuków anatolijskich. Wrocław 1973, s. 39
Cyt. Reychman J.: Historia Turcji, Stosunki dyplomatyczne w państwami europy zachodniej. Wrocław 1973, s.70
Liczne przyjazne listy Sulejmana I do królów polskich znajdują się w Archiwum Głównym Akt Dawnych, m.in. traktat z r. 1533. w r. 1534 Sulejman zajął pograniczną twierdzę Bender. W r. 1553 zawarto nowy akt przymierny z Polską.
Cyt. Reychman J.: Historia Turcji, Ustrój polityczny i administracyjny państwa osmańskiego w XVI wieku. Wrocław 1973, s.79
Sulejman miał wielu synów; spośród nich sułtanka Hurrem ( Roksolana ) faworyzowała bezskutecznie Bajezida na niekorzyść Mustafy i Cihangira. Ten ostatni był usposobienia delikatnego, czułego, przywiązany był do całej rodziny, szczególnie do Mustafy, a kiedy ten wysłany został do Syrii i tam zaginął, przypuszczalnie z poduszczenia wezyra Rustema Paszy, Cihangir, zmarł z przejęcia. Ciało jego sprowadzono do Stambułu i pochowano w meczecie nazwanym od jego imienia w Beyoglu, stąd i nazwa dzielnicy.; zob. I. H. Uzuncarsili, Osmanli tarihi, t. II, Ankara 1979, s. 394.
Cyt. Reychman J.: Historia Turcji, Okres zastoju i schyłku imperium osmańskiego ( koniec XVI i XVII wiek). Wrocław 1973, s. 87
Cyt. Reychman J.: Historia Turcji, Posunięcia europeizacyjne Mahmuda II. Wrocław 1973, s.216
Cyt. Reychman J.: Historia Turcji, Sytuacja zewnętrzna po kongresie berlińskim. Wrocław 1973, s. 250
Cyt. Reychman J.: Historia Turcji, Dalsze straty terytorialne turcji. Wrocław 1973, s. 251
Halide Edib [ Adivar ], The Turkish ordeal [ druga część pamiętników ], London 1928, s. 407
9