21. E. Polański, Dydaktyka ortografii i interpunkcji, rozdz. Formy ćwiczeń ortograficznych, Warszawa 1995

Do ćwiczeń ortograficznych zaliczamy:

- przepisywanie,

- pisanie z pamięci,

- pisanie ze słuchu,

- pisanie z komentowaniem,

- ćwiczenia ortograficzno-gramatyczne,

- ortograficzno-słownikowe,

- ortograficzno-stylistyczne,

- gry dydaktyczne.

Przepisywanie jest najbardziej skuteczne ze względu na dominację pamięci wzrokowej i wzrokowo-motorycznej. Nie może to być jednak bezmyślne przepisywanie.

Uczenie się przez naśladownictwo poprawnego wzorca dominuje szczególnie u dzieci młodszych, których poziom wiedzy gramatycznej nie pozwala na bardziej rozumowe motywowanie pisowni wyrazów.

W tym wieku powinno się dbać o utrwalanie w pamięci poprawnego wzoru graficznego i zapobiegać stykania się z niepoprawną formą.

W nauce dzieci młodszych następuje połączenie czynności ruchowej z pamięcią wzrokową . Najkorzystniejsza sytuacja dla dziecka jest wówczas, gdy przy wprowadzaniu nowej litery (wyrazu) nauczyciel stosuje wiele różnych zadań, które angażują wzrok , słuch i ruch ręki.

Niestety w późniejszej nauce czas na takie zadania jest ograniczony, a ponadto rzadko wykorzystuje się prawo psychologiczne mówiące o tym, że elementy wyróżniające się pod jakimś względem są zapamiętywane lepiej (kolor, kształt). Powinny pojawiać się polecenia dotyczące podkreślania lub napisania odmiennym kolorem określonych liter czy wyrazów z trudnością ortograficzną.

Przepisywanie powinno się łączyć z jakąś dodatkową czynnością. Aby zapobiec znużeniu (np. wyszukanie w tekście wyrazów odnoszących się do reguły)

Przepisywany tekst musi być zrozumiały i ciekawy dla uczniów. Połączenie przepisywania z czytaniem, analizą gramatyczno-ortograficzną i semantyczną zmusi uczniów do pożądanego wysiłku intelektualnego oraz praktycznego wykorzystania zdobytej wiedzy.

Pisanie z pamięci jest formą pośrednią między przepisywaniem a pisaniem ze słuchu. Cieszy się dużym powodzeniem w klasach młodszych.Jest to ćwiczenie polegające na obserwowaniu i zapamiętywaniu graficznego obrazu wyrazu lub zdania, a następnie na pisaniu go z pamięci. Angażuje to pamięć mechaniczną, wyrabia umiejętność przepisywania uważnego i bezbłędnego, przyzwyczaja do samokontroli.Wyobrażenia wzrokowe, słuchowe i ruchowe, które powstają w trakcie pisania z pamięci, korzystnie wpływają na rozwijanie spostrzegawczości, uwagi i świadomości ortograficznej.

Wyróżniamy dwa etapy czynności:

- przygotowanie – odczytanie przez nauczyciela i uczniów tekstu ćwiczenia , omówienie problemów ortograficznych w nim występujących,

- zapisanie zapamiętanego tekstu, sprawdzenie, ewentualne poprawienie błędu,

Stosując ten rodzaj ćwiczenie należy odpowiednio dobierać teksty i wdrażać uczniów stopniowo, zaczynając od pojedynczych wyrazów w pierwszej klasie. Pisanie zaraz po obserwacji opiera się na pamięci krótkotrwałej,a po wcześniejszym opracowaniu tekstu na długotrwałej. Teksty powinny być łatwe, ciekawe , a trudności ortograficzne wyeksponowane kolorem lub podkreśleniem. Warunkiem skuteczności tej formy ćwiczeń jest wyuczenie dzieci dokładnej obserwacji ortogramu, analizy rodzaju trudności w pisowni , sprawdzania zapisu i dokonywania starannej korekty.

Pisanie ze słuchu , czyli dyktando – uczniowie jedynie słyszą wypowiadane przez nauczyciela zdania. Usłyszane słowa najpierw rozkładają na dźwięki i każdemu przyporządkowują odpowiedni znak graficzny, następnie zapisują.

Tej formie ćwiczeń zarzucono brak wartości kształcących. Zarzuty te wynikały z tego,że dawniej ta forma ćwiczeń była traktowana jedynie jako środek kontroli i represji wobec uczniów. Nadmiar „pułapek” ortograficznych i ich zagęszczenie prowadzi do zdenerwowania oraz osłabienia koncentracji przez uczniów.

Poprawnie zorganizowane dyktando może być ćwiczeniem pożytecznym. Jego zadania:

- utrwalanie pisowni danych wyrazów,

- mobilizacja ucznia,

- aktywizacja jego uwagi, wiedzy i umiejętności oraz woli – uczeń zdany jest tylko na siebie,

- rozwijanie samokontroli – powstają prawidłowe skojarzenia wzrokowo-kinestetyczne i słuchowo-kiniestetyczne, prowadzące do automatyzacji czynności pisania.

- ilustrowanie postępów uczniów- podstawa planowania dalszej pracy,

Dyktanda dzielimy na:

- wprowadzające – zaznajamiają uczniów z nowymi zagadnieniami ortograficznymi. Nauczyciel powinien tak dobierać tekst, aby zawierał wyrazy tylko z jedną trudnością, a przed przystąpieniem do dyktowania wyjaśnić pisownię nowo wprowadzonych wyrazów i zapoznać uczniów z regułą ortograficzną. Tych dyktand nie należy oceniać stopniem,

- utrwalające (wdrażające) – mają na celu utrwalenie przyswojonego materiału . Wyróżnia się kilka rodzajów:

- dyktanda z objaśnieniem: wzrokowe (przeważają w klasach młodszych), słuchowe. Przy wzrokowych najpierw czytamy tekst, omawiamy z uczniami treść i dokonujemy analizy ortograficznej, po czym wolno dyktujemy zdania. Dyktanda słuchowe są trudniejszą formą i w młodszych klasach należy stosować je ostrożnie. Nauczyciel czyta przygotowany i uprzednio wyjaśniony tekst w całości i po sprawdzeniu stopnia zrozumienia go czyta powtórnie zdanie po zdaniu. Uczniowie powtarzają zdania i z nauczycielem ustalają pisownię poszczególnych wyrazów, a następnie zapisują,

- dyktanda swobodne – uczeń nie musi dokładnie zapamiętywać usłyszanego tekstu, możliwe jest użycie synonimów i zmiana stylu, jednak rola ucznia polega na możliwie najwierniejszym zapisywaniu usłyszanych zdań.

- dyktanda twórcze - uczniowie sami układają tekst do zapisania. Dopisują wyrazy opuszczone przez nauczyciela, zmieniają formę gramatyczną wyrazu albo komponują opowiadania na określone tematy przy użyciu pewnej grupy wyrazów zawierających określoną trudność ortograficzną,

-autodyktanda – uczniowie piszą z pamięci przeczytane na tablicy zdania, które opanowali już wcześniej. W odróżnieniu od pisania z pamięci , gdy wystąpi jakaś wątpliwość w zapisie, uczniowie mają możliwość zaglądania do tekstu.

Pisanie z komentowaniem można wykorzystywać zarówno w celach utrwalających jak i przy poznawaniu nowych reguł. Polega ono na tym,że dyktowany przez nauczyciela tekst jest zapisywany przez uczniów z równoczesnym przeprowadzaniem analizy ortograficznej zapisywanych wyrazów . Komentowanie może odbywać się tak,że nauczyciel dyktuje poszczególne zdania a sposób zapisu wyrazów komentują kolejni uczniowie. Tadeusz Zienkiewicz rozróżnia takie rodzaje kompentowania:

-pełne- wyjaśnia zapis całego tekstu, występujące w nim reguły ortograficzne i zjawiska gramatyczne,

-komentowanie wydzielonych grup wyrazów , w czasie którego tłumaczy się pisownię określonego typu wyrazów w sposób możliwie szczegółowy(np.czas, tryb,stronę, liczbę czasowników),

-komentowanie wybranych pojedynczych wyrazów i tłumaczenie ich pisowni (w wyższych klasach szkoły podstawowej i w szkole średniej)

Inne formy ćwiczeń:

-analiza ortograficzna – np. rozbiór ortograficzny, który dzieli się na trzy fazy: zwrócenie uwagi na różnice między wymową a pismem, ustalenie istoty zjawiska i określenie poprawnej formy wyrazu; w klasach starszych a.ortograficzna opiera się na a. gramatycznej (np. umiejętność wyodrębniania przedrostków) – można na przykład analizować wszystkie wyrazy, ale można tylko charakterystyczne grupy, np. z wymiennym ó lub z przyrostkiem –aż,

-ćwiczenia ortograficzno-słownikowe,

-ćwiczenia ortograficzno-stylistyczne – są połączeniem redagowania dłuższej formy wypowiedzi z utrwalaniem ortogramów,

-gry dydaktyczne (np. krzyżówki)