Posted on May 17th, 2008 by karol
Normy prawne a normy moralne.
Odróżnianie na podstawie
1) sformułowania, normy prawne mają z reguły postać warunkową, normy moralne natomiast bezwarunkową. Poza tym normy prawne posługują się zazwyczaj małym kwantyfikatorem normy moralne dużym
2) ich genezy, normy prawne (zwłaszcza normy prawa oficjalnego) powstają w wyniku określonego aktu stanowienia. Obowiązują, dlatego, że zostały ustanowione w sposób prawomocny. Normy moralne kształtują się żywiołowo w długim procesie ewolucji społecznej.
3) warunków, w jakich obowiązują, normy prawne mają charakter heteronomiczny obowiązują adresatów bez względu na to, czy ci je akceptują, normy moralne mają zaś postać autonomiczną: znaczna ich część obowiązuje człowieka tylko wtedy, gdy je w swoim sumieniu zaakceptuje.
4) sankcji, jakie mają za sobą, Przekroczenie normy prawnej zagrażają pociągnięciem sprawcy do odpowiedzialności karnej przewidzianej odpowiednimi przepisami. Pogwałcenie normy moralnej najczęściej zagraża wyrzutami sumienia i/lub potępieniem ze strony opinii publicznej.
5) sposobu, w jaki się o ich obowiązywaniu dowiadujemy, Aby stwierdzić, jakie obowiązują normy prawne, wystarczy zajrzeć do konstytucji, odpowiednich kodeksów, ustaw, rozporządzeń itp. Aby natomiast ustalić, co obowiązuje w zakresie moralności, trzeba się dowiedzieć, jakie w danym społeczeństwie są stosowane kryteria tego, co dobre, i tego, co uznaje się za złe, sprawiedliwe i niesprawiedliwe, słuszne i niesłuszne itp. Normy prawne bywają też od
6) ich treści. normy prawne regulują przede wszystkim „zewnętrzne zachowania, normy moralne wnikają natomiast głębiej, w intencje czynów.
I) Po wtóre, jak dowodził Petrażycki, normy prawne mają charakter imperatywno-atrybutywny, normy moralne są zaś normami imperatywnymi, jednostronnymi (nakazują pewne postępowanie lub zakazują go bez upoważnienia do odnośnych roszczeń).
II) Normy prawne mają przede wszystkim charakter negatywny zakazują różnych czynów, normy moralne w znacznie większym stopniu mają charakter pozytywny nakazują aprobowane postępowanie i zachęcają do niego.
III) Normy prawne mają najczęściej formę oznajmującą,normy moralne zaś są z reguły zdaniami powinnościowymi.
IV) Normy prawne występują w hierarchicznym powiązaniu z innymi, uprzednio ustanowionymi, normami prawnymi, a normy moralne analogicznych zestawów nie muszą tworzyć.
V) Normy prawne są zakresowe węższe niż normy moralne. Te ostatnie są w większości nieskończone i nieograniczone.
VI) Normy prawne zawierają powołanie się na fakty pozytywne (ustawy, rozporządzenia, precedensy, praktykę sądową itp.), z których czerpią swoją moc obowiązującą, podstawą natomiast norm moralnych są z reguły przeświadczenia ocenne.
Problematyka norm w różnych kierunkach badań socjologicznych str.242
Zakres obowiązywania norm społecznych str 236
Norma prawna, reguła postępowania, ustanowiona przez kompetentny organ państwa np. parlament, rząd, prezydenta, wojewodę, skierowana do abstrakcyjnego adresata, określająca sposób postępowania w przewidzianej tą normą sytuacji.
Realizacja norm prawnych zabezpieczona jest groźbą użycia przymusu przez państwo, które przewiduje w przypadku jej naruszenia sankcję (np. grzywnę, pozbawienie wolności, opuszczenie bezprawnie zajmowanego lokalu). Norma prawna wskazuje ogólne cechy adresata, np. skierowana jest do każdego studenta, nauczyciela lub każdego, kto ukończył 18 lat. Jednocześnie też od normy prawnej wymaga się, by przyznawała określone prawa i nakładała określone obowiązki równo wszystkim adresatom (np. uczniom). Ponadto norma prawna wyznacza warunki, jak i zachowania na tyle nie skonkretyzowane, aby mogły być powtarzalne (np. każdy, kto osiągnął pewien pułap rocznych dochodów musi zapłacić przewidziany prawem podatek).
Każda norma prawna składa się z 3 elementów:
1) hipotezy, wskazującej krąg adresatów oraz okoliczności, w jakich ma ona zastosowanie;
2) dyspozycji, wyznaczającej sposób postępowania sformułowanej w postaci dozwolenia, zakazu lub nakazu;
3) sankcji, określającej konsekwencje naruszenia dyspozycji np. w postaci unieważnienia zawartej umowy lub w polityce – odwołania z zajmowanego stanowiska, utraty biernego i czynnego prawa wyborczego albo zakazu pełnienia określonych funkcji publicznych. Norma prawna nie jest równoznaczna z przepisem prawnym. Dopiero na podstawie całego zespołu przepisów prawnych ustala się obowiązujące normy prawne.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.
Moralność a prawo
Czy dorosły człowiek XX wieku może przyjąć i uznać za swój system moralny? A co jeśli musi to powiązać z obowiązującym prawem?
Zacznijmy, więc od początku, podstawowe pytanie to, czym jest prawo, a czym moralność? Otóż istnieją różne definicje zależnie od przyjętych założeń filozoficznych i światopoglądowych. Według niektórych źródeł prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne. Z kolei wg pozytywizmu prawniczego, prawo jest to ogół norm postępowania funkcjonujących w ramach państwa, przez państwo tworzonych i sankcjonowanych. Jeszcze inne źródła podają, że prawo jest to zespół norm postępowania wyrażających interesy i dążenia klasy panującej w danym społeczeństwie, ustanowionych i aprobowanych w imieniu tej klasy przez państwo. Zgodnie z doktrynami prawa natury istnieją 2 porządki norm: zwierzchni (przyrodzony, naturalny) wyznaczony przez normy lub oceny absolutne i niższy porządek prawa pozytywnego tworzonego przez państwo. Niektóre doktryny (np. marksistowska) uznają, że prawo istniało i może istnieć bez państwa. Ogół norm obowiązujących w państwie tworzy system prawa, obejmujący następujące gałęzie: prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, karne, cywilne, rodzinne, pracy, procesowe cywilne i karne. W starożytnym Rzymie występował podział na prawo publiczne (np. prawo administracyjne) i prawo prywatne (np. prawo cywilne). Systemy prawa dzielą się na systemy prawa stanowionego (np. na kontynencie europejskim) i zwyczajowego (np. common law w Wielkiej Brytanio i USA).
Skoro mamy już jako takie pojęcie, czym jest prawo, musimy zastanowić się, co to takiego MORALNOŚĆ. Niektóre słowniki podają, że moralność to ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej epoce i zbiorowości społecznej lub konkretny ich system. W znaczeniu wartościującym zgodność działań ludzkich z prawdą i dobrem osób; w znaczeniu opisowym: zespół uznanych norm, ocen i wzorców postępowania; różne szkoły filozoficzne akcentują bądź niezmienność głównych zasad moralności, bądź ich zależność od epoki i środowiska. U podłoża moralności leżą wyobrażenia ludzi o tym, co jest dobre a co złe. Na te wyobrażenia wpływają epoka, w której człowiek żyje, środowisko geograficzne, stosunki społeczne, przynależność klasowa i szereg innych czynników. Wpływają na to przede wszystkim warunki życia człowieka, jego sytuacja życiowa, warunki społeczne. Warunki życia ludzi ulegają zmianom, a wraz z nimi zmienia się moralność. Ponieważ warunki życia ludzi w społeczeństwie są różne, poglądy na dobro i zło wśród członków jednego społeczeństwa są zróżnicowane.
Znając już podstawowe pojęcia, o których mowa w tym referacie możemy zastanowić czy istnieje między nimi jakakolwiek zależność? System moralny najczęściej wiąże się z jakąś religią albo ideologią.
Kościół katolicki głoszący piękne, wzniosłe, maksymalistyczne niekiedy zasady moralne przyzwolił autorytetem papieskim na hitlerowskie mimo pięknej postawy niektórych chrześcijan, takich jak ojciec Kolbe. Nie wiadomo też, na ile przyczynił się do kształtowania antysemickich uprzedzeń, dziś stanowczo potępianych przez papieża.
Muzułmanie od wieków wzywają do świętej wojny- przyczynili się do rozlania morza krwi, czego najlepszym przykładem może być ostatnio bardzo głośny atak terrorystyczny na USA, wciąż ją rozlewają, licząc na to, że działają w imię zbawienia.... Czyż można utożsamić się z tym systemem religijnym i moralnym, akceptującym śmierć niewinnych, zabijanie niewiernych?
Religia żydowska szczegółowymi przepisami dotyczącymi postu, ubioru, obchodzenia świąt powoduje izolację społeczności żydowskiej od pozostałych, co w pewnym stopniu na pewno było przyczyną fałszywych mitów o Żydach, nieufności a nawet nienawiści wobec nich. Żadnego z tych poczynań nie potępia prawo.
A komunizm? – też nie zaproponował kodeksu moralnego. To, co głosił, skłaniało dzieci do donoszenia na ojców, budził paniczny strach wśród społeczeństwa – posądzenie o nieprawomyślność, działanie na szkodę systemu wiązało się z groźbą więzienia, zsyłki, katorżniczej pracy w łagrze. Tu podstawowym prawem było prawo państwowe, moralne zeszło na drugi plan.
Skoro kurczowe trzymanie się litery prawa, religii, ideologii prowadziło do nieszczęść zbrodni, to może stworzyć inny, oparty na wzajemnej tolerancji i wrażliwości sumienia? Czy człowiek – twórca łagrów, budowniczy obozów w Oświęcimiu, człowiek, który podpalał stosy czarownic i tłukł szyby w żydowskich sklepach, może teraz sobie zaufać i powiedzieć „tworzę własną moralność”, „kieruję się swoim sumieniem?. Tworzenie własnej moralności może doprowadzić do trudnych sytuacji, kiedy to wybitna we własnej ocenie jednostka łamie zasady Dekalogu. Tymczasem są one dla wielu ludzi, bez względu na ich religijne przekonania, ważnym punktem odniesienia. Problem polega na ich interpretacji. Bo o ile niemal wszyscy godzimy się na te ogólne formuły, inaczej je rozumiemy i przekładamy na życie. Bo czy zabójstwem jest aborcja. Aborcja, przerywanie ciąży - to tylko słowne eufemizmy mające ukryć i zasłonić fakt zabijania maleńkich, całkowicie bezbronnych dzieci w sposób często barbarzyńsko okrutny. Państwo poprzez nakazy i zakazy prawne ochrania swoich obywateli przed agresją, kradzieżą itp. następstwem tego są kary mające odstraszyć tych, co przekraczają zakazy państwowe - również za przerywanie ciąży tj. POGWAŁCENIE PRAWA DO ŻYCIA stosuje się sankcje karne. W toczących się na niemalże całym świecie debatach na temat aborcji najczęściej pojawiają się argumenty natury moralnej. Mają one za zadanie przekonywać ogół społeczeństw jak i demokratycznie wyłaniane ciała ustawodawcze do racji którejś ze stron. Równie istotne wydają się jednak, rzadziej występujące, argumenty odwołujące się do ekonomii, demografii czy polityki. Mamy wręcz do czynienia ze skrywaniem przez dyskutantów (ze strony zwolenników dokonywania aborcji) tych argumentów. Skrywają się oni zwykle za frazesami o "wolności" kobiety, "świeckości" prawa i tego typu fałszywymi argumentami pseudo humanistycznymi. Jak rozumieć przykazanie „nie cudzołóż”- tu już nawet katolik będzie dyskutował z protestantem- o rozwodach, celibacie, antykoncepcji. Seria filmów Krzysztofa Kieślowskiego, nosząca tytuł „Dekalog”, współczesna interpretacja wielu przykazań i dywagacje na temat przykazań wzbudziły kontrowersje...
Istnieje wiele moralnych kwestii współczesnych czasów, z którymi nie radzą sobie najtęższe głowy. Aborcja, eutanazja, wolne związki, a z drugiej strony małżeństwa homoseksualistów, klonowanie, to przedmiot wielu sporów. Czasami wykorzystywanych jako element przetargowy przez polityków. Mimo, że są to „sprawy” zakazane przez prawo, a jednak nie zawsze są potępiane przez morale społeczeństwa. Np. eutanazja jest słusznie zakazana przez prawo, jednakże w pewnych przypadkach jej dokonanie jest czynem słusznym moralnie. W takich sytuacjach następuje zazwyczaj znaczne złagodzenie kary. Ogólnie rzecz biorąc, istnieje wiele przekroczeń słusznych przepisów, które w określonych sytuacjach nie mogą być podstawą negatywnej oceny moralnej.
Żyjemy w czasach wielu kodeksów moralnych, na świecie istnieją interpretatorzy Tory, Koranu, Biblii, uznający swoje zasady za jedynie słuszne. My, co, na co dzień dokonujemy moralnych wyborów. Czy z moralnego punktu widzenia słuszniejsze jest zarabianie pieniędzy dla rodziny, czy spędzanie z nią czasu? Gdzie jest granica, której nie można przekraczać? Przecież prawo nie zabrania zostawiać rodziny w celach zarobkowych, a jednak nie jest to akceptowane przez moralność niektórych jednostek.
Między prawem a moralnością zachodzą następujące różnice, a konkretnie między normą prawną a normą moralną. Istniały koncepcje, zgodnie, z którymi te ujawniają się w samym sformułowaniu norm. Jednak nie zawsze różnią się one od siebie, często normy moralne przybierają postać zbliżoną do norm prawnych, zdarza się również i tak, że normy prawne nie różnią się niczym od norm moralnych. Normy moralne, zawarte np. w Dekalogu, w swym sformułowaniu nie różni się niczym od norm prawnych. Po wtóre można rozróżniać normy poprzez ujęcie ich genezy. Zgodnie z tym odróżnieniem, normą prawną jest taka norma, która powstała w wyniku jednorazowego aktu stanowienia odpowiedniej władzy, natomiast norma moralna kształtuje się w sposób żywiołowy. Po trzecie próbowano odróżniać obie normy przez określenie warunków, w jakich one obowiązują. Tak, więc sądzono, iż normy moralne obowiązują wtedy i tylko wtedy,gdy człowiek je zaakceptuje w swym sumieniu, podczas gdy normy prawne obowiązują niezależnie od ich akceptacji. Norma moralna obowiązuje wtedy, gdy w świadomości społecznej przekraczanie jej jest uważane za niemoralne, zaś respektowanie za moralne. W tym sensie zarówno moralność jak i prawo obowiązują tu i teraz, niezależnie od subiektywnej aprobaty jednostki. Po czwarte, znanym rozróżnieniem moralności i prawa jest rozróżnienie ze względu na odmienny rodzaj sankcji. Po piąte, istniały propozycje odróżnienia tych norm na podstawie tego, w jaki sposób człowiek dowiaduje się o ich obowiązywaniu, czyli albo poprzez akt prawny, jak w przypadku normy prawnej, lub w społecznie utarty sposób- norma moralna. W końcu możemy je odróżnić dzięki analizy i ich treści. Np. normy prawne nie tylko nakazują nam jakieś działania, lecz również dają komuś prawo do egzekwowania od tego typu działań lub zachowań. Normy moralne natomiast żądają od nas pewnego postępowania, nie dając przy tym nikomu prawa do tego, by mógł od nas tego postępowania żądać. Stąd moralność jest niejako szlachetniejsza, bardziej elitarna niż prawo, jednak prawo jest od moralności ważniejsze, ze względu na funkcjonowanie społeczeństwa.
Istnieje, grupa czynów, które będąc przekroczeniem moralności stanowią zarazem przekroczenie prawa. Przestępstwa kryminalne, a więc morderstwo, rabunek, kradzież, gwałt, szantaż, należą do tej właśnie grupy. Czyny tego typu w sposób oczywisty stanowią zarówno przekroczenie norm prawnych i moralnych. Morderstwo będzie pociągało za sobą nie tylko karę, lecz również potępienie społeczne, co nie zawsze musi wystąpić w przypadku np. przekroczenia kierownika jednostki finansowej lub jakichś przepisów kodeksu postępowania administracyjnego. Są takie czyny, które przekraczając prawo nie muszą być przedmiotem negatywnej oceny moralnej. Prawo z natury rzeczy operuje kategoriami ogólnymi. Zgodnie z tym, wobec prawa wszyscy ludzie są równi. Ale przecież, gdy stosuje się kategorie ogólne do przypadków indywidualnych, zawsze może zdarzyć się tak, iż ogólnie słuszne prawo stanie się w danym przypadku prawem krzywdzącym. Słuszna jest zasada równości ludzi wobec prawa, jednakże faktem jest, iż ludzie w rzeczywistości są czynem niemoralnym.
Podsumowując wszystkie te rozważania możemy zauważyć, że między moralnością i prawem może zaistnieć zgodność, rozbieżność, konflikt, sprzeczność a także sytuacja rozgraniczenia sfer ich oddziaływania. Właściwe zrozumienie owych stosunków może mieć miejsce wówczas, gdy podda się analizie relacje zachodzące między konkretnym systemem moralnym i konkretnym systemem prawnym.
Temat: Prawo a moralność.
Cechy prawa.
Normy obyczajowe, moralne, religijne i inne.
Prawo uznaniowe.
Zasady współżycia społecznego.
Normy prawa zwyczajowego.
Prawo a etyka; etyka zawodowa.
Porównanie norm prawnych, obyczajowych i moralnych.
Ad. 1.
Cechy prawa:
prawo obejmuje normy postępowania, ich adresatem jest każdy w określonej sytuacji
przestrzeganie prawa jest zagwarantowane przymusem państwowym, sankcją
prawo jest zbiorem sformalizowanych norm prawnych, czyli ustanowionych i tworzonych przez upoważnione organy państwowe w ściśle określonym trybie; władze państwowe sankcjonują istniejące zwyczaje i ustanawiają nieistniejące dotychczas normy postępowania
powinno być uporządkowanym i spójnym zbiorem norm postępowania.
Ad. 2.
NORMY MORALNE – elementy tworzące kulturę przez stabilizację systemu społecznych interakcji, który został osiągnięty na drodze modyfikacji postaw i kategoryzacji. Z normami moralnymi Freud łączył superego. Krytykę badań Freuda przeprowadził Talcott Parsons, zarzucając mu m.in.: zbyt wąskie badanie norm moralnych (według Freuda tylko one są strukturami osobowości, zdaniem Parsonsa – wszystkie inne składniki kultury), czy uproszczenie przedmiotu badań (Freud badając powiązania między osobowością jednostki, a jej sytuacją nie uwzględnia interakcji społecznych). Maria Ossowska pogrupowała je i ujęła w siedmiu punktach:
Normy moralne w obrębie naszego biologicznego istnienia.
Normy moralne w obrębie godności.
Normy moralne w obrębie niezależności.
Normy moralne w obrębie prywatności.
Normy moralne służące potrzebie zaufania.
Normy moralne strzegące sprawiedliwości.
Normy moralne łagodzące konflikty społeczne.
Normy moralne związane są również z religią i etyką.
Rację istnienia norm moralnych stanowi ich uzasadnienie aksjologiczne (ocena czynów jako dobrych lub złych).
NORMA SPOŁECZNA – jest to względnie trwały, przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania jednostki społecznej w danej sytuacji zależny od zajmowanej przez nią pozycji społecznej i odgrywanej przez nią roli społecznej.
NORMY FORMALNE – zasady sformułowane w postaci pisanych regulaminów lub przepisów.
NORMY NIEFORMALNE – nie spisane normy, obowiązujące zwyczajowo w ramach danej grupy lub społeczeństwa.
NORMY PRAWNE – zasady zachowania się oparte na przepisach. W przeciwieństwie do innych norm są one ustanowione lub uznane za obowiązujące przez państwo. Ich nieprzestrzeganie jest sankcjonowane przez instytucje państwowe.
NORMY RELIGIJNE – w przeciwieństwie do norm prawnych, obowiązujących wszystkich członków danej zbiorowości, mają one ograniczony zasięg i dotyczą tylko osób danego wyznania. Często normy te, określające stosunki między ludźmi, traktowane są jako normy moralne.
NORMY MORALNE (ETYCZNE) – mają one charakter absolutny, co oznacza bezwzględny nakaz lub zakaz określonego zachowania. Nie dotyczą tylko postępowania jednostki, ale mogą dotyczyć całych grup społecznych.
NORMY OBYCZAJOWE – nawyki zachowania się, rytuały czy sposoby ubierania się uznane w danej zbiorowości. Normy obyczajowe to reguły postępowania ludzi, które ukształtowały się w ich świadomości pod wpływem nawyku, w wyniku wielokrotnego powtarzania w określonych okolicznościach tych samych zachowań (np. całowanie kobiety w rękę). Normy obyczajowe nie oceniają zachowań ani ich nie wartościują. Określają raczej co wypada lub czego nie wypada robić. Obyczaje kształtują się we wszystkich sferach życia. Najczęściej mają zasięg lokalny.
NORMY ZWYCZAJOWE – nawyki, rodzaje zachowania charakterystyczne albo dla całego społeczeństwa, albo dla jakiś grup społecznych.
Ad. 3.
PRAWO UZNANIOWE tworzą normy moralne i obyczajowe przejęte przez prawodawcę państwowego i włączone do tworzonego przez niego systemu prawnego jako obowiązujące powszechnie normy prawne.
Ad. 4.
ZSADY WSPÓŁŻYCIA SPOŁECZNEGO oznaczają minimum powszechnie przyjmowanych zasad poprawności i uczciwości w relacjach z innymi osobami. Jest to zwrot niedookreślony, używany zwłaszcza w przepisach regulujących stosunki cywilnoprawne; stosując go, ustawodawca tworzy klauzulę generalną odsyłającą do norm pozaprawnych. To, czy określone zachowanie jest zgodne z zasadami współżycia społecznego ocenia się w odniesieniu do konkretnego przypadku i całości towarzyszących mu okoliczności, czego weryfikacja jest zadaniem sądu (art. 5 KC). Zasady współżycia społecznego stanowią element porządku prawnego. Nie są sankcjonowane ani egzekwowane.
Ad. 5.
PRAWO ZWYCZAJOWE to normy prawne trwale i jednolicie wykonywane w przekonaniu, że są obowiązującym prawem. Prawo zwyczajowe nie pochodzi od żadnej instytucji, lecz zostaje wykształcone przez społeczeństwo w toku historii. Zwłaszcza w czasach najdawniejszych, było prawem niepisanym przekazywanym ustnie z pokolenia na pokolenie. Z czasem normy były utrwalane w formie pisemnej (np. dokumenty stwierdzające dojście do skutku czynności prawnej, przywileje, wyroki sądowe). Normy prawa zwyczajowego odegrały szczególną rolę w rozwoju prawa międzynarodowego. Prawo zwyczajowe z reguły przechodzi proces kodyfikacji (lub inkorporacji).
Do wymogów, które musi spełnić zwyczaj, aby mógł stać się obowiązującym prawem, można zaliczyć:
praktykę (frequent usus) – ustaloną, jednolicie wykonywaną i trwałą praktykę postępowania w określonej sytuacji
przekonanie o mocy prawnej (opinio iuris) – powszechne przekonanie społeczeństwa o prawnie wiążących charakterze normy zwyczajowej.
Ad. 6.
ETYKA jest to nauka, która zajmuje się ustalaniem, co jest moralnie dobre, a co złe i na podstawie przyjętych ocen wyznaczaniem norm właściwego postępowania.
ETYKA ZAWODOWA – normy ustalające zachowania pewnych grup zawodowych. E. z. jest wiążąca dla osób, od których wymaga się większej niż przeciętna rzetelności, uczciwości, samodyscypliny, zaangażowania i odpowiedzialności. Osobami tymi są zwłaszcza nauczyciele, strażacy, lekarze, sędziowie, prokuratorzy, adwokaci, notariusze, radcowie prawni, posłowie, senatorzy. Wymienione osoby cieszą się szczególnym zaufaniem publicznym, którego nie wolno im zawieść pod groźbą wymierzania stosownych, zawartych w odnośnej etyce zawodowej, kar dyscyplinarnych aż do odebrania prawa wykonywania zawodu włącznie.
Ad. 7.
Kryterium
Norma prawna
Inne normy
1. powszechność
- obowiązują wszystkich
- mają ograniczony zakres powszechności, obowiązują tylko członków pewnej społeczności
2. sankcja
- dolegliwość zadawana przez właściwe organy państwa
- opinia publiczna i towarzysząca jej presja, odczuwane wyrzuty sumienia
3. charakter
- dwustronny; z istniejącego obowiązku prawnego jednej osoby wypływa określone prawo podmiotowe żądania przez inną osobę jego wypełnienia
- jednostronny; normy moralne nakładające określone obowiązki na pewne osoby nie uprawniają do ich prawnego egzekwowania
4. przyjęte kryterium naruszenia normy
- o naruszeniu normy prawnej świadczy jedynie wyraźnie uzewnętrzniony czyn, zachowanie się człowieka
- norma moralna może zostać naruszona samym odczuciem lub myślą
Norma oznacza wypowiedź skierowaną do danej osoby lub grupy osób, zawierająca nakaz, zakaz lub dozwolenie określonego zachowania się (wzór powinnego zachowania). Normy prawne istnieją obok innych norm, z których można wyróżnić obyczaje, normy moralne oraz religijne. Wszystkie wymienione normy mogą stanowić inspirację lub genezę powstania określonej normy prawnej. Normę prawną charakteryzuje m.in. to, że odnosi się tylko do czynów a nie do myśli. Ponad to obyczaje etc. nie są zwykle spisane i ogłoszone, choć i bez tego skutecznie funkcjonują w określonej grupie. Tymczasem normy prawne zawarte są w przepisach prawa zawartych w aktach normatywnych. Poszczególne rodzaje norm odróżnia również rodzaj sankcji przewidzianej za jej nieprzestrzeganie. W przypadku norm prawnych, sankcja ta poparta jest autorytetem państwa, które posiada monopol na egzekucję poszczególnych przepisów prawa.
Norma prawna skierowana jest do adresata, który zobligowany jest do określanego w normie zachowania się.
Istnieje kilka różnych podziałów norm prawnych. Niżej przedstawione zostały najpopularniejsze z nich:
a. Ze względu na adresata:
• indywidualne - gdzie adresat normy określony jest imiennie, dokładnie wskazany,
• generalne - gdzie adresat określony jest rodzajowo (szeroka grupa adresatów),
b. Ze względu na okoliczności:
• abstrakcyjne - norma odnosi się do nieoznaczonych, potencjalnych zdarzeń,
• konkretne - norma odnosi się do dokładnie określonego zdarzenia,
c. Ze względu na cel:
• sankcjonowane - określa powinne zachowanie adresata,
• sankcjonujące - penalizuje sytuację, w której adresat nie zrealizował normy sankcjonowanej,
d. Ze względu na formę:
• nakazujące,
• zakazując,
• dozwalające
e. Ze względu na wartość aksjologiczną
• słuszne - normy odpowiadające przyjętym poglądom co do oceny dobra i zła;
• niesłuszne - przeczące przyjętym kanonom dobra.
f. Ze względu na sposób wyznaczenia danego zachowania:
• bezwzględnie wiążące - wyznaczające tylko jeden schemat zachowania
• względnie wiążące - wyznaczające wzorzec zachowania „jeśli umowa nie stanowi inaczej”
• semiimperatywne - jednostronnie bezwzględnie wiążące, określające minimalny standard zachowania. Normy często spotykane w prawie pracy np. minimalne, średnie wynagrodzenie.
Co do kwestii ilości elementów składających się na normę prawną istnieją zasadniczo dwie szkoły. Pierwsza zakłada, że w skład normy wchodzą: hipoteza, dyspozycja i sankcja. Druga natomiast zakłada, że normy prawne dzielą się na sankcjonowane i sankcjonujące i każda z nich zbudowana jest z osobnych hipotez i dyspozycji, ale brak realizacji dyspozycji normy sankcjonowanej implikuje hipotezę normy sankcjonującej. Nie chcąc rozstrzygać doktrynalnego sporu omówię wszystkie trzy wymienione elementy normy:
a. hipoteza normy - określa indywidualnie lub generalnie adresata (kryterium podmiotowe) oraz warunki i okoliczności w których norma ma mieć zastosowanie (kryterium przedmiotowe). Ogół takich przypadków tworzy tzw. zakres zastosowania normy.
b. dyspozycja normy - określa treść zachowania się (nakaz, zakaz, dozwolenie), jakie powinno zostać podjęte w razie zaistnienia okoliczności zawartych w hipotezie. Całość zachowań zawartych w dyspozycji nazywa się zakresem normowania normy.
c. sankcja - element określający konsekwencje, jakie wiąże się z brakiem realizacji dyspozycji przy zaistnieniu warunków określonych w hipotezie danej normy prawnej. W związku na dolegliwość zawartą w sankcji wyróżnia się:
• sankcje nieważności i bezskuteczności- polegające na odebraniu działaniom podmiotu podstaw prawnych a zatem ich skuteczności. Charakterystyczne dla prawa cywilnego.
• sankcje egzekutywie - polegające na faktycznym unicestwieniu wyników działań podmiotu lub przymuszenie go do określonego działania. Charakterystyczne dla prawa administracyjnego.
• sankcje penalne- zwane również represyjnymi lub karnymi. Polegają na pozbawieniu jednostki pewnego cennego dla niej dobra (pieniędzy, wolności, praw wyborczych etc.). Są charakterystyczne dla prawa karnego.
Kiedy dwie normy posiadają taką samą hipotezę (określają tego samego adresata i takie same okoliczności) a odmienne dyspozycje mamy do czynienia z niezgodnością norm. Wyróżnia się:
a. wykluczanie norm w formie sprzeczności - niemożliwe jest spełnienie obydwu norm jednocześnie, a powstrzymanie się od działania jest niewykonalne np. nakazane jest palenie papierosów i jednocześnie zakazane jest palenie papierosów.
b. wykluczanie norm w formie przeciwieństwa - niemożliwe jest spełnienie obydwu norm jednocześnie, ale możliwe jest powstrzymanie się od działania (i niespełnienie żadnej z norm) np. jutro o 17.00 bądź w Rzymie i jutro o 17.00 bądź w Krakowie.
c. niezgodności prakseologiczne - zwane normami syzyfowymi. Normy nie są sprzeczne, ale postąpienie z dyspozycją jednej z norm niweczy skutki postąpienia z drugą np. otwórz drzwi, jeśli są zamknięte i zamknij drzwi, jeśli są otwarte.
Prawo a Moralność
Czynnikami poza prawnymi kształtującymi postępowanie są normy obyczajowe, a także normy towarzyskie, sportowe i inne. Ważną rolę odgrywają normy moralne.
MORALNOŚĆ to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społeczeństwa zespół norm postępowania, według których ocenia się określone zachowanie jako dobre lub złe.
Normy moralne pozwalają ocenić wzajemne zachowanie się ludzi, zachowanie się wobec społeczeństwa, wobec państwa, a także postępowanie wobec przyrody. Przeprowadza się także moralną ocenę intencji człowieka. U podłuża moralności leża, więc wyobrażenia ludzi o tym, co jest dobre i o tym, co jest złe. W każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dla całego społeczeństwa. Są to tzw. elementarne normy prawa. Prawo i moralność regulują wiele stosunków społecznych. Są to dziedziny, w których postępowanie ludzi reguluje tylko prawo lub tylko moralność.
Z punktu widzenia określonej moralności można następująco sklasyfikować normy prawne:
- moralnie pozytywne
- moralnie negatywne
- moralnie obojętne
Moralnie pozytywne są te normy, które nakazują ten sam sposób postępowania, co moralność. Na przykład większość systemów moralnych potępia kradzież – czyni to również art. 278. kodeksu karnego (k.k.). W odwrotnej sytuacji mamy do czynienia z inną normą moralnie negatywną.
Różnic między prawem i moralnością jest wiele o różnym stopniu szczegółowości i różnym znaczeniu.
Oto kilka z nich:
1) Na straży norm prawnych stoi aparat państwowy ze swoimi środkami przymusu. Natomiast do przestrzegania norm moralnych skłania ludzi przede wszystkim presja wywierania przez opinię publiczną a także wpojone w trakcie wychowania nawyki, sumienie, i inne bodźce.
2) Normy prawne mają charakter dwustronny, moralnie jednostronny. Z normy prawnej wynika, więc dla jednej osoby obowiązek, dla drugiej zaś prawo, będące korelatem tego obowiązku. Natomiast normy moralne nakładają tylko obowiązki, nie dając innym osobom prawa żądania wypełnienia tych obowiązków.
3) Normy prawne odnoszą się tylko do czynów i słów człowieka, czyli działań dostrzegalnych zmysłami przez innych ludzi, nie zajmują się natomiast sferą psychiki. Moralność ingeruje także w dziedzinę myśli i uczuć.
4) Normy prawne regulują bardzo dokładnie postępowanie człowieka. Moralność jest nader nieprecyzyjna, często wskazuje jedynie ogólny kierunek postępowania.