*Czas akcji: 1811 i 1812 r.

*Miejsce akcji:Posiadłości szlacheckie na Litwie: Soplicowo, zamek Horeszków, okoliczne lasy, karczma Jankiela, Dobrzyn

Utwór rozpoczyna się Inwokacją, w której podmiot liryczny opisuje piękno ukochanej Litwy.

Księga I - Młody Tadeusz Soplica powraca do swojego domu, dworku szlacheckiego w Soplicowie, po długim pobycie w wileńskich szkołach. Zastaje dom chwilowo pusty, więc rozgląda się po nim, spotyka w ogrodzie młodą dziewczynę, której zdaje się nie znać. Zostaje ciepło przywitany przez rodzinę. Wyprawiono ucztę z okazji jego powrotu, na której poznał Telimenę, piękną kobietę, która zaczęła z nim flirtować, co zaowocowało nawiązaniem romansu. Podczas uczty Asesor i Rejent spierają się, czyj hart jest lepszy.

Księga II - Dzień następny - polowanie, czyli próba rozstrzygnięcia sporu Asesora i Rejenta. W czasie, gdy mieszkańcy Soplicowa są w lesie, do pobliskiego zamku przybywa Hrabia, ostatni z Horeszków. Ów ród od dawna toczył z Soplicami spór o zamek. Hrabia chciał odsprzedać go Soplicom, ale pod wpływem historii opowiedzianej przez klucznika Gerwazego, oddanego sługę Horeszków, dotyczącej zabicia Stolnika przez Jacka Soplicę, porzuca ten zamysł. Udaje się do lasu, by dołączyć do zebranych na polowaniu. Po drodze poznaje młodą, nieznaną mu dziewczynę, Zosię. Kiedy chce z nią porozmawiać, zjawia się ksiądz Robak. Po polowaniu, które nie rozstrzygnęło sporu, gdyż żaden z hartów nie przyniósł zdobyczy, uczestnicy wrócili do dworku na śniadanie. Telimena znudziła się kłótniami między zebranymi i zaproponowała, by udać się do lasu na grzybobranie.

Księga III - W ogrodzie Hrabia spotkał znów Zosię i doszedł do wniosku, że chociaż jest prześliczna, to jest ona tylko jedną ze służby,

Księga III - W ogrodzie Hrabia spotkał znów Zosię i doszedł do wniosku, że chociaż jest prześliczna, to jest ona tylko jedną ze służby, i zajmuje się tylko hodowaniem drobiu. Telimena znudzona grzybami wymknęła się do "Świątyni Dumania", swego ulubionego miejsca w lesie. Odnalazł ją Sędzia, który chciał pomówić z nią o perspektywie małżeństwa Zosi, podopiecznej Telimeny, i Tadeusza. Telimena zagniewała się na wieść o tym planie, ale w końcu zgodziła się, że nie będzie w niczym przeszkadzać, chociaż zabrania też, by młodych do czegokolwiek nakłaniać. Hrabia obserwuje tę scenę z ukrycia i rysuje wszystko w swoim notesie. Kiedy Sędzia odszedł, podszedł do Telimeny, pokazał jej swoje szkice i wdał się z nią w rozmowę. Po chwili przyłączył się do nich Tadeusz. Telimena potajemnie podała mu kartkę z kluczem do drzwi swej sypialni. Bohaterowie powracają do dworu na obiad, podczas którego gajowy przybywa z informacją, iż w lesie pojawił się niedźwiedź. Wszyscy panowie zadecydowali, by nazajutrz ruszyć na polowanie.

Księga IV - Tadeusz zaspał, lecz obudziła go nieznajoma dziewczyna, więc udał się do karczmy Jankiela, pod którą wyznaczono miejsce spotkania uczestników obławy na

niedźwiedzia. W karczmie ksiądz Robak opowiada zebranym o Napoleonie, o sprawie ojczyzny i nawołuje do zorganizowania powstania oraz przyłączenia się do Napoleona. Zauważa, że obok karczmy przejeżdża Tadeusz, więc udaje się za nim na miejsce polowania. Tam dochodzi do niebezpiecznego wypadku - Tadeusz i Hrabia zostają zaatakowani przez niedźwiedzia, obaj strzelają w zwierzę, jednak żaden nie trafia. Ksiądz Robak wystrzelił z broni Gerwazego i jednym celnym strzałem powalił niedźwiedzia, po czym oddalił się. Wojski gra na rogu melodię oznaczającą koniec polowania. Asesor i Rejent kłócą się, kto zabił zwierzę, ale Gerwazy rozsądza ich, mówiąc o odwadze i opanowaniu duchownego. Wojski opowiada historię Domejki i Dowejki, która idealnie pasuje do Asesora i Rejenta.

Księga V - Telimena przygotowuje ucztę, podczas której Zosia ma zostać przedstawionazebranym. Jako pierwsi pojawiają się Wojski i Tadeusz, który poznając młodą dziewczynę, odkrył, że pomylił się, biorąc Telimenę za piękność, którą ujrzał pierwszego dnia po powrocie. Jest zniechęcony zachowaniem Telimeny i kłóci się z nią przez cały wieczór. Porównuje urodę jej i Zosi, i zauważa, że młoda dziewczyna jest o wiele piękniejsza. Urażona Telimena udała się do swojej "Świątyni Dumania", gdzie obeszły ją mrówki, więc Tadeusz, który podążył za nią, musiał jej pomóc. Podczas wieczoru rozdzielono niedźwiedzia pomiędzy uczestników polowania. Hrabiemu przypadła skóra, co uznał za litość ze strony Sopliców. Gerwazy przybył, by nakręcić zegary w jadalni, a ponieważ czyni przy tym sporo hałasu, Podkomorzy wpada w gniew. Wszyscy zaczynają się kłócić i odżywają dawne zatargi. Hrabia i Gerwazy odchodzą i obmyślają plan zdobycia zamku.

Księga VI - Sędzia posyła Protazego ze skargą do zamku. Ksiądz Robak przybywa do dworku i nakazuje mu szybko załagodzić spór, ponieważ szlachta nie może dzielić się, kiedy najważniejsze jest dobro ojczyzny. Sędzia zgadza się z nim i obiecuje zakończyć spór, kiedy Hrabia go przeprosi. Ksiądz Robak udaje się do zamku, gdzie od Protazego dowiaduje się, że ostatni z Horeszków udał się do Dobrzyna. W dworze Dobrzyńskich mieszkał "Maciek nad Maćkami", mądry szlachcic, do którego często udawano się po radę. Duża część szlachty zgromadziła się pod jego domem, by posłuchać, co będzie miał do powiedzenia.

Racjonalny Jankiel próbuje załagodzić waleczny nastrój szlachty, ale Gerwazy przepędza go i proponuje zaatakować Soplicowo. Większość szlachciców zgadza się, przeciwni są Maciek i Bartek Prusak. Maciek wyzywa zebranych od głupców i nakazuje im opuścić swój dom.

Księga VII - Zebrani w domu Maćka nie mogą dojść do porozumienia w sprawie przyłączenia się do wojsk napoleońskich. Racjonalny Jankiel próbuje załagodzić waleczny nastrój szlachty, Racjonalny Jankiel próbuje załagodzić waleczny nastrój szlachty, ale Gerwazy przepędza go i proponuje zaatakować Soplicowo. Większość szlachciców zgadza się, przeciwni są Maciek i Bartek Prusak. Maciek wyzywa zebranych od głupców i nakazuje im opuścić swój dom.

Księga VIII - Mieszkańcy Soplicowa obserwują kometę, która pojawiła się na niebie. Podkomorzy widzi w niej zwiastun jakiegoś nieszczęścia i wspomina różne wydarzenia historyczne, jakie poprzedzało pojawienie się komety. Ktoś przybył, by spotkać się z Sędzią, więc musiał on opuścić zebranych. Tadeusz czeka, by samemu z nim porozmawiać. Obserwuje przez dziurkę od klucza spotkanie Sędziego i księdza Robaka, widzi, jak jego wuj płacze i ściska zakonnika. Tadeusz nie wie, że ksiądz Robak ujawnił swoją prawdziwą tożsamość Sędziemu. Kiedy ksiądz Robak wyszedł, Tadeusz poinformował swojego wuja o tym, iż chce wyjechać z Soplicowa. Sędzia i młodzieniec kłócą się z tego powodu. Tadeusz po opuszczeniu pokoju stryja spotyka Telimenę. Chce definitywnie zakończyć ich romans i dochodzi między nimi do gwałtownej kłótni. Tadeusz postanawia popełnić samobójstwo, ale Hrabia go porywa. Horeszko wkrótce przybywa do Soplicowa i bierze zebranych w niewolę. Obiecuje, że nie dopuści do rozlewu krwi ze względu na obecność dam. Przybyli pozabijali tylko zwierzęta gospodarskie, by wyprawić z nich ucztę, co bardzo zasmuciło Zosię, przywiązaną do swoich kur. Wkrótce najedzona i spita szlachta pozasypiała.

Księga IX - Z pewnością szlachcice nie spodziewali się, że obudzą się w niewygodnych pozycjach - związani i zakneblowani. Sędziemu udało się sprowadzić na pomoc okoliczną szlachtę i oddział rosyjskiego wojska z Majorem Płutem i kapitanem Rykowem na czele. Płut żąda jednak za każdego pojmanego tysiąca rubli. Przybywa ksiądz Robak w świetnym nastroju i proponuje,

Przybywa ksiądz Robak w świetnym nastroju i proponuje, by wydać ucztę. Płut, człowiek skory do zabawy, popiera ten pomysł. Podczas uczty, nieco podpity zaczyna zamęczać Telimenę nieelegancką rozmową, więc Tadeusz policzkuje go. Dwóch szlachciców, Maciek Dobrzyński i Mickiewicz uwolnili pojmaną szlachtę, i rozpoczęła się chaotyczna bitwa z podpitymi Moskalami. Polska szlachta pokonuje Rosjan.

Księga X - Nad Soplicowo nadciągnęła burza. Podczas niej Sędzia próbuje porozumieć się z Rykowem. Kapitan zgadza się nie zdawać relacji o zajeździe, ale obawia się, czy Major także będzie milczał. Gerwazy przyznaje się, że zabił Płuta, a Rykow zgadza się, że zrobił to czyn dla dobra publicznego. Jednak najbardziej zasłużeni uczestnicy bitwy muszą opuścić Litwę. Między nimi jest Tadeusz, któremu Sędzia mówi, że może ożenić się z Zosią. Tadeusz żegna się z dziewczyną i otrzymuje od niej na drogę obrazek ze świętą Genowefą oraz relikwie świętego Józefa. Hrabia zaręcza się z Telimeną. Ksiądz Robak został ciężko ranny podczas bitwy, więc nie może udać się na emigrację. Wie, że jest umierający. Przywołał do siebie Gerwazego i Sędziego, przed którymi wyspowiadał się. Gerwazy jest w szoku, gdy słyszy, że to on jest znienawidzonym przez niego Jackiem Soplicą. Zakonnik opowiada o swojej miłości do Ewy Stolnikówny, o tym, jak został oszukany przez Stolnika i że nigdy nie był w zmowie z Moskalami. Swój grzech próbował odkupić przez walkę o ojczyznę. Wzruszony Gerwazy wybaczył mu i powiedział, że Stolnik także wybaczył mu przed śmiercią, ponieważ uczynił w jego kierunku znak krzyża. Ksiądz Robak jest pocieszony tą wiadomością. Niedługo później dociera do zebranych informacja o tym, że Napoleon wypowiedział Rosji wojnę. Jacek Soplica umiera w spokoju ducha.

Księga XI - Do Soplicowa na wiosnę następnego roku przybyli żołnierze,

Księga XI - Do Soplicowa na wiosnę następnego roku przybyli żołnierze, wyruszający z Napoleonem na wojnę, wśród nich także generał Dąbrowski. Mieszkańcy dworu zajęci są przygotowaniami do zaręczyn. Zebrani udają się na mszę z okazji święta Najświętszej Panny Kwietniowej, po której Podkomorzy opowiada o Jacku Soplicy. Zostaje mu pośmiertnie nadany order kawalera Legii Honorowej. Sędzia zaprasza wszystkich zebranych na uroczystość zaręczyn. Wojski rozsądza spór Asesora i Rejenta i obaj zostają przyjaciółmi. W salonie wszyscy podziwiają Tadeusza i Zosię, piękną parę. Jeden z pułkowników szkicuje w swoim notesie dziewczynę, Sędzia poznaje, iż jest to Hrabia. Po chwili zjawia się Asesor i Tekla Hreczeszanka, także narzeczeni. Trzecia para, której zaręczyny mają odbyć się w tym dniu, spóźnia się, gdyż Rejent nie może znaleźć pierścionka.

Księga XII - Wojski zajmuje się całą uroczystością. Zebrani są zachwyceni zastawą stołową, na której umieszczono sceny z historii sejmu polskiego. Przybywa Maciek Dobrzyński, który krytykuje ufność szlachty w Napoleona, uważa, że Polska musi mieć wodza z własnego narodu. Przybywa ostatnia para - Rejent i jego narzeczona, Telimena. Maciek, widząc francuski strój Rejenta, nazywa do głupcem i odchodzi. Hrabia czyni wyrzuty Telimenie, ona zaś na boku mówi mu, że jeżeli ożeni się z nią w tym dniu, to porzuci Rejenta, a jeżeli nie, to niech nie robi zamieszania. Tadeusz i Zosia podejmują decyzję o uwłaszczeniu poddanych chłopów, co wprowadza powszechną radość. Zosia prosi Jankiela, aby zagrał coś z okazji jej zaręczyn. Wspaniały cymbalista wygrywa Poloneza Trzeciego Maja oraz Mazurka Dąbrowskiego. Kiedy kończy swój koncert, Podkomorzy zawadiacko prowadzi poloneza.