Autor: Sabina Przyżycka, Paulina Suska.

gr. II

III rok, V semestr, studia licencjackie.

Semestr zimowy 2010/2011.

Kierunek: Pedagogika w zakresie profilaktyki i animacji społeczno-kulturalnej.

Profilaktyka niedostosowania społecznego (ćwiczenia).

dr Marek Kulesza.

Łódź, dn. 02.12.2010r.

„Szkoła wobec zjawiska przemocy”

Spis treści:

1. Wstęp.

2. Niedostosowanie społeczne i jego objawy w szkole.

3. Szkoła wobec zjawiska przemocy.

   1. Agresja i jej przejawy w szkole.

   2. Szkoła jako instytucja wychowawczo-dydaktyczna.

   3. Strategie przeciwdziałania przemocy w szkole.

   4. Obszary działań profilaktycznych w szkole: szkoła- klasa- jednostka.

   5. Działania wobec „sprawców” i „ofiar” przemocy w szkole.

      1. „Sprawcy” przemocy w szkole- działania i przedsięwzięcia wychowawczo- korekcyjne.

      2. „Ofiary” przemocy w szkole- pomoc i długotrwałe wsparcie.

   6. Program profilaktyki w praktyce szkolnej- błędy i trudności realizacji.

   7. „Szkoła bez przemocy” jako przykładowy program przeciwdziałania agresji w szkołach Polskich.

4. Podsumowanie.

5. Bibliografia.

1. Wstęp

Czasy obecne, system oświaty i otaczające nas wzorce zachowań skłaniają do refleksji nad istotą szkoły w wychowaniu człowieka, nad tym jakie przekazuje wartości i jak reaguje na negatywne zachowania, które w niej występują, a może właściwie do nich nie dopuszcza, bo działa profilaktycznie. To przed szkołą stoi wiele trudnych zadań.

W dobie XXI wieku, media w dużym stopniu kreują człowieka i jego osobowość. Ciężko jest ustrzec świat przed przemocą, jeszcze trudniej z nią walczyć, kiedy już się pojawi.

Zjawisko agresji jest wszechobecne: w mediach, prasie, na podwórku jak i w szkole. „Szkoła wobec zjawiska przemocy” to temat naszej pracy- wybrałyśmy go, by dowiedzieć się przed jakimi zadaniami stoi szkoła jako instytucja wychowawczo- dydaktyczna, pokazać co szkoła powinna, a co tak naprawdę robi w sytuacjach pojawiających się coraz częściej przejawów agresji.

Przez lata zostały zgromadzone doświadczenia na temat profilaktyki przemocy w szkole, dlatego też osoby zajmujące się tym zjawiskiem powinny pójść krok do przodu i przejść od profilaktyki intuicyjnej do profilaktyki profesjonalnej. Temat ten jest dla nas istotny, gdyż z własnego szkolnego doświadczenia wiemy, że działania profilaktyczne nie należą do głównych zajęć tej instytucji.

Zastanawiające są różnice pomiędzy definiowaniem zjawiska agresji i przemocy. Terminy te w różnych dziedzinach mają odmienne znaczenie, jednak z pedagogicznego punktu widzenia stosowane są one naprzemiennie. Odchodzi się od ich rozgraniczenia oraz pokazania różnic, dlatego pojęcia te będziemy używać zamiennie.

Jaki wpływ na zjawisko agresji ma niedostosowanie społeczne? Jakie funkcje pełni szkoła? Jak odnosi się ona do zjawiska przemocy? Jak stara się jej przeciwdziałać? Czy istnieją programy profilaktyczne odnoszące się do zjawiska agresji w szkole? Jakie strategie podejmuje w walce z przemocą? Co utrudnia szkole konstruowanie i realizację programów profilaktycznych? Na te i inne pytania postaramy się odpowiedzieć w naszej pracy.

1. Niedostosowanie społeczne i jego objawy w szkole

Terminu „niedostosowanie społeczne” jako pierwsza użyła i wprowadziła do literatury polskiej Maria Grzegorzewska, zastępując nim stosowane wcześniej w pedagogice specjalnej pojęcia jak: „dziecko trudne”, „dziecko moralnie zaniedbane”, „dziecko wykolejone” itp. Według Pytki o niedostosowaniu społecznym dzieci i młodzieży mogą świadczyć w szczególności takie zachowania, jak:

• Notoryczne kłamstwa

• Wagary

• Alkoholizowanie się

• Ucieczki z domów

• Kradzieże

• Niekonwencjonalne zachowania seksualne

• Rozmaite formy agresji antyspołecznej, także autoagresja.

1. Szkoła wobec zjawiska przemocy.

Szkoła sygnalizuje coraz częstsze pojawianie się nowych zjawisk w sferze nieprzystosowania społecznego uczniów. Są to zazwyczaj zachowania agresywne, wymuszenia, terroryzm szkolny itp.¹ Zjawisko przemocy szkolnej ma swoją specyfikę i obejmuje różne jej aspekty, takie jak: formy przemocy, uczestników przemocy oraz kulturę społeczności uczniowskiej. „(…)To właśnie w szkole problemy, już istniejące wcześniej stają się widoczne- dochodzi bowiem do spotkania indywidualnych doświadczeń dzieci ze sformalizowanym programem nauczania(…)”².

W szkole bowiem jak w soczewce skupiają się problemy osobiste uczniów i problemy dorosłych oraz liczne trudności w kontaktach koleżeńskich i relacjach nauczyciel-uczeń³.

1. Agresja i jej przejawy w szkole.

Agresja to takie działanie, którego celem jest dokuczenie, zranienie, wyśmiewanie, grożenie jakiejś osobie, uszkodzenie lub zniszczenie jakiegoś przedmiotu. W szkole spotykamy się z wieloma przejawami agresji:

• Agresją słowną w postaci odrzucenia, której przykładem jest sytuacja, gdy jeden uczeń mówi do drugiego: „spadaj stąd!” lub „nie waż się przychodzić tutaj do nas”; w postaci groźby- gdy uczeń mówi do drugiego: „jeżeli nie dasz mi pieniędzy to dostaniesz w dziób”; lub poprzez ośmieszenie, uszczypliwość i kpiny.

• Agresją fizyczną, wyrażaną w postaci otwartej napaści na drugą osobę lub zniszczenia czyjejś własności. Występuje pod dwoma postaciami:

- instrumentalna- wtedy gdy agresor chce zdobyć coś lub osiągnąć jakiś cel, np. odebranie pieniędzy przez starszego ucznia młodszemu;

- emocjonalna- występuje, gdy przeżywamy lęk lub złość, np. wściekły atak na kogoś za inne od naszych poglądy.⁴

1. Szkoła jako instytucja wychowawczo- dydaktyczna.

„Szkoła jest najpiękniejszym, najbardziej humanitarnym i oczywistym wynalazkiem człowieka. Tak oczywistym, że jest on jest akceptowany nawet wtedy, gdy jest mało upragniony- bo w szkole musiał, musi i będzie musiał być każdy. Szkoła powstała z woli człowieka, dla człowieka i przez człowieka. Ludzie ludziom zbudowali szkoły, a właściwie ci bardziej doświadczeni- tym mniej doświadczonym. Dzisiaj wiemy, że jedni i drudzy żyją w coraz bardziej oddalających się od siebie światach. Oddalanie się tych światów jest przede wszystkim skutkiem zaborczego opanowania sfery publicznej przez media, dzięki którym szkoła, jaką była, już nie będzie- nauczanie w niej musi mieć bardziej charakter pośredni niż bezpośredni, a cele realizacyjne będą coraz bardziej równoważne celom kształcącym”⁵. Warto więc, ze względu na słowa Stanisława Dylaka zastanowić się nad tym jakie role powinna spełniać szkoła a jakie faktycznie spełnia.

Czy szkoła jest powołana do wychowania?

Pojawiają się głosy, że podstawową funkcją jest nauczanie, a wychowanie należy przypisać rodzinie. W takim rozumieniu funkcji szkoły zjawisko przemocy nie będzie wyzwaniem, ale problemem, wobec którego staje szkoła jako instytucja nauczająca. Jednak problem przemocy powinien być jakoś rozwiązany, aby nie dezorganizował pracy szkoły. Wydaje się, że nie można redukować zadań szkoły jedynie do nauczania. Szkoła powinna być również instytucją wychowującą. Wobec tego należy oczekiwać od niej konkretnych rozwiązań problemu przemocy w środowisku szkolnym.^{6 7}

Mimo to nie zapominajmy, że sama szkoła nie jest w stanie sprostać przeciwdziałaniu przemocy. Potrzebna jest współpraca z rodzicami i instytucjami zajmującymi się sprawami dzieci i młodzieży, a także wsparcie ze strony mediów i innych instytucji. Koniecznością staje się opracowanie i wdrażanie programów wychowawczo - profilaktycznych jak również wychowanie przeciw przemocy.

1. Strategie przeciwdziałania przemocy w szkole

Placówką w pierwszym rzędzie zobowiązaną do wczesnej diagnozy, profilaktyki oraz oddziaływań opiekuńczo- wychowawczych czy resocjalizacyjnych jest szkoła. To w niej uczeń po raz pierwszy poddawany jest obserwacji i to właśnie w szkole możemy zauważyć niepokojące zachowania.

Konieczność budowania programów szkolnej profilaktyki została wprowadzona rozporządzeniem Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31.01.2002 roku i obliguje dyrektorów szkół i nauczycieli do zastanowienia się nad problemem agresji w szkołach oraz jej zapobieganiu.

W tym miejscu przyjmujemy, iż profilaktyka to wieloaspektowa interwencja korygująca niedostatki wychowania, obejmująca równolegle trzy nurty działania:

• wspomaganie ucznia w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu;

• ograniczanie i likwidowanie czynników ryzyka, które zaburzają prawidłowy rozwój i dezorganizują zdrowy styl życia;

• inicjowanie i wzmacnianie czynników chroniących, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu;⁸

Program profilaktyczny powinien:

• Zawsze uzupełniać program wychowawczy szkoły;

• Odpowiadać na realne problemy pojawiające się w szkole i w środowisku;

• Mieć przemyślany cel;

• Formy i działania dostosować do wieku uczniów;

Szkoła w swoich zadaniach profilaktycznych nie doprowadzi do kompletnego wyeliminowania zachować agresywnych, może je jedynie zredukować.

W świetle badań edukacyjnych programy profilaktyczne powinny rozpoczynać się przed fazą dorastania uczniów, gdyż wtedy są najbardziej skuteczne. Ich efektywność jest większa w zależności od ilości obszarów, w których podejmowany jest problem. Jednoznacznie krytykowane są działania podejmowane jednorazowo, w krótkim czasie. Dużą wagę w tworzeniu programów profilaktycznych odgrywa angażowanie różnych grup osób: rodziców, nauczycieli, uczniów, władzy, instytucji pozaszkolnych, dyrektora szkoły i rówieśników. Każde podejmowane działanie powinno być przeanalizowane i poparte teoretycznymi założeniami z uwzględnieniem czynników ryzyka. Każde działania profilaktyczne powinny być również dopasowane do specyfiki środowiska do którego jest skierowane, co oznacza, że każda szkoła powinna mieć swój indywidualny program przeciwdziałania przemocy.

1. Obszary działań profilaktycznych w szkole: szkoła- klasa- jednostka.

Programy profilaktyczne powinny obejmować prace na kilku poziomach: szkoły, klasy i pojedynczych uczniów. Według dostępnej literatury, można wyróżnić następujące obszary i odpowiednie dla nich środki oddziaływania:

1. Obszar działań ogólnoszkolnych:

• Badania socjologiczne określające rozmiar agresji na terenie szkoły;

• Uświadomienie istnienia problemu;

• Szkolne konferencje pedagogiczne poświęcone zjawiskom agresji;

• Zbudowanie planu wychowawczego szkoły( stworzenie reguł postępowania przeciw przemocy, wspólne rozmowy; w wymiarze indywidualnym: rozmowy ze sprawcami, ofiarami i rodzicami);

• Spotkanie nauczycieli i personelu szkoły z rodzicami przedstawiający plan wychowawczy- włączenie do planu propozycji rodziców);

• Zwiększenie kontroli;

• Sformułowanie zasad i reguł postępowania w krytycznych sytuacjach na podwórku szkolnym, podczas przerw itp.

1. Obszar działań wewnątrzklasowych:

• Zaradcze środki przeciwko agresji ( diagnoza, reguły, sankcje, pochwały);

• Realizacja programów profilaktycznych (na lekcjach wychowawczych);

• Instruowanie obserwatorów, osób postronnych;

• Spotkania wychowawcy z rodzicami i uczniami;

• Wspólne zajęcia klasowe (wyjazdy, wycieczki itp.);

1. Obszar działań indywidualnych

• Rozmowy z ofiarami i agresorami;

• Kształtowanie akceptowanych powszechnie społecznych zachowań na lekcji w indywidualnym wymiarze: trening samoobrony, samozabezpieczenia się ofiar;

• Rozmowy z rodzicami uczniów zarówno ofiar jak i agresorów;

• Pomoc ze strony uczniów niestosujących przemocy;

• Profesjonalna pomoc dla rodziców;

• Grupy wsparcia dla rodziców agresorów i rodziców ofiar;

• Indywidualne style współpracy z ofiarami i agresorami( zarówno agresorzy jak i ofiary potrzebują pomocy);

• Ostateczne decyzje( przeniesienie z klasy do klasy, ze szkoły do szkoły);

1. Obszar działań około szkolnych- propozycja dodatkowa wg Olweusa

• Współpraca z mieszkańcami osiedla, gdzie znajduje się szkoła;

• Współpraca z policją dzielnicową;

• Artykuły w pasie lokalnej o przyczynach i skutkach przemocy;

• Współpraca z dyrekcjami i szkołami w danej miejscowości⁹¹⁰;

  1. Działania wobec „sprawców” i „ofiar” przemocy w szkole.

     1. „Sprawcy”– działania i przedsięwzięcia wychowawczo-korekcyjne.

Istotne w sytuacjach interwencyjnych i zapobiegawczych jest indywidualne podejście wychowawców do osób stosujących przemoc. Przykładowe działania wobec nich:

• Wspieranie pozytywnych i hamowanie negatywnych zachowań oraz przekazanie alternatywnych sposobów zachowania;

• Dopasowanie indywidualnego systemu wymagań dla jednostki;

• Modyfikacja zachowań;

• Natychmiastowe i zdecydowane przeciwdziałania uwzględniające życzliwą atmosferę w sytuacji interwencji;

• Rozmowy ze sprawcami, konfrontacja sprawca- ofiara, kontakt wychowawcy z rodzicami, kary dla sprawców;

• Specjalne formy działań, kształcące umiejętności zapobiegania konfliktów: nauka mediacji, tworzenie uczniowskich grup rozjemczych pomiędzy stronami znajdującymi się w konflikcie;

  1. „Ofiary” – pomoc i długotrwałe wsparcie.

Działania te koncentrują się na pomocy dzieciom i młodzieży które padają ofiarą przemocy- bezpośrednio przez nauczyciela i pośrednio z zaangażowania uczniów.

Przykładowe działania wobec takich osób to:

• Tworzenie reguł: wytwarzanie sytuacji, w której pomoc przybiera formę taktownego informowania, a nie ”donoszenia” o występowaniu sytuacji przemocowych;

• Ochrona ofiar: angażowanie koleżanki/ kolegi ofiary do pełnienia roli „anioła stróża”, aktywizowanie osób postronnych;

• Wypracowanie poczucia bezpieczeństwa i niezależności jednostki w dbaniu o własne interesy;

• Stworzenie możliwości bezpośrednich, poufnych rozmów;¹¹

Często spotykamy się z sytuacją, kiedy w centrum zainteresowania pozostają tylko sprawcy zachowań przemocowych, natomiast ofiara jest zdana sama na siebie.

Często osoba taka staje się w następstwie „agresorem”. Z badań przedstawionych na wykładzie z przedmiotu „Profilaktyka niedostosowania społecznego” z dnia 26.11.2010r. przez dr Marka Kuleszę wynika iż tylko 10% z pośród wszystkich uczniów to czyści „sprawcy”, kolejnych 10% to czyste „ofiary”, 10% zupełnie nieuczestniczących w aktach przemocy natomiast ok. 65% uczniów to „sprawcy” i „ofiary”.

1. Program profilaktyki w praktyce szkolnej- błędy i trudności realizacji.

Wszelkiego rodzaju programy profilaktyczne i projekty przeciwdziałania przemocy są zachwycające niestety tylko w teorii. Prawie wszystkie szkoły podejmują działania profilaktyczne, tylko niewielki procent nie bierze udziału w tego rodzaju przedsięwzięciach. Jeśli jednak występują- to różnią się od siebie jakością. Jedne szkoły podchodzą do tematu poważnie- profesjonalnie, inne realizują jedynie pojedyncze programy profilaktyczne zakupione przez władze samorządowe.

Warto omówić popełniane błędy oraz napotkane trudności w szkolnej profilaktyce:

• Zbyt mała wiedza nauczycieli w zakresie: metod i narzędzi diagnozy, ewaluacji oraz profilaktyki. Nauczyciele słabo orientują się jakie problemy i potrzeby, w danym etapie edukacji mają uczniowie. Nie umieją stosować aktywnych metod pracy z grupą;

• Brak wsparcia ze strony specjalistów z różnych instytucji pozaszkolnych przede wszystkim z poradni. Niektóre z nich nie współpracują ze szkołami w zwalczaniu zjawiska przemocy, argumentując to tym iż nie omówili współpracy z MENiS w tym zakresie. Nie jest to zatem ich obowiązek.

• Brak w szkole pedagoga lub psychologa – istnieje tu wiele negatywnych czynników, które wypływają z takiego stanu rzeczy, między innymi nie ma kompetentnej osoby, która kierowałaby projektem i działaniami na poszczególnych etapach realizacji;

• Brak zaangażowania dyrektora i nauczycieli (niektórych), tym samym lekceważenie działań profilaktycznych i brak wiary w ich skuteczność;

• Brak wsparcia ze strony samorządów lub wsparcie niezgodne z potrzebami szkoły. Zamiast podnosić kompetencje kadry pedagogicznej zostaje zakupiony program;

• Mała liczba godzin do dyspozycji dyrektora i wychowawcy;

• Brak środków na zakup niezbędnych materiałów oraz na realizację ciekawych programów alternatywnych;

• Nikłe zainteresowanie i wsparcie ze strony rodziców;

• Zły klimat i dezorganizacja zespołu nauczycielskiego;

• W fazie diagnozy: nierzetelne odpowiedzi w ankietach zarówno ze strony rodziców jak i uczniów;

  1. „Szkoła bez przemocy”- ogólnopolski program przeciwdziałania zachowaniom agresywnym w szkołach.

Najpopularniejsze w ostatnim czasie stały się kampanie społeczne przeciwko przemocy. Mają one szeroki zakres odbiorców i adresatów. Poprzez massmedia można dotrzeć do ofiar przemocy, pokazać im gdzie mogą zwrócić się o pomoc i uświadomić ich jednocześnie, że są ofiarami przemocy i że jest to problem wielu ludzi nie tylko ich samych. Poprzez duże akcje możemy także dotrzeć do „agresorów”. Przedstawić im jak bardzo krzywdzą innych i uświadomić im konsekwencje ich działań. Zarówno prawne jak i moralne. Akcje takie pozwalają również uświadomić świadków przemocy, by nie przechodzili obok tego zjawiska obojętnie. Uwrażliwienie społeczności i wzrost świadomości społecznej może przyczynić się do zhamowania rozwoju problemu i powstania sprzyjającego klimatu dla profesjonalnych działań na rzecz wszystkich jego uczestników.

Popularne programy przeciwdziałania przemocy to:

• „Stop przemocy”

• „Dzieciństwo bez przemocy”

Najpopularniejszy w Polsce i jeden z najważniejszych programów to „SZKOŁA BEZ PRZEMOCY”, który jest programem społecznym dzienników regionalnych, fundacji Orange oraz Wydawnictwa Pedagogicznego Operon. Program społeczny „Szkoła bez przemocy” prowadzi 18 dzienników regionalnych dwóch grup wydawniczych – Media Regionalne i Polskapresse oraz Fundacja Orange (dawniej Fundacja Grupy TP). Od 2009 r. do grona organizatorów dołączył Partner Programu – Wydawnictwo Pedagogiczne Operon. Program jest prowadzony pod patronatem Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego.

Celem Programu jest przeciwdziałanie przemocy w polskich szkołach przez zwiększenie świadomości problemu, zmianę postaw wobec przemocy, a także dostarczenie szkołom konkretnego wsparcia i narzędzi, które skutecznie i systemowo zwalczałyby to zjawisko.

Ambasadorem Programu jest Tomasz Majewski, mistrz olimpijski w pchnięciu kulą.¹²

KODEKS SZKOŁY BEZ PRZEMOCY:

• Szkoła jest wspólnotą.

• Wszyscy się szanujemy.

• Wspólnie działamy przeciw przemocy.

• Niczego nie ukrywamy.

• Zawsze reagujemy.

• Nauczyciel nie jest sam.

• Uczniowie wiedzą, jak działać.

• Rodzice są z nami.

• Mamy sojuszników.

• Nagradzamy dobre przykłady.

W tym roku odbywa się już V edycja programu „Szkoła bez przemocy”.

W tej edycji programu autorzy projektu chcą podkreślić kluczową rolę rodzica w prawidłowym funkcjonowaniu szkoły. Pragną zachęcić ich do włączenia się w aktywne życie tej instytucji. Uważają, że współdziałanie szkoły i rodziców oraz ich wspólny namysł przyczyni się m.in. do lepszej diagnozy zagrożeń dla najmłodszych. Przesłaniem Programu w roku szkolnym 2010/11 jest punkt 8. Kodeksu Szkoły bez przemocy „Rodzice są z nami".

1. Podsumowanie.

Reasumując, podążając za myśleniem Krystyny Kmiecik- Baran możemy sformułować 4 etapy działania na których powinna koncentrować się szkoła w systemie radzenia sobie z przemocą.

1 Etap: Identyfikacja zjawiska, obszaru zagrożenia, czyli wyodrębnienie uczniów którzy przejawiają zachowania agresywne lub są podatni na zagrożenie przemocą.

Nauczyciele powinni w tym momencie wspólnie z profesjonalnymi służbami być w stanie wyodrębnić grupy ryzyka w szkole i rozpocząć pracę prewencyjną.

2 Etap: Diagnoza stanu i potrzeb, którego celem jest określenie działań, które należy podjąć by zminimalizować zjawisko przemocy.

Diagnozę powinien przeprowadzać zespół ekspertów, którzy opracowują plan działania, organizuje prace poszczególnych członków zespołu oraz określa grupy osób związanych emocjonalnie zarówno z „agresorem” jak i „ofiarą”.

3 Etap: Rozwiązanie sytuacji czyli uruchomienie i wprowadzenie w „życie” programów naprawczych. Przede wszystkim uwaga nasza powinna skoncentrować się na działaniach wspierających ofiarę przemocy, skierowanie sprawcy do odpowiednich specjalistów, podjęcie działań wspierających rodzinę zarówno ofiary jak i sprawcy przemocy, a także spotkania informacyjne z uczniami i nauczycielami.

4 Etap: Wsparcie i kontrola polegającej przede wszystkim na organizacji grup wsparcia, terapii grupowej i indywidualnej, objęcie zainteresowanych programem doradczym, wprowadzenie programu pomocy koleżeńskiej czy wspólnego programu wsparcia w szkole jak i poza nią.

Wydawać by się mogło, że program jest klarowny i oczywisty de realizacji. Jednak największym wyzwaniem dla szkoły jest zapewnienie kompleksowego systemu działań, poruszającego nie tylko jeden z elementów, ale obejmującego wszystkie etapy postępowania wobec zjawiska przemocy w szkole. Ważne jest, by nauczyciele nie pozostali z tym problemem sami. Konieczne jest zapewnienie wsparcia ze strony wyspecjalizowanych służb i specjalistów z poza szkoły.

Szkoła powinna być wspierana w swoich działaniach prewencyjnych przez:

• Poradnie psychologiczno-pedagogiczne;

• Kuratora

• Policję

• Pracowników socjalnych

Tylko kompleksowy system działania, a co za tym idzie wspólne działanie wszystkich tych instytucji może zapewnić powodzenie w tym zakresie.¹³

Fakt, iż przemoc i agresja są objawami nieprzystosowania społecznego nie może być wytłumaczeniem dla akceptacji tego zjawiska. Szkoła powinna być miejscem dającym każdemu uczniowi jak najlepsze warunki i możliwości pełnego rozwoju, miejscem które nie będzie skupiało zachowań niepożądanych. Cel taki powinien zostać przyjęty do realizacji jako jeden z głównych w życiu każdej placówki szkolnej.

Bibliografia:

• Chlebio- Abed Dorota, Przemoc w szkole- wyzwania i zagrożenia,[w:] Łuczeczko Paweł (red.), Przemoc i agresja w szkole, Wyd. Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2009

• Dylak Stanisław, Szkoła wobec uczniowskiego uwikłania w sieci, [w:] Surzykiewicz Janusz, Kulesza Marek (red.), Ciągłość i zmiana w edukacji szkolnej- społeczne i wychowawcze obszary napięć, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010.

• Gaś Zbigniew, Profilaktyka w szkole [w:] Kamińska-Buśko Bożenna, Szymańska Joanna (red.), Profilaktyka w szkole, poradnik dla nauczycieli, wyd. CMPPP, Warszawa 2005.

• Knez Renata, Słonina Wojciech, Saper czyli jak rozminować agresję, Wyd. Rubikon, Kraków 2004.

• Kołodziejczyj Andrzej, Agresja w szkole. Programy zapobiegania i przeciwdziałania agresji w środowisku szkolnym, [w:] Ostrowska Krystyna, Tatarowicz Jan(red.), Zanim w szkole będzie źle…profilaktyka zagrożeń, Wyd. MEN, Warszawa 1996

• Kuberska- Gaca Krystyna, Gaca Andrzej, Profilaktyka niedostosowania społecznego w szkole, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1986.

• Kulesza Marek, wykład: 26.11.2010, Profilaktyka niedostosowania społecznego, Uniwersytet Łódzki

• Ostrowska Justyna, Tatarowicz Jan (red.), Zanim w szkole będzie źle…profilaktyka zagrożeń, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 1996.

• Sawicka Katarzyna, Zapobieganie przemocy rówieśniczej w szkole, [w:] Libiszowska- Żółtkowska Maria, Ostrowska Krystyna(red.), Agresja w szkole, diagnoza i profilaktyka, Wyd. Difin, Warszawa 2008.

• Surzykiewicz Janusz, Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania socjoekologiczne. Wyd. CMPPP, Warszawa 2000, s.176-178.

• Tokarczyk Ewa, Nieprzystosowanie społeczne, demoralizacja i przestępczość dzieci i młodzieży,[w:]Ostrowska Katarzyna, Tatarowicz Jan (red.), Zanim w szkole będzie źle…profilaktyka zagrożeń, Wyd. MEN, Warszawa 1996.

• http://www.szkolabezprzemocy.pl, stan z dn. 23.11.2010.

---

1. Tokarczyk Ewa, Nieprzystosowanie społeczne, demoralizacja i przestępczość dzieci i młodzieży, [w:] Zanim w szkole będzie źle…profilaktyka zagrożeń, Ostrowska Krystyna(red.), Tatarowicz Jan, Zanim w szkole będzie źle…profilaktyka zagrożeń, Wyd. MEN, Warszawa 1996.↩

2. Kulesza Marek, wykład: 26.11.2010, Profilaktyka niedostosowania społecznego, Uniwersytet Łódzki↩

3. Sawicka Katarzyna, Zapobieganie przemocy rówieśniczej w szkole, [w:] Libiszowska- Żółtkowska Maria, Ostrowska Krystyna(red.), Agresja w szkole, diagnoza i profilaktyka, Wyd. Difin, Warszawa 2008.↩

4. Ostrowska Justyna, Tatarowicz Jan (red.), Zanim w szkole będzie źle…profilaktyka zagrożeń, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 1996.↩

5. Dylak Stanisław, Szkoła wobec uczniowskiego uwikłania w sieci, [w:] Surzykiewicz Janusz, Kulesza Marek (red.), Ciągłość i zmiana w edukacji szkolnej- społeczne i wychowawcze obszary napięć, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010.↩

6. Kuberska- Gaca Krystyna, Gaca Andrzej, Profilaktyka niedostosowania społecznego w szkole, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1986.↩

7. Chlebio- Abed Dorota, Przemoc w szkole- wyzwania i zagrożenia,[w:] Łuczeczko Paweł (red.), Przemoc i agresja w szkole, Wyd. Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2009↩

8. Gaś Zbigniew, Profilaktyka w szkole [w:] Kamińska-Buśko Bożenna, Szymańska Joanna (red.), Profilaktyka w szkole, poradnik dla nauczycieli, wyd. CMPPP, Warszawa 2005.↩

9. Kołodziejczyj Andrzej, Agresja w szkole. Programy zapobiegania i przeciwdziałania agresji w środowisku szkolnym, [w:] Ostrowska Krystyna, Tatarowicz Jan(red.), Zanim w szkole będzie źle…profilaktyka zagrożeń, Wyd. MEN, Warszawa 1996↩

10. Surzykiewicz Janusz, Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania socjoekologiczne. Wyd. CMPPP, Warszawa 2000, s.176-178.↩

11. Surzykiewicz Janusz, Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania socjoekologiczne. Wyd. CMPPP, Warszawa 2000.↩

12. http://www.szkolabezprzemocy.pl ( dnia 23.11.2010)↩

13. Chlebio- Abed Dorota, Przemoc w szkole- wyzwania i zagrożenia,[w:] Łuczeczko Paweł (red.), Przemoc i agresja w szkole, Wyd. Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2009↩