Temat: Egipt Starożytny – Nowe Państwo - Malarstwo

Autor: Emilia Habecka

Nowe Państwo 1567-1085 p.n.e. (dynastie XVIII, XIX, XX)

Początek XVIII dynastii, pierwszej dynastii Nowego Państwa, dała księżniczka Jahmes, która pokonała Hyksosów i zjednoczyła Państwo Egipskie. Przeprowadziła reformy wewnętrze, zorganizowała armię, dzięki czemu mogła zacząć podbój Syrii i Palestyny. Ważną rolę odegrała Hatszepsut, kobieta w roli faraona, za której panowania kapłani otrzymali liczne przywileje. Za Amenhotepa III nastąpił gwałtowny rozwój architektury. Jego następca Amenhotep IV wprowadził zmiany w religii – kult boga Atona – monoteizm. Kolejni władcy prowadzili liczne wojny.

Jak widać Nowe Państwo jest to okres największej potęgi politycznej, militarnej, gospodarczej i kulturalnej Egiptu. Czas, w którym buduje się dużo świątyń. Powstaje wiele rzeźb, ale przede wszystkim swój „złoty wiek” przeżywa malarstwo. Staje się prawie ono samodzielną gałęzią sztuki.

Malarstwo egipskie było nierozerwalnie związane z religią. Musiało zawierać wszystkie możliwe wątki. Barwa i kształt były podporządkowane ścisłym regułom, także miejsce, w którym miał powstać obraz było odpowiednio dobierane. Opierało się na wcześniej wykształconym kanonie głowa i twarz z profilu, oko en face (dzięki czemu ożywa spojrzenie przedstawionych ludzi i zwierząt), ramiona ukazane z przodu, biodra prawie profilem, mężczyzna częściej niż kobieta wysuwa do przodu jedną nogę, stopy także z profilu jako podstawa całej figury ludzkiej. Każdy element obwiedziony wyraźnym, czarnym konturem, pełen czystości, harmonii, równowagi, pokryty kolorem o symbolicznych podstawowych wartościach i pojęciach np. zieleń papirusu – świeżość, młodość; czerń – ziemie Egiptu; kolor czerwonawy to nieurodzaj, piaski pustyni; biel – uwolnienie od demonów, świt; żółty – wieczność. W Nowym Państwie artysta wyjątkowo zaczął malować przedstawienia na niebieskim tle. Nie umieszcza się na malowidłach scen pełnych chmur i zachodu słońca, ponieważ są to siły niosące zamęt i ciemność. Za to namiętnie maluje się słońce (wschód) w postaci symbolu światła, boga Re. Niektóre ściany grobowców były specjalnie przystosowywane do wykonania na nich malowideł. Powierzchnię skał lub cegieł polerowano, pokrywano zaprawą wapienną, nanoszono czerwony szkic i obrysowywano elementy konturem. Farby początkowo pozyskiwano z naturalnych składników, potem, już w Średnim Państwie, zaczęto wytwarzać je w sposób sztuczny co poszerzyło gamę barwną. Na murach kaplic grobowych artysta wykonywał ciągi obrazów, następujących jeden po drugim. Tematy wybierali już nie tylko kapłani, ale też sam artysta, który częściowo mógł korzystać też ze swojej wyobraźni. W Nowym Państwie kompozycja pasowa zostaje zakłócona poprzez wprowadzenie większego rozmiarowo przedstawienia w centrum malowidła np. sceny walki, powiększona najważniejsza scena malowidła, bohaterskie czyny faraona, nawet jeśli takie nie miały miejsca w rzeczywistości. Artysta zaczyna zwracać uwagę na różnorodność elementów, wdzięk i urodę postaci. Pojawia się pewna ekspresja, kształty stają się mniej toporne, kolory bardziej wyszukane, sylwetki smuklejsze, kończyny mniej sztywne. Dzięki półtonom i mieszaniu farb pojawia się pewnego rodzaju przejrzystość. Ciała tracą sztywność, a kontur zaciera się. Uwidaczniają się emocje, przeżycia postaci. Malarstwo staje się żywsze, bardziej reprezentacyjne, bliższe rzeczywistości, o wyraźnym charakterze. Odważono się także pokazać człowieka od tyłu.

W Nowym Państwie szczególnie rozpowszechnia się wkładanie do trumny zmarłego zwojów papirusu. Papirusy te składały się z bardzo bogato ilustrowanych tekstów, niekiedy wyjątkowo dużymi winietami, co jest świadectwem ich ogromnego znaczenia. Zawierały np. hymny do słońca wraz z winietą ukazującą adorację wschodzącego słońca, także sąd Ozyrysa, który ukazuje wagę, na której po jednej stronie ważone jest serce zmarłego, a po drugiej symbol Maat, przedstawienia dziwnych postaci zamieszkujących Zaświaty, np. człowiek z głową żółwia. Bezpośrednio na trumnach wykonywano malowaną dekorację ilustrującą, np. rytuał pogrzebowy. W połowie XVIII dynastii (ok. 1400-1292 p.n.e.) wprowadzono czarny kolor tła (wcześniej biały). W XIX dynastii (1292-1186/85 p.n.e.) kolor czarny zastąpiono żółtym. Rozwija się także sztuka zdobnicza, głównie poprzez dekorowanie skrzyni, waz, biżuterii. Ulubionymi motywami zdobień są: sceny z polowań lub walczące zwierzęta, sceny bitew.

Większość malarstwa z okresu Nowego Państwa pochodzi z grobowców tebańskich. Głównym tematem przedstawień jest człowiek. Ukazywany w tradycyjny sposób, bądź z nowoczesnymi zmianami. Mężczyźni malowani w kolorze brązowym, a kobiety z jasną skórą. Często jednak rezygnowano z formalnych zasad aby uzyskać gest artystyczny. Malowidła miały pomóc zmarłemu i jego rodzinie w osiągnięciu nowego, doskonałego życia po śmierci.

Tematami jakie pojawiały się w malarstwie były: sceny z życia codziennego – przedstawienia pracy na roli, miejsce zawodu działalności właściciela grobowca, polowania na zwierzęta pustynne i ptaki, połowy ryb, wyobrażenia kosmosu, biesiady, ale też sceny związane z religią. Pojawił się nowy temat: wyobrażenia cudzoziemców np. niosących dary, jeńców powiązanych w szeregach z triumfującym faraonem. Malowidła z kaplic grobowych ukazują także dwór królewski z egzotycznymi zwierzętami afrykańskimi zwłaszcza lamparty, strusie, żyrafy.

Duży wpływ na sztukę ma tzw. okres aramejski, który przejawia się w odmiennym sposobie traktowania szat (bardziej miękko i płynnie) dostrzegany za czasów Tutanchamona (1333-1323 p.n.e.). Postacie przedstawiane z wydłużonymi szyjami i jajowatymi głowami. W czasach Nowego Państwa wykonywano także przedstawienia osób określanych jako KEFTIU, które na podstawie ubrań i niesionych przedmiotów identyfikuje się jako Minojczyków. Inne malowidła obrazują cechy mykeńskie. Być może Egipcjanie wcale nie wzorowali się na rzeczywistości ale kopiowali wykorzystując jakieś wzorce.

W ciągu roku obchodzono wiele świąt, które także przedstawiano na malowidłach. Pojawiały się również niezależne dekoracje z motywami zwierzęcymi lub roślinnymi. Odnaleziono także tkaniny zdobione dekoracjami malarskimi.

PRZYKŁADY

Przedstawienia słońca:

(il.) Obieg Słońca, Teby Zachodnie, Dolina Królów, grób królowej Tausret, XIX dyn.,

ok. 1190 p.n.e. – nad dużą, uskrzydloną postacią boga słońca z głową barana odtworzono kolejne formy pojawiania się Re jako dziecka, chrząszcza, i tarczy wprawianej w ruch przez parę sięgających w dół rąk i flankowanej przez zmarłych ze swymi duszami Ba. Dwa olbrzymie trójkąty symbolizują ciemność i powodzie, przez które wiedzie nocna podróż słońca. Przedstawienie stanowi końcowy obraz z „Księgi Jaskiń” i znajduje się na prawym węższym boku komory sarkofagowej.

(il.) Mumia boga słońca, grób Nefertari, Teby Zachodnie, XIX dyn., ok. 1250 p.n.e. – korpus w kształcie mumii należy do Ozyrysa, Re objawia się w głowie barana z tarczą słoneczną, kobieta po prawej stronie to Izyda, po lewej to Neftyda, są to siostry-małżonki Ozyrysa, noszą one białe peruki ze swym imieniem zapisanym hieroglifami.

(il.) Odrodzenie się słońca, Teby Zachodnie, Dolina Królów, grobowiec RamzesaVI, XIX dyn., ok. 1135 p.n.e. – malowidło znajduje się w komorze sarkofagu, malowane na stiuku, nadmiernie wielkie ręce należą do Nun, personifikacji prawód, wznoszą one tarczę słoneczną.

Przedstawienia papirusu i winiet:

(il.) Winieta z Księgi Umarłych Aniego, XIX dyn., ok. 1250 p.n.e. papirus malowany – Nil, pokolorowany na niebiesko, przedstawiony jako kurpulentny mężczyzna, trzyma w ręku, a także ma zatknięty na głowie hieroglif o kształcie gałęzi palmowej z nacięciami oznaczającymi „rok” a symbolizującymi coroczny wylew.

(il.) Winieta z Księgi Umarłych Hunefera, XIX dyn., ok. 1285 p.n.e., papirus malowany – Bóg Anubis z głową szakala prowadzi Hunefera przed sąd, w scenie ukazane jest ważenie serca zmarłego porównywane z piórem Maat, od wyniku zależy los zmarłego, Anubis sprawdza, czy szale są w równowadze, a Am-mutu czeka, aby pożreć grzeszne serca. Tot o głowie ibisa, zapisuje wynik ważenia, po czym Horus przedstawia Ozyrysowi sprawdzonego i usprawiedliwionego Hunefera.

(il.) Papirus Księgi Umarłych Aniego: orszak pogrzebowy – sanie z mumią i zespołem trumien ciągną tutaj woły różnego koloru, towarzyszy im kapłan, który pali kadzidło i składa ofiarę z napoju, mniejsza, bogato zdobiona skrzynia z kanopy jest również ciągnięta na saniach. W kondukcie idą kapłani i krewni, tragarze z wyposażeniem grobowym oraz duża grupa płaczek. Przed grobem mumię odbiera bóg zmarłych Anubis.

Przedstawienie zdobionych skrzyń:

(il.) Kufer Tutanchamona z przedstawieniem wojny i polowania, Teby Zachodnie, Dolina Królów, XVIII dyn., ok. 1325 p.n.e., wyk. Z drewna pokrytego stiukiem, malowana – po prawej stronie stoi egipskie wojsko w gotowym szyku bojowym na czele faraon w rydwanie, w ponadnaturalnej wielkości, dominujący na całym polu obrazowym. Po lewej stronie pokonani przeciwnicy.

Przedstawienia życia codziennego:

(il.) Scena uczty i tańczące dziewczęta, Teby Zachodnie, grób Nebamona, XVIII dyn.,

ok. 1430 p.n.e. – w górnym rejestrze grupa siedzących obok siebie kobiet i mężczyzn, niżej, obok dzbanów znajduje się przedstawienie tańczących dziewcząt i muzykantek, tekst towarzyszącej temu pieśni wpisany został w hieroglifach powyżej, do rzadkości należą przedstawienia twarzy ukazanych frontalnie. Inne podobne przedstawienie to Trzy muzykantki, Teby Zachodnie, grób Nachta, XVIII dyn., ok. 1490 p.n.e. – gdzie muzykantki grają na harfie, lutni i flecie, biorą one udział w bankiecie pogrzebowym. Muzyka była jednym z najważniejszych elementów uczt.

(il.) Polowanie na ptaki, grób Nebamona, XVIII dyn., malowany tynk - Nebamon ukazany wraz z żoną i córką podczas polowania na ptaki na mokradłach, sielankowa scena z rybami i ptakami, Nebamon wymachuje z łodzi bumerangiem używanym do polowań na ptactwo, a jego kot atakuje ptaka.

(il.) Polowanie w zaroślach papirusu, Teby Zachodnie, XVIII dyn., ok. 1390 p.n.e. – przedstawienie przypominające plakat, ukazany właściciel grobu z małżonką i dziećmi, którzy stojąc na łódce z papirusu, łowi ryby i ptaki, uroczysta odzież podkreśla charakter luksusowej przyjemności, układ sceny symetryczny.

(il.) Pawian, ok. 1200 p.n.e. wapień z czerwonym i czarnym barwnikiem – rysunek przedstawia pawiana jedzącego figi z misy ustawionej na trzcinowym stoliku.

(il.) Transport zbóż, grób Paheri, ok. 1450 p.n.e. – w górnej partii szereg statków towarowych zostaje załadowanych zbożem wnoszonym w workach na pokład. Statki poniżej służą do przewożenia ludzi, o czym świadczy obecność kabin. Są to służbowe statki Paheri.

(il.) Odważanie złota i srebra, Teby Zachodnie, grobowiec Ipuki, XVIII dyn., ok. 1380 p.n.e. – scena rozgrywa się w skarbcu faraona, pisarz notuje dane na papirusie, na wadze leżą złote pierścienie i metale szlachetne, wszystkie materiały dostarczane do skarbca były dokładnie rejestrowane.

(il.) Żniwa, Teby Zachodnie, grobowiec Meneny, XVIII dyn., ok. 1395 p.n.e. – górna scena to oddawanie zboża właścicielowi, dolne to zbiórka, młocka i transport ziarna.

(il.) Winobranie, Teby Zachodnie, grobowiec Nachta, XVIII dyn., ok. 1390 p.n.e. – dwóch mężczyzn stoi pod pnącym się krzewem winnym, stojący na przedzie zrywa owoce, drugi trzyma kosz pełen owoców.

(il.) Stół ofiarny z nagromadzonymi artykułami spożywczymi, Teby Zachodnie, grób Rechmire, XVIII dyn., ok. 1450 p.n.e. – na stole leży asortyment pokarmów, które mogły się znaleźć na stole wysokiego urzędnika: na górze sałata, pęk cebuli, czara z figami, winogrona, dynie, dwie gęsi, kilka ciastek i chlebów.

(il.) Portret kobiety, grób Menna, XVIII dyn. – portret wyraźnie ukazuje strój i uczesanie typowe dla XVIII i XIX dyn. Włosy ściągnięte do tyłu, związane opaską wokół skroni, fryzura zakrywa częściowo olbrzymie kolczyki i spływa na ramiona, na włosach ustawiony stożek z perfumowanej maści, noszony przez eleganckie kobiety, czoło zdobi kwiat lotosu, przedstawienie pełne realizmu i poetyckości.

Przedstawienia z ok. aramejskiego:

(il.) Scena hołdu, grób Mencheperreseneba, XVIII dyn., ok. 1450 p.n.e. – przedstawia obcych władców składających hołd na dworze faraona, tekst określa trzech władców jako książąt Keftiu, Cheta i Czenepu, nazwy te rozszyfrowuje się jako: Kreteńczyków, Hetytów, Tunip z Syrii, trzecia z postaci podaje na dłoni dziecko. Czwarta postać niesie na tacy metalowy przedmiot w kształcie głowy byka i ma na sobie ubiór w stylu egejskim.

(il.) Hołd, grób Sobekhotepa, XVIII dyn., ok. 1400 p.n.e. malowany tynk – ukazuje posłów zachodnioazjatyckich przynoszących egzotyczne naczynia i składających hołd faraonowi. Posłowie różnią się od Egipcjan ubiorem, fryzurami i kolorem skóry.

Przedstawienia na tkaninach:

(il.) Tkanina z Deir-el Bahari, XVIII dyn., malowane płótno lniane – widać kobiety składające dary i oddające cześć bogini Hathor ukazanej pod postacią krowy.

Przedstawienia kosmosu:

(il.) Obraz na suficie komory sarkofagowej Seti I, Teby Zachodnie, Dolina Królów, grób

Seti I, XIX dyn., ok. 1280 p.n.e. – malowidło przedstawia nocne niebo tzw. sufit astronomiczny, który obejmuje wykazy gwiazd, gwiazd dekanalnych i gwiazdozbiorów.

III okres przejściowy 1070 -715 p.n.e. (dyn. XXI-XXIV)

Zaprzestano wykonywania dekorowanych kaplic kultowych, a podziemne korytarze zamieniły się w skrytki, w których umieszczano bardzo bogato zdobione sarkofagi zaopatrzone z reguły w dwa papirusy. Powraca się do starych tradycji. Wzorce czerpie się z zachowanych dzieł Starego i Średniego Państwa.

PRZYKŁADY:

(il.) Składanie ofiary, wnętrze trumny Dżedhoriufancha, XXII dyn., ok. 945-900 p.n.e. – zmarły składa ofiarę z żywności, bogu Re-Horachty-Atumowi oraz Hapiemu o głowie pawiana.

(il.) Winieta z Księgi Umarłych Pinodżema, XXI dyn., ok. 990-969 p.n.e. – Pinodżem II składa ofiarę Ozyrysowi, który trzyma w rękach królewską zakrzywioną laskę pasterską (berło heka), i tzw. flagellum oraz laskę z symbolami życia panowania i stabilności.

(il.) Stella grobowa, XXII dyn., ok. 945-715 p.n.e. – zmarła stoi przy obficie zastawionym stole i wznosi ręce w geście adoracji przed bogiem-Słońce. Bóg z głową sokoła, dzierży królewskie i boskie berła i stoi na macie. U góry steli ponownie przedstawiono słońce jako uskrzydloną tarczę słoneczną oraz jako skarabeusza między dwoma szakalami.

(il.) Archiwista, ok. 950 p.n.e. – Penmaat ma ogoloną głowę na znak kapłańskiej czystości, składa w ofierze kadzidło strój i sandały są świadectwem jego zamożności.

(il.) Papirus mitologicznej tancerki Tahemenmut, pisany kursywą hieroglificzną.

Okres późny 717-332 p.n.e. (XXV-XXXI)

Następuje osłabienie władzy faraona. Wraca zamiłowanie do starannego opracowania szczegółu, postacie pozbawione równowagi ciała, w malarstwie widoczne wpływy greckie.

PRZYKŁADY:

(il.) Matka z dzieckiem, Teby Zachodnie, XXV dyn., ok. 650 p.n.e. – przedstawienie motywu matki, która pod drzewem karmi swoje dziecko, noszone przy piersi w szerokiej chuście, sięga przy tym do kosza z owocami.

(il.) Sarkofag, XXVI dyn., ok. 650 p.n.e.

(il.) Księga Amduat, malowany papirus.

Okres grecki (zw. ptolemejskim) 332-30 p.n.e.

Następuje całkowita hellenizacja kraju. Wcześniejszy dorobek stanowił jednak inspirację. Postaci zaczęto ubierać w szaty greckie. Sztuka była kombinacją szt. egipskiej, greckiej i macedońskiej. Rozwinął się portret realistyczny.

PRZYKŁADY:

(il.) Winieta z papirusu Karaszera, I w. p.n.e. – w górnym rzędzie kapłani ciągną katafalk o kształcie łodzi z mumią Karaszera, poprzedzają ją posąg oraz kapłani niosący sztandary. Zbliżają się do obelisków oznaczających miejsce pochówku, gdzie mumia doznaje oczyszczenia. W dolnym rzędzie 12 strażników bram Krainy Podziemnej, a na prawo od nich Anubis balsamuje ciało.

(il.) Grób Siamona, III w p.n.e. – sęp i sokół z rozpostartymi skrzydłami, gwiezdny wzór, nieegipski strój właściciela grobu i jego rodziny oraz bujny zarost.

Okres rzymski 30-395 n.e.

Pojawiają się portrety rzymskie z elementami sztuki egipskiej, z szatami rzymskimi, krótko obstrzyżonymi włosami, szeroko otwartymi oczami, pełnymi ekspresji. Podobieństwo w portretach rzymskich można się doszukać w ikonach bizantyjskich.

PRZYKŁADY:

(il.) Portret mumiowy, II w n.e. – kobieta ubrana w tunikę i wierzchni szal, z drogocennym naszyjnikiem ze złota i drogich kamieni, kolczykami i diademem na włosach.

(il.)Trumna na mumię, 1 poł. II w n.e. – portret zmarłego wykonany techniką enkaustyczną w stylu helleńskim, sceny pogrzebowe egipskie.

(il.) Malowidło ścienne w grobie Petosirisa, I/II w n.e. – właściciel grobu odziany w pallium i tunikę, sandały na nogach, ze zwojem w ręce, przed nim znacznie mniejsza postać składa ofiarę dla zmarłych w formie stałej i płynnej, za nią bóstwo Nilu z tacą ofiarną w rękach.

(il.) Komora grobowa, I w n.e. – zmarły złożony na marach jako mumia, opłakiwany przez Izydę i Neftydę, skrzydlate słońce pochodzenia egipskiego, girlandy i łoże wzorowane na formach hellenistycznych.

Bibliografia:

1. Egipt. Świat faraonów, wyd. H. F. Ullmann, 2008, (wyd. polskie),

2. Sztuka świata, t.1, wyd. Arkady, Warszawa 1989,

3. Starożytny Egipt. Życie, sztuka, obyczaje., wyd. PWN, Warszawa 2008,

4. Sztuka świata. Egipt, wyd. Solis, Warszawa 2009, (wyd. albumowe),

5. J. Lipińska, Tajemnice papirusów, Ossolineum, Wrocław 2005.