Zioła

Zioła, rośliny zielarskie - wszystkie rośliny, które zawierają substancje wpływające na metabolizm człowieka (np. olejki eteryczne) i dostarczające surowców zielarskich. Są to gatunki lecznicze, przyprawowe, także trujące. Grupa ta obejmuje przede wszystkim jednoroczne i dwuletnie rośliny zielne, ale także drzewa, krzewy, warzywa i byliny. Zalicza się do nich także niektóre grzyby. Zioła stosowane są m.in. w ziołolecznictwie, aromaterapii i jako przyprawy.

Rośliny zielarskie ze względu na sposób użytkowania dzieli się na:

• rośliny lecznicze

• rośliny przyprawowe

• rośliny olejkodajne

Część roślin może równocześnie posiadać własności lecznicze, być stosowana jako przyprawa i dostarczać olejków eterycznych. Leki uzyskane z ziół to leki ziołowe.

Hodowlą i uprawą ziół zajmuje się dział ogrodnictwa zwany zielarstwem.

Pozyskiwanie i uprawa ziół

• Najprostszym zabiegiem pozyskiwania roślin zielarskich jest ich zbiór ze stanowisk naturalnych. Dotyczy to jednak tylko gatunków krajowych i to tych, których zasoby są bardzo duże. Zbiór ze stanu naturalnego jest uciążliwy i pracochłonny. Surowiec roślinny powinien pochodzić z miejsc ekologicznie czystych. Rośliny zbierane ze stanowisk naturalnych:

  • bez czarny

  • borówka czernica (czarna jagoda)

  • brzoza

  • głóg dwuszyjkowy

  • głóg jednoszyjkowy

  • jałowiec pospolity

  • kasztanowiec zwyczajny

  • krwawnik pospolity

  • lipa

  • mniszek lekarski (mniszek pospolity)

  • podbiał pospolity

  • pokrzywa zwyczajna

  • róża dzika

• Obecnie z upraw otrzymuje się 75% surowca zielarskiego dla przemysłu farmaceutycznego. Istnieją całe plantacje tych roślin. Uprawia się głównie gatunki rodzime, ale także gatunki z innych stref klimatycznych, które się wcześniej aklimatyzuje. Dzięki uprawie ziół istnieje możliwość otrzymania odmian o określonym składzie chemicznym, odporności na choroby i szkodniki. Zaletą takiej uprawy jest także możliwość jej zmechanizowania, co ułatwia wykonywanie zabiegów uprawowych. Niektóre zioła pochodzące z upraw:

  • bazylia pospolita

  • fenkuł włoski

  • kminek zwyczajny

  • konwalia majowa

  • kozłek lekarski

  • mięta pieprzowa

  • naparstnica wełnista

  • majeranek ogrodowy

  • prawoślaz lekarski

  • rumianek pospolity

  • szałwia lekarska

  • tymianek właściwy

• Zioła zbiera się w 4 okresach: wiosennym, letnim, jesiennym i zimowym. Następnie są one suszone w specjalnych suszarniach i przechowywane w dostosowanych do tego przechowalniach.

Ciekawostki

• 16-20% produkcji światowej ziół należy do Polski. Z czego ok. 80% to zioła pochodzące z upraw (ok. 60 gatunków), a 20% - ze stanowisk naturalnych.

• 15 sierpnia w kościele katolickim obchodzona jest uroczystość liturgiczna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, która w polskiej tradycji jest nazywana świętem Matki Bożej Zielnej. Dzień Zielarza obchodzą wówczas organizacje i firmy zajmujące się zielarstwem (np. Polski Komitet Zielarski^[1], Phytopharm S.A.). Podczas obchodów tego dnia w Klęce przez specjalistów wybierane Ziele Roku^[2]. Tytuł ten dostały:

  • miłorząb dwuklapowy,

  • dzika róża,

  • głóg,

  • dziurawiec,

  • rumianek,

  • karczoch,

  • aloes,

  • aronia,

  • hakorośl rozesłana (czarci pazur),

  • żeń-szeń,

  • tymianek,

  • męczennica cielista

Rośliny lecznicze

Rośliny lecznicze - najczęściej rośliny lądowe, zawierające substancje czynne, stosowane w medycynie i ziołolecznictwie. Z niektórych części tych roślin wyrabia się leki (np. z korzeni, łodyg, liści, kwiatów). Na świecie poznano ok. 2 500 gatunków roślin leczniczych, u nas rośnie ich ok. 400, w praktyce stosowane jest ok. 200. Zdecydowana większość z nich to rośliny naczyniowe, nieliczne należą do paprotników, porostów i glonów. Niektóre z gatunków ziół stosowane dawniej w ludowej medycynie, obecnie nie są już używane.

Należy pamiętać, że większość roślin leczniczych jest również roślinami trującymi. Ich stosowanie wymaga fachowej wiedzy. Różnice między dawką leczniczą a toksyczną są niewielkie. Istnieją też różnego rodzaju przeciwwskazania co do stosowania ziół przy niektórych chorobach, stanach fizjologicznych organizmu, itp. W związku z tym stosowanie w celu leczniczym ziół wymaga konsultacji z lekarzem.

Znaczenie roślin leczniczych

Bardzo liczną grupę wśród roślin użytkowych stanowią rośliny lecznicze. Należą do nich gatunki dziko rosnące jak i wyhodowane z nich odmiany uprawne, które z uwagi na zawartość substancji czynnych znalazły zastosowanie w lecznictwie. Z wielu roślin pozyskuje się ponadto olejki dla przemysłu perfumeryjnego i spożywczego. Inne dostarczają drewna, garbników dla przemysłu garbarskiego, włókien dla przemysłu tekstylnego lub też barwników stosowanych w tkactwie artystycznym i archeologii doświadczalnej.

Wśród roślin leczniczych istnieją gatunki używane wyłącznie w lecznictwie. jak np. gatunki trujące w tym: lulek czarny, ciemierzyca biała, bieluń dziędzierzawa, naparstnica wełnista. Z gatunków nie trujących: wilżyna ciernista, babka lancetowata, miodunka plamista, mącznica lekarska czy też rzepik pospolity.

Przykładem roślin znajdujących szersze zastosowanie, ale głównie używanych w lecznictwie są: bez czarny używany również do sporządzania napojów orzeźwiających i win domowych; drapacz lekarski służący do wyrobu likierów; rumianek pospolity wykorzystywany min. do produkcji olejków i preparatów kosmetycznych; miłek wiosenny sadzony w ogrodach jako ozdobna roślina skalna.

Istnieją także rośliny lecznicze, których zastosowanie w medycynie jest ograniczone, ale które mają znaczenie jako rośliny przyprawowe i należą do nich: cebula, czosnek pospolity, szczypiorek, chrzan pospolity, pasternak zwyczajny, pietruszka zwyczajna, kolendra siewna, koper ogrodowy, tymianek pospolity. Niektóre rośliny uprawowe mają również działanie lecznicze jak: mak lekarski, len zwyczajny, chmiel zwyczajny, gorczyca czarna.

Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku aptekarze używali suszonych ziół do sporządzania różnych herbat ziołowych. Oprócz tego przygotowywali z nich nalewki, wyciągi, soki, które przerabiali następnie na krople, syropy, odwary, maści i środki do nacierania ciała. W drugiej połowie XIX wieku nastąpił gwałtowny rozwój chemii i ówcześni chemicy zainteresowali się szczególnie roślinami leczniczymi (ziołami), z których wyodrębniali grupy substancji czynnych, często zastępujących zioła. Wkrótce pojawiły się na rynku pierwsze leki syntetyczne, które usunęły na dalszy plan zioła i preparaty ziołowe.

Wiele leków roślinnych nie może być zastąpionych przez leki syntetyczne. Należą do nich glikozydy nasercowe pozyskiwane z naparstnicy wełnistej, naparstnicy purpurowej, miłka wiosennego czy konwalii majowej. Zaliczają się do nich również alkaloidy pozyskiwane z przetrwalników buławinki czerwonej, które samoistnie lub w połączeniu z innymi substancjami czynnymi znajdują szerokie zastosowanie w położnictwie, leczeniu chorób wewnętrznych, chorób układu nerwowego.

Z niektórych ziół lub ich wysuszonych części nadal sporządza się wyciągi wodne lub alkoholowe, nalewki i mieszanki ziołowe. Czasem ze świeżych roślin wytłacza się sok, który zagęszcza się. Np. z korzenia kozłka lekarskiego sporządza się nalewkę lub wyciąg stosowany jako środek uspokajający.

Rośliny lecznicze w przemyśle spożywczym

Rośliny lecznicze znajdują szerokie zastosowanie również w przemyśle spożywczym, zwłaszcza przy produkcji odżywek dietetycznych. Dotyczy to przede wszystkim tych gatunków roślin, które zawierają substancje aromatyczne, pobudzające trawienie, witaminy, enzymy i aminokwasy. W barwinku pospolitym odkryto rezerpinę - alkaloid obniżający ciśnienie krwi. Nawet w wielu znanych od wieków ziołach, znajdowane są nowe, specyficzne substancje czynne np. w olejku lotnym rumianku pospolitego - substancje czynne i przeciwzapalne jak chamazulen i bizabolol, a w roślinach z rodziny baldaszkowatych liczne substancje czynne pomocne w leczeniu chorób wewnętrznych.

Rośliny przyprawowe

Rośliny przyprawowe - rośliny zawierające silne substancje aromatyczne, dzięki którym mogą być stosowane jako przyprawy. Zalicza się je do ziół i roślin uprawnych.

Ważniejsze rośliny przyprawowe:

• ziołowe

  • dzięgiel litwor (Archangelica officinalis)

  • biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum)

  • bazylia pospolita (Ocimium basilicum)

  • bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea)

  • borówka brusznica

  • bylica estragon (Artemisia dracunculus)

  • bylica piołun (Artemisia absynthium)

  • cynamonowiec cejloński (Cinnamomum zeylanicum)

  • cząber ogrodowy (Satureia hortensis)

  • gorczyca biała (Sinapis alba)

  • goździkowiec korzenny (Eugenia caryophyllata)

  • jarząb pospolity

  • kmin rzymski

  • kminek zwyczajny (Carum carvi)

  • kolendra siewna (Coriandrum sativum)

  • koper ogrodowy (Anethum graveolens)

  • koper włoski, fenkuł włoski (Foeniculum capillaceum)

  • kurkuma (Curcuma longa)

  • lawenda lekarska (Lavandula angustifolia)

  • lebiodka pospolita (Origanum vulgare) (oregano)

  • lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale) (Maggi)

  • macierzanka tymianek (Thymus vulgaris)

  • macierzanka zwyczajna

  • majeranek ogrodowy (Origanum majorana)

  • melisa lekarska (Melissa officinalis)

  • mięta pieprzowa (Mentha piperita)

  • muszkatołowiec korzenny (Myristica fragrans) gałka muszkatołowa

  • ogórecznik lekarski (Borrago officinalis L.)

  • palczatka cytrynowa

  • pieprz czarny (Piper nigrum)

  • pieprzyca siewna

  • pokrzywa zwyczajna

  • portulaka siewna

  • rozmaryn lekarski (Rosmarinus officinalis)

  • rukiew wodna

  • rzeżucha (Cardamine)

  • Szafran uprawny (Crocus sativus)

  • szałwia lekarska (Salvia officinalis)

  • sezam indyjski

  • tatarak zwyczajny

  • trybula ogrodowa

  • wrotycz pospolity

  • wawrzyn szlachetny (Laurus nobilis) (liście laurowe)

• warzywne

  • cebula zwyczajna (Allium cepa)

  • chrzan pospolity (Armoracia lapathifolia)

  • czosnek pospolity (Allium sativum)

  • nać pietruszki

  • szczypiorek

Rośliny olejkodajne

Rośliny olejkodajne, rośliny zawierające lotne olejki eteryczne o przyjemnym zapachu oraz specyficznym smaku, zwykle gorzkim i palącym, będące mieszaninami różnych związków chemicznych: aldehydów, estrów, ketonów, alkoholi, węglowodorów, itp.

Rośliny olejkodajne stosowane są jako przyprawy kuchenne wzmagające apetyt i poprawiające trawienie, rośliny lecznicze, a także w przemyśle perfumeryjnym, kosmetycznym i do wyrobu mydeł.

Przykłady roślin olejkodajnych:

• bazylia pospolita

• biedrzeniec anyż

• cynamonowiec

• dzikie róże

• goździki

• jaśmin

• jodła pospolita

• kminek zwyczajny

• lawenda lekarska

• macierzanka pospolita

• majeranek

• melisa lekarska

• mięta pieprzowa

• pomarańcza bergamota

• sandałowiec

• sosna zwyczajna

• wiesiołek