Zjawisko przemocy we współczesnej szkole.
Nie da się ukryć, że w ostatnich latach zjawisko przemocy stało się popularne i zatacza coraz szersze kręgi. Pojawia się ono nie tylko wśród osób dorosłych, lecz coraz częściej także wśród dzieci i młodzieży. Drastycznie obniża się wiek młodych osób stosujących przemoc. Coraz bardziej wyszukane stają się metody i formy ich działania. Z powodu skali i drastyczności występowania zjawisko przemocy jest jednym z bardziej niepokojących problemów ówczesnej szkoły.
Jest wiele definicji przemocy. Bardzo trafną wydaje się definicja Ireny Pospiszyl, uznająca, iż przemoc to „wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w wolność osobistą jednostek lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji”.1
Wielu naukowców uważa, że definicję przemocy najpełniej zawiera propozycja Światowej Organizacji Zdrowia. Organizacja ta definiuje przemoc jako celowe użycie siły fizycznej, zagrażające lub rzeczywiste, przeciwko sobie, komuś innemu lub przeciwko grupie lub społeczności, co powoduje lub jest prawdopodobne, że spowoduje zranienie, fizyczne uszkodzenie, śmierć, ból psychologiczny, zaburzenia w rozwoju lub deprywację. Ta definicja zawiera
w sobie przemoc interpersonalną, ale również zachowania samobójcze
i konflikty zbrojne. Należą tu nie tylko akty fizycznej napaści, ale także groźby
i zastraszanie.
Innymi słowy, przemoc to wszelkie zachowania poniżające drugiego człowieka, naruszające jego prawa oraz powodujące cierpienie fizyczne
i psychiczne. Przemocą fizyczną jest każde zachowanie agresywne skierowane przeciwko ciału ofiary, mogące prowadzić do bólu i fizycznych obrażeń. Formy tej przemocy to popychanie, odpychanie, szczypanie, ściskanie, potrząsanie, szarpanie, gryzienie, kopanie itp. oraz bicie przedmiotami lub użycie broni. Formą przemocy jest również znęcanie się psychiczne czyli takie, które nie wywołuje obrażeń fizycznych oraz wymuszanie współżycia seksualnego. Przemoc psychiczna to wszelkie agresywne zachowania – zwykle werbalne – wywołujące emocjonalny ból lub cierpienie, mające na ogół charakter poniżający, budzący poczucie zagrożenia. Formy tej przemocy to między innymi wyśmiewanie poglądów, religii, pochodzenia, ośmieszanie, brak zainteresowania, szacunku.
Przemoc jest bardzo często utożsamiana z pojęciem agresji. Irena Pospiszyl uważa, że celem agresji jest zaszkodzenie ofierze, podczas gdy celem przemocy jest wywarcie pewnego wpływu na ofiarę, aby zmusić ją do postępowania zgodnie z wolą agresora. Pojęcie agresji w oderwaniu od przemocy jest trudne do jednoznacznego zdefiniowania, ponieważ dotyczą tych samych stanów
i zachowań psychicznych, a różnią się co do przyczyn, skutków i skali tych negatywnych zachowań ludzi.
Według definicji zawartej w „Słowniku pedagogicznym” Wincentego Okonia agresja to „działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u człowieka niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji”2
Źródła agresji u człowieka są bardzo złożone. Wpływ na zachowanie każdego z nas, na naszą osobowość wywierają zarówno zadatki wrodzone, aktywność własna jednostki, środowisko w którym przebywa, jak również wzory wskazywane w procesie wychowania.
Przemoc jest uważana za formę wyrażania agresji jednostkowej i grupowej, za mechanizm regulujący stosunki międzyludzkie w różnych grupach, instytucjach i środowiskach społecznych. Zdaniem S. Kawuli tego typu zachowania mają miejsce w instytucjach edukacyjnych: szkołach, placówkach opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych, a obecnie zauważa się postępujący wzrost przemocy wśród dzieci i młodzieży.3
Dawniej zjawisko przemocy w szkole występowało sporadycznie. Obecnie przemoc rozprzestrzenia się niebywale szybko i przyjmuje najróżniejsze oblicza. Może być gwałtem, nadużyciem siły wobec słabszych. Może być przejawem brutalności, arogancji lub przyjąć formy presji psychicznej. Niepokojący jest fakt, że słyszy się o tym coraz częściej. I nie dotyczy to tylko samych uczniów ale również nauczycieli. Szkoła to miejsce, gdzie każdy uczeń powinien czuć się bezpiecznie. Miejsce, do którego dzieci
i młodzież powinni chodzić chętnie. Nie tylko po to, aby zdobywać wiedzę, ale również po to, aby spotkać się z rówieśnikami, miło w ich gronie spędzić czas. Jednak przez zjawisko przemocy dla licznej rzeszy uczniów szkoła oznacza strach i cierpienie. Szkoła, jak wskazują badania, jest drugim po rodzinie miejscem doświadczania przez dziecko i młodego człowieka przemocy.
Na to, aby dziecko stało się sprawcą przemocy mają wpływ – jak już wspomniałam wyżej – określone warunki jego rozwoju i sposób wychowania. Nie ma jednej konkretnej przyczyny. To najczęściej zespół określonych czynników decyduje o tym, że niektórzy uczniowie stosują wobec koleżanek
i kolegów przemoc. Należy do nich zaliczyć – sytuację w rodzinnym domu dziecka, grupę rówieśniczą, w której obraca się sprawca przemocy oraz wpływ mediów. Wśród czynników szkolnych, które mogą być przyczyną powstawania przemocy w szkole wymienia się między innymi wadliwe funkcjonowanie szkoły i nauczycieli (np. duża liczebność klas, anonimowość uczniów, hałas), nieatrakcyjne programy nauczania, brak zajęć pozalekcyjnych. 4
Ofiarami przemocy w szkole są najczęściej młodsi i słabsi uczniowie, maltretowani nieraz systematycznie przez starszych i silniejszych kolegów. Uczniowie skarżą się, że są bici przez kolegów dla zabawy, zmuszani przez nich do palenia papierosów, picia alkoholu, a niekiedy zażywania narkotyków. Uczniowie doświadczają również aktów przemocy w postaci wyzwisk, wyśmiewania, poniżania, gróźb, szantażu, wrogich min i gestów oraz izolowania, bicia, kopania, szarpania, niszczenia ich własności, wyłudzania pieniędzy oraz okradania. W większości przypadków zamieszany w akt przemocy jest ktoś, kogo znają osobiście.
Pokrzywdzeni uczniowie są zastraszani, boją się powiedzieć dorosłym
o tym, co dzieje się w szkole. Wiedzą też, że nie zawsze mogą liczyć na pomoc nauczycieli, którzy niejednokrotnie sami stają się ofiarami przemocy.
Agresorów cechuje tendencja do impulsywnych, gwałtownych
i aspołecznych zachowań. Cieszą się względną popularnością wśród rówieśników, zwłaszcza płci przeciwnej. Płeć jest zmienną istotnie różnicującą zarówno tych, którzy dokonują przemocy, jak i ofiary przemocy. Wśród chłopców jest trzy razy więcej znęcających się niż wśród dziewcząt i dwa razy tyle ofiar. Chłopcy wybierają na swoje ofiary zarówno kolegów, jak i koleżanki, natomiast dziewczęta znęcają się zwykle nad innymi dziewczętami. Znęcanie się wśród dziewcząt polega na ogół na wykluczeniu koleżanki z grupy i oczernianiu jej, zaś przemoc chłopców przybiera różne formy agresji fizycznej.
Przemoc, która ma miejsce w szkołach ma najczęściej podwójny cel – po pierwsze instrumentalny polegający na odebraniu, przy pomocy gróźb lub siły, jakiegoś przedmiotu, zaczynając od śniadania i drobnych pieniędzy, po drugie- jest dla agresorów rodzajem okrutnej zabawy, w której stosowanie przemocy, poniżanie ofiar, obserwowanie jej strachu i bezsilności, dostarcza sprawcom swoistej, w istocie sadystycznej, satysfakcji.
W placówkach oświatowych można wyróżnić dwa rodzaje przemocy. Pierwszy tzw. fala, związana jest obyczajowością uczniowską i drugi skierowany wobec najmłodszych tylko dlatego, że są słabsi. Fala występuje przede wszystkim w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Jest to najbardziej znana forma uczniowskiej przemocy. Jest rytuałem związanym
z wchodzeniem młodszych do zamkniętej społeczności. Drugi rodzaj agresji jest powszechny i występuje w szkołach i poza nią.
Przemocą wśród uczniów najbardziej zagrożone są środowiska wielkomiejskie. Największa przemoc panuje w szkołach zawodowych, technikach i podstawówkach, zaś łagodniejsza, marginalna, w liceach ogólnokształcących. Znacznie lepiej jest pod tym względem w szkołach prywatnych i społecznych, do których uczęszcza około 2,5% uczniów. Klasy są tu mniejsze, kontrola nauczycieli lepsza; nauczyciel może lepiej poznać młodzież; lepsza jest też współpraca z rodzicami.
Istotną przyczyną przemocy w szkole jest pajdocentryzm, czyli wszechwładza dzieci. Dziecko nie może stać się w szkole nietykalnym "półbogiem". Liberalizm jest szkodliwy we wszystkich, nawet z pozoru niewinnych postaciach. Idzie o kształtowanie wolności odpowiedzialnej
w formie (wyborze) i treści, w prawdzie i umiłowaniu dobra. Nauczyciel musi być zawsze pozytywnym wzorcem wychowawczym, co stanowi odrębne szerokie zagadnienie.
Przemoc w szkole występuje w relacji uczeń – uczeń, uczeń – nauczyciel, nauczyciel – uczeń. Przyczyny tego stanu rzeczy jak widać z powyższego leżą nie tylko po stronie ucznia, ale często też po stronie nauczycieli. Przyczynami przemocy ze strony nauczycieli wobec uczniów są między innymi – przepracowanie, agresja ze strony uczniów, stres zawodowy, niewykonywanie poleceń, manipulowanie uczniami, przedmiotowy stosunek do ucznia. Agresywność niektórych nauczycieli odzwierciedla się w wygórowanych wymaganiach, surowych ocenach, zmuszaniu dzieci do podporządkowywania się ich woli. Mała “superwizja” ze strony nauczycieli na przerwach i w miejscach, w których przemoc najczęściej zachodzi również sprzyja rozwojowi różnych form agresji. Często nauczyciele w poczuciu bezsilności – czasem fizycznej, a częściej wynikającej z niewiedzy jak skutecznie reagować, jak przerwać tą sytuację, jak rozmawiać ze sprawcą, jak rozmawiać z ofiarą, jak zapobiegać zjawisku przemocy w szkole, reagują zbyt słabo lub wcale. Przejawianie agresji przez wychowawcę daje przykład do naśladowania przez wychowanków, niszczy więzi życzliwości między nimi, sprzyja skierowaniu energii uczniów na poszukiwanie innych, często niedozwolonych dróg osiągnięcia celu oraz prowadzi do generalizacji hamowania, a więc sprzyja powstawaniu postaw biernych. Uprzedzenie uczniów w stosunku do nauczycieli wynika najczęściej ze strachu przed upokorzeniem, krzykiem, karą lub brakiem obiektywności nauczyciela. Uczniowie, którzy doznali przykrości ze strony nauczycieli są nieufni i często z obawy przed jego różnorodnymi reakcjami buntują się. Stosowanie przemocy przez nauczyciela wobec ucznia powoduje zanik chęci do nauki i chodzenia do szkoły, strach przed szkołą, pogorszenie wyników w nauce, stres, niedocenianie siebie. Stosowana przemoc fizyczna
i agresja werbalna wzbudza w uczniach (nie tylko ofiarach) uczucie lęku, upokorzenia, krzywdy, bezradności.
W przypadkach zachowań agresywnych nigdy nie wolno bagatelizować problemu, z jakim zwracają się dzieci i nie odkładać działań w czasie. Co się dzieje w klasie, w której panuje negatywna atmosfera, gdzie dominują najsilniejsi, gdzie nie ma współpracy, a między uczniami toczy się walka? Klasa taka będzie poszukiwała kozła ofiarnego, by odreagować swoją frustrację
i agresję na jednostce, która nie może się bronić. Dobry wychowawca stworzy dziecku zagubionemu poczucie bezpieczeństwa, wprowadzi go w grupę, wzmocni w nim poczucie własnej wartości i zbuduje więź między uczniami. Nauczyciel na niewłaściwe zachowanie ucznia nie może reagować gwałtownie ani biernie, gdyż wywoła u niego agresję lub lekceważenie. Szacunek okazany uczniom, pewność i stanowczość w działaniu, stosowanie kar wynikających bezpośrednio ze złego zachowania, rzeczowo uzasadnionych, może z czasem doprowadzić do zrozumienia przez ucznia przyczyn jego złego zachowania.
Współczesna szkoła powinna być miejscem radosnej i twórczej pracy ucznia, a nauczyciele i wychowawcy powinni stanowić wsparcie w dorastaniu dzieci do samodzielności życiowej.
Bibliografia:
Kawula S., Agresja a dysonans społeczny : między przemocą a syntonią w szkole [w:] Edukacja, 1996, nr l
Miłkowska – Olejniczak G., Kto rządzi w polskiej szkole. Czyli o agresji dzieci
i młodzieży w sytuacjach szkolnych, [w:] Dudzikowa M., (red.) Nauczyciel – uczeń: między przemocą i dialogiem: obszary napięć i typy interakcji, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1996
Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984
Pospiszyl I., , Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994
Pospiszyl I., , Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994, s. 2.↩
Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984, s. 29↩
Kawula S., Agresja a dysonans społeczny : między przemocą a syntonią w szkole [w:] Edukacja, 1996, nr l, s. 5-16↩
Miłkowska – Olejniczak G., Kto rządzi w polskiej szkole. Czyli o agresji dzieci i młodzieży w sytuacjach szkolnych, [w:] Dudzikowa M., (red.) Nauczyciel – uczeń: między przemocą i dialogiem: obszary napięć i typy interakcji, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1996↩