Założenia i realizacja zasad państwa opiekuńczego na przykładzie wybranego kraju.

Szwecję określa się mianem "ekonomicznego modelu pokazowego". Szwedzki model charakteryzuje się wysokimi nakładami na sferę socjalną oraz znacznymi obciążeniami podatkowymi. Państwo dobrobytu społecznego gwarantujące wysoki poziom bezpieczeństwa socjalnego i powszechność w dostępie do świadczeń społecznych, uważane jest za jedno z największych osiągnięć w dziejach ludzkości. Pomimo tego faktu kontrowersje i liczne wątpliwości wokół welfare state (państwa opiekuńczego) toczyły się praktycznie od samego początku jego powstania, ale dopiero problemy gospodarcze, w szczególności zaś kryzys, wymusiły na rządzących podjęcie decyzji zmierzających do naprawy sytuacji. W obliczu nieustających przeobrażeń i nowych zjawisk, przede wszystkim wzrostu bezrobocia i presji inflacyjnej oraz coraz gorszej kondycji finansów publicznych państw opierających swoje funkcjonowanie na modelu socjalnym, zaczęto wygłaszać opinie mówiące o nieefektywności systemu i konieczności przeobrażeń w ramach jego struktury. Wśród najpoważniejszych skutków funkcjonowania modelu opiekuńczego wymieniano w pierwszej kolejności spadek konkurencyjności gospodarczej i wzrost bezrobocia, będących konsekwencją zbyt wysokich obciążeń podatkowych oraz kryzys wartości uderzający najmocniej w jednostkę.

Szwecja określona została mianem "ekonomicznego modelu pokazowego" charakteryzującego się wysokimi nakładami na sferę socjalną oraz znacznymi obciążeniami podatkowymi. Twórcami takiego podejścia okazała się szwedzka socjaldemokracja, która rozpoczęła budowę systemu dobrobytu społecznego, opartego na opiece zdrowotnej, szkolnictwie oraz świadczeniach socjalnych przypominających swoją konstrukcją nowoczesne przedsiębiorstwa przemysłowe. Niewątpliwym sukcesem preferowanego w Szwecji modelu dobrobytu jest fakt, że przybrał on formę światopoglądu cieszącego się niesłabnącym poparciem społecznym. Aspekt ten stanowił istotną część procesu realizacji założeń państwa opiekuńczego, które oprócz priorytetów ekonomicznych musi także wypełniać kryteria moralno-etyczne. Ujawniają się one przede wszystkim akceptacją idei sprawiedliwości społecznej i chęcią udzielania pomocy biednym nie będącym w stanie zagwarantować sobie podstaw egzystencji oraz szacunkiem do prawa i władzy. W tym kraju wytworzyło się poczucie wspólnoty obywateli, za pomocą którego tłumaczono między innymi wysokie obciążenia podatkowe, mające na celu niwelowanie różnic między bogatymi a osobami gorzej sytuowanymi, bez zamykania tym pierwszym możliwości korzystania ze świadczeń społecznych. Szwecja to państwo bogate i przywiązane do zasad demokracji oraz sprawiedliwości społecznej, ceniące ponad wszystko współpracę sfery państwowej z sektorem prywatnym Założenia te stanowią podstawowe wyznaczniki polityki nastawionej na gwarantowanie bezpieczeństwa socjalnego wszystkim obywatelom oraz stanowią one ważne ogniwo spajające społeczeństwo szwedzkie.

Jednym z najistotniejszych wyznaczników określających jakość i kondycję szwedzkiego welfare state jest podejście do rozwiązań przyjętych w ramach sfery pracy, na które w szczególności złożyło się podejście do problemu bezrobocia i kwestii zatrudnienia oraz aktywnych programów rynku pracy. W Szwecji wprowadzono stanowczą politykę rządu zmierzającą do wyeliminowania zagrożeń występowania bezrobocia i recesji oraz wysokiego poziomu inflacji. Polityka aktywnego rynku pracy oparta została na dwóch podstawowych filarach, na założeniu, że praca jest obowiązkiem każdego obywatela oraz zapisie o zagwarantowaniu przez państwo pracy zarobkowej i właściwych jej warunków wszystkim, którzy chcą pracować Uzupełnienie tych priorytetów stała się jednak regulacja mówiąca o tym, że główna odpowiedzialność za dobrobyt i pomyślność swoich rodzin spoczywa na samych obywatelach, kierujących się zasadą solidaryzmu społecznego.

Bezrobocie traktować zaczęto jako jedną z najważniejszych kwestii w procesie budowy szwedzkiego państwa opiekuńczego. Socjaldemokratyczna partia w decydującym stopniu odpowiedzialna za kształtowanie jego ram wyznaczyła dwa zasadnicze mechanizmy walki ze zjawiskiem bezrobocia. Pierwsze polegało na podjęciu takich kroków, które umożliwiłyby szybki powrót robotników na rynek pracy oraz integrację pracowników najemnych z jego sferą. Z kolei drugim istotnym sposobem przeciwdziałania temu zjawisku było wprowadzenie "ubezpieczeń od bezrobocia" bazujących na założeniu, że główną rolą państwa jest udzielanie finansowego wsparcia związkowym instytucjom ubezpieczającym, zarządzanym przez narodowe związki zawodowe, które opierałyby się na prawie pobierania bezzwrotnej pomocy finansowej przez osoby pracujące, zapisane do związków zawodowych.

Kryzys ekonomiczny wymusił przeprowadzenie gruntownych zmian, których ważną częścią były przeobrażenia w ramach szwedzkiego kodeksu pracy dotyczącego trzech ścisłe powiązanych ze sobą tematów. Pierwszym z nich był temat elastyczności szwedzkiego rynku pracy, drugim obszarem okazała się równości traktowania, natomiast ostatnim prawa pracownicze i ich zakres. Wraz z wejściem Szwecji do struktur Unii Europejskiej kontynuacja przeobrażeń okazała się koniecznością, szczególnie pod względem dostosowywania szwedzkiego prawa pracy do wymagań unijnych. W tym zakresie zaadoptowano przepisy dotyczące dyskryminacji ze względu na pochodzenie i orientację seksualną oraz inwalidztwo czy religię.

Szwedzka sfera pracy to obszar, który pomimo ściśle określonej konstrukcji nie ustrzegł się niebezpiecznych tendencji. Jedną z najbardziej szkodliwych okazała się segregacja ze względu na płeć. W dalszym ciągu zarobki kobiet jedynie w 80% odpowiadają wynagrodzeniom mężczyzn, a różnice w tym zakresie ujawniają się także pod względem wieku, poziomu wykształcenia, liczby godzin poświęconych pracy oraz zaangażowania. Zdecydowanie więcej kobiet pracuje także w niepełnym wymiarze godzin oraz spędza więcej czasu w porównaniu do mężczyzn w niepłatnych zajęciach.

Ważne znaczenie odgrywają także działania zmierzające do redukcji czasu przebywania na bezrobociu oraz działania umożliwiające osobom starszym przedłużanie okresu zatrudnienia. Strategia zatrudnienia kładzie również duży nacisk na działania w ramach aktywnych programów i przedsięwzięć sfery pracy umożliwiających, z jednej strony osobom niepełnosprawnym poradzenie sobie z utrzymaniem zatrudnienia, a z drugiej zmniejszeniem liczby pobieranych zasiłków chorobowych oraz czasu przebywania na zwolnieniach. Tak duże przywiązywanie wagi do działań gwarantujących jednostkom ochronę przed wyłączeniem z rynku pracy podyktowane jest faktem, że bardzo często osoby takie posiadają mniejsze kwalifikacje nie poparte dodatkowo znajomością specjalistycznej wiedzy. Pod tym względem pojawiają się dwie zasadnicze kwestie stanowiące o specyfice bezrobocia w Szwecji. Pierwszą z nich jest niski poziom bezrobotnych długotrwałego w porównaniu z ogólną liczbą bezrobotnych oraz niższa stopa bezrobocia kobiet w porównaniu z poziomem bezrobocia mężczyzn, co potwierdza tezę mówiącą o tym, że państwo szwedzkie jest głównym pracodawcą, szczególnie w stosunku do kobiet. Kolejną istotną cechą struktury szwedzkiego bezrobocia jest fakt, że państwo to ma jeden z najwyższych wśród krajów Unii Europejskiej wskaźników zatrudnienia i najwyższy wskaźnik zatrudnienia ludzi starszych.

Niepokojące okazały się procesy zachodzące w sferze społecznej, ujawniające się tym, że coraz więcej szwedzkich obywateli zaczęło odwracać się od państwa. Ogromny wpływ na taki stan, oprócz obciążeń podatkowych, miało przede wszystkim przytłoczenie Szwedów państwową opieką. Ujawniało się to szczególnie w przypadku osób osiągających wyższe dochody, które zaczęły unikać „dobrodziejstw” szwedzkiego systemu poprzez rezygnację z państwowego szkolnictwa, opieki zdrowotnej i ubezpieczeń, na rzecz prywatnej strefy. Skutkiem ubocznym szwedzkiego systemu okazał się także stale powiększający się czarny rynek, na co bezpośredni wpływ miały przede wszystkim wysokie obciążenia podatkowe. Dotychczasowa pomoc państwa zaczęła także dusić prywatną przedsiębiorczość.

Poprzez takie procesy postanowiono zaprowadzić rządy stanowiące mieszankę sterowanego liberalizmu z państwem opiekuńczym. Pierwsze zmiany zaprowadzone zostały w systemie edukacji. Wprowadzono całkowitą kontrolę wydatków związanych z oświatą oraz centralnym wyznaczaniem celów i programów nauczania. Zredukowano wysokość zasiłków dla osób pozostających bez zatrudnienia z 90% do 80% wysokości ostatniej płacy oraz wyznaczono górny limit uzyskiwanych świadczeń. Nowością okazały się także bony edukacyjne, stanowiące równowagę niemal 75% kosztów utrzymania jednego ucznia w szkole państwowej, które przyznane rodzicom oznaczały swobodę w wyborze szkoły dla ich dzieci. Konsekwencją takich decyzji okazało się podniesienie poziomu edukacji, a obawy związane z dyskryminacją dzieci pochodzących z biedniejszych rodzin okazały się całkowicie bezpodstawne. Podobne działania podjęte zostały w obszarze służby zdrowia. Scentralizowana przekazana została w ręce szwedzkich władz regionalnych i gmin, których jedną z podstawowych decyzji było podpisanie umów z prywatnymi placówkami służby zdrowia, obsługującymi obecnie ¼ wszystkich pacjentów. Od czasu wprowadzenia reform to pacjent decyduje w jakiej placówce chce się leczyć, co z kolei przekłada się na wysokość wynagrodzenia lekarzy państwowych, jak i prywatnych otrzymujących wynagrodzenie w związku z liczbą zarejestrowanych pacjentów. Istotną częścią i nowym jakościowo elementem szwedzkiego systemu okazały się również szpitale – fundacje, które zapoczątkowały ważne zmiany w tym obszarze.

Kolejnym etapem przeobrażeń były cięcia w sektorze publicznym. W Szwecji w ciągu dziesięcioletniego okresu intensywnych reform liczba urzędników zmniejszona została o 45%. Wprowadzono także nowy kodeks administracyjny, który zrównał status pracowników państwowych z osobami zatrudnionymi w sektorze prywatnym. Najważniejsze zapisy w obrębie nowych regulacji wiązały się również z wprowadzeniem kontraktów terminowych dla wszystkich pracowników sektora państwowego, indywidualnych wynagrodzeń i uzależnionych od wyników premii oraz stałej oceny ich pracy, połączonej z koniecznością ciągłego dokształcania. Największe jednak przeobrażenia przeprowadzone zostały w zakresie systemu emerytalnego. Wprowadzono do systemu emerytalnego elementów kapitałowych. Pierwszą istotną zmianą był zapis mówiący o tym, że wysokość uzyskiwanych świadczeń emerytalnych uzależniona będzie od poziomu wynagrodzenia. Nowe regulacje pojawiły się także w zakresie odprowadzanych składek. 18,5% płacy przeznaczanej na składki emerytalne, zaczęto dzielić na dwie części. Pierwsza z nich, wynosząca 16% przeznaczona została na system repartycyjny, natomiast pozostałe 2,5% skierowane zostało na rzecz Funduszy Rezerwy Premiowej. Gromadzonymi na indywidualnych kontach środkami dysponują firmy państwowe lub Krajowy Urząd Ubezpieczeń Społecznych, do którego trafiają środki jeżeli osoba ubezpieczona nie wybrała żadnej z firm. Przeobrażania nie wiązały się jedynie z likwidacją świadczeń, ale także z ulepszaniem tych, które systemowo sprawdziły się. Zwiększono "ojcowską" opiekę nad dzieckiem z jednego do dwóch miesięcy, a urlop wychowawczy przysługujący rodzicom do czasu ukończenia przez dziecko ośmiu lat wydłużony został o 13 miesięcy. Rozszerzona została także zewnętrzna opieka nad dziećmi. Wprowadzenie wszystkich tych rozwiązań miało na celu utrzymanie dotychczasowych dobrodziejstw państwa opiekuńczego, a nie jego demontaż.

Szwecja należy do tych państwa w Unii Europejskiej, które skutecznie starają się sprostać wyzwaniom, jakie niesie ze sobą współczesny świat. Nie tylko modernizuje ona swoje struktury, ale także podejmuje próbę określenia na nowo swoich podstaw, co jest szczególnie ważne w obliczu takich zjawisk, jak globalizacja, postęp technologiczny czy zjawisko starzeniem się społeczeństwa. Wszystko to rodzi nadzieję, że także w przyszłości właściwie wypełniać będzie ona swoje założenia, a tym samym gwarantować koegzystencję sfery socjalnej z rozwojem sektora prywatnego.

Jabłońska Małgorzata TiR, gr. 113.01.2011r.