Integracja treści plastycznych z innymi treściami nauczania

W założeniach obecnie obowiązującej reformy edukacji zwraca się szczególną uwagę na integralne podejście do wiedzy i rozwoju ucznia, dlatego też warto przybliżyć znaczenie terminu „integracja”. Słowo integracja oznacza bowiem zespolenie różnych elementów całości, scalenie, proces tworzenia się całości z części¹. W aspekcie pedagogicznym, wg Więckowskiego jest to uzgadnianie i wprowadzanie w nauczaniu poszczególnych przedmiotów pewnej równoległości polegającej na uzupełnianiu i naświetlaniu od różnych stron tych samych zagadnień na różnych zajęciach². Integracja w ujęciu pedagogicznym to połączenie różnych dyscyplin w jednym programie kształcenia, bloku tematycznym, to nauczanie i uczenie się mające na celu przekazywanie związków między wszystkimi kierunkami czy zakresami edukacji jako całości³. Natomiast E. Sowińska traktuje nauczanie integralne jako organizację procesów edukacyjnych, która polega na tworzeniu dziecku warunków do wszechstronnej działalności, podporządkowanej określonym zasadom obejmującym w sobie różne treści, skupione we wspólnym bloku tematycznym. Integracja polega tu na łączeniu celów, treści, form realizacji, różnych dziedzin, form aktywności dzieci i nauczyciela w ramach jednostek tematycznych⁴.

Stosowanie w edukacji zajęć o charakterze integracyjnym pozwala na pełniejszy rozwój predyspozycji twórczych dzieci, a także wykształcenie świadomości oraz umiejętności wyrażania przeżyć i treści różnorodnymi środkami artystycznymi. Zajęcia plastyczne połączone z treściami muzycznymi możemy określić jako pozawerbalne formy ekspresji i sztuki. Muzyka w sposób ekspresyjny określa, otaczającą nas rzeczywistość.

Wprowadzanie inspiracji muzycznej lub literackiej do działania plastycznego jest uzasadnione psychologicznie i estetycznie. Z zajęć o charakterze integracyjnym dziecko wynosi korzyści poznawczo- intelektualne i korzyści wpływające na rozwój emocjonalny. W takich działaniach plastycznych przeżycie emocjonalne jest bardzo złożone, to znaczy nakładają się na nie przeżycia estetyczne wywołane wszystkimi rodzajami oddziaływań, aktywizujących emocje pobudzające twórczo umysł. Każdy odbiorca, twórca- którym może być dziecko, kształtuje obraz dzieła. Ustanawia go zgodnie ze swymi możliwościami, doświadczeniem, potrzebami. Każdy rodzaj sztuki posiada swoistą strukturę, formę, czyli odrębny język. Celem zajęć o charakterze integracyjnym jest między innymi zwrócenie uwagi na fakt, że te same przeżycia, treści można wyrazić, przedstawić środkami właściwymi dla danego rodzaju sztuki⁵.

Funkcją muzyki jest rozbudzanie różnorodnych i bogatych odczuć, a plastyki wyrażanie tych przeżyć kolorem - nastrój muzyki (funkcja ekspresyjna koloru), linią, układem kompozycyjnym, formą-jej kształtem brzmienia, tempa, dynamiki, muzyki⁶. Dziecko mniej lub bardziej świadomie słucha różnorodnych dźwięków, na przykład śpiewu ptaków, wiatru, burzy, piosenek, utworów instrumentalnych itd. Słuchając rozwija uczucia i wyobraźnię, tworzy świat baśni i iluzji. Jest to warunek niezbędny dla jego prawidłowego rozwoju⁷. Związki plastyki z muzyką możemy zaobserwować już od bardzo dawna, przybierają one różne formy: od spekulatywnego łączenia kolorów z dźwiękami w starożytności i w średniowieczu, poprzez próby naukowego ujęcia tego zjawiska w renesansie, aż do skomplikowanych wyobrażeń plastyczno- muzycznych, tak zwanej synestezji. Rozwój sztuk plastycznych w kierunku abstrakcji podkreślił wspólne cechy z muzyką: nieokreśloność, bezprzedmiotowość, pozwalające na swobodną grę kojarzeń. Niektóre teksty poetyckie, pisane przez dorosłych czy tez dzieci, przemawiają dzięki zwrotom poetyckim lub zakodowanym niedomówieniom⁸.

Malowanie muzyki jest jedną z ciekawszych form integracji aktywnego słuchania muzyki z działalnością plastyczną. Systematyczne i częste stosowanie zajęć z zakresu słuchania muzyki oddziałuje na wyobraźnię plastyczna dziecka, które słuchając muzyki, pragnie bezpośrednio wyrazić to, co odczuwa. Malowanie muzyki umożliwia dzieciom nowe możliwości tworzenia. Choć dzieła muzyczne i plastyczne różnią się formą, środkami wyrazów, można w nich również dostrzec wzajemne związki i zależności. Mimo istotnych różnic między wytworami obu rodzaju sztuk używamy takich samych określeń dla ich opisu, np. kompozycja, harmonia, ton, barwa, kontrast, kontrapunkt, głębia, czystość, dynamika, statyka, przestrzeń itd.⁹

Najczęściej stosowaną w edukacji przedszkolnej formą w ramach integracji plastyczno-muzycznej jest plastyczne ujęcie słownej treści znanej piosenki, a także aktualnie słuchanej. Taka wizualizacja odbywa sie z wykorzystaniem znanych technik plastycznych, takich jak: rysowanie, malowanie, lepienie, wyklejanie, układanie itd. Malowanie ilustracji do poszczególnych zwrotek piosenki, czy też ujęcie w rysunku ciekawych treści, jest zadaniem najłatwiejszym. Oczywiście piosenka powinna być
z ciekawym tekstem wyrażającym żywą, zmieniającą się akcję. Podczas zajęć dotyczących słuchania muzyki i jej odzwierciedlania w formie plastycznej należy dobierać takie ćwiczenia, aby były wypełnione coraz to nową treścią muzyczną, powoli stopniując trudności. Takim trudniejszym zadaniem dla dziecka będzie malowanie ilustracji do utworu instrumentalnego. W tym przypadku inspiracja do wykonania dzieła plastycznego będzie charakter utworu (tempo, rytm, dynamika, barwa dźwięku, melodia, nastrój). Po wysłuchaniu utworu dla ułatwienia zadania można wspólnie z dziećmi nadać tytuł lub podać tytuł oryginalny przed wysłuchaniem. Tytuł w jakimś stopniu wpływa na interpretacje plastyczna utworu. Znacznie więcej inwencji twórczej i wyobraźni wymagają prace plastyczne wykonywane po wysłuchaniu utworów instrumentalnych bez podawania określonego tytułu. Dziecko wtedy tworzy samo, inspirowane wyłącznie charakterem i nastrojem muzyki¹⁰.

Przeżycia związane z muzyką nie tylko pozytywnie motywują do działania, ale również rozwijają uczucia estetyczne. Dlatego repertuar powinien mieć bogate artystyczne walory oraz nawiązywać do tradycji dziecięcych i ludowych zabaw.

H. Danel-Bobrzyk stwierdza, iż rodzaje i tematy muzyczno-plastycznych ćwiczeń integracyjnych mogą być różnorodne, w dużej mierze uzależnione od samej inwencji nauczyciela, a także i możliwości percepcyjnych oraz interpretacyjnych dziecka. Prowadzenie zajęć integracyjnych muzyczno-plastycznych wymaga od nauczyciela spełnienia pewnych warunków: zabezpieczenia odpowiedniego pomieszczenia i sprzętu, wytworzenia nastroju (odpowiedniego) potrzebnego do przeżywania i wyrażania przeżyć artystycznych, doboru odpowiednich metod zachęcających i pobudzających dzieci do twórczej aktywności, wyboru odpowiedniej muzyki i technik plastycznych, dyskretnego udziału w twórczej pracy dziecka, zapewnienia dzieciom satysfakcji z wykonywanych prac¹¹.

Systematyczne i częste kontakty ze sztuką wzbogacają wrażliwość
i wyobraźnię, uczą nowych technik i środków wyrazu. Są także bodźcem do wyzwalania się ukrytych talentów, a dla wielu uczniów stają się inspiracją do działań plastycznych. Nauczyciel powinien dopomóc uczniom w poszukiwaniu sztuki wartościowej, pozwalającej na odkrycie autentycznego piękna i przygotować ich do odbioru jej rozmaitych gatunków.

Zajęcia wykorzystujące pracę z tekstem poetyckim mogą sięgać do technik plastycznych. Słowo realizowane za pomocą rysunku odkrywa swoje nowe walory. Poezja i obraz plastyczny mogą wyrażać podobne treści i uczucia za pomocą właściwych sobie środków. Dzięki plastycznym działaniom pobudzamy doznania estetyczne uczniów oraz ukazujemy integralność różnych dziedzin sztuki. Rozmaite działania twórcze wspomagają kształcenie twórczej postawy, rozwijają wyobraźnię i śmiałość osobistej ekspresji – wypowiadania własnych odczuć we własny – plastyczny sposób.

Każdy utwór literacki wywołuje skojarzenia wizualne. Dlatego na lekcjach języka polskiego uczniowie często dokonują konkretyzacji plastycznych danych utworów. Podczas tego procesu to, co językowe przekłada się na to, co plastyczne za pomocą odpowiednich środków. Pozwala to lepiej zrozumieć utwór poetycki, a przede wszystkim jest inspiracją do działań twórczych. A przecież każda twórczość zasługuje na uwagę – i ta płynąca z serca, może naiwna, i ta śmiała, i ta udana, i mniej udana¹².

Z psychologicznego punktu widzenia jedną z silniejszych potrzeb człowieka jest dążenie do spójności, integracji – przejawianej w poszukiwaniu rozumień
i sensów. Kluczowym terminem w podejściu zintegrowanym jest holizm, czyli całościowe ujmowanie zjawisk, syntetyczne zestawienie wiadomości o świecie, „przenikalność” jednego obszaru do drugiego, burzenie sztucznych podziałów
i łączenie wiedzy w jeden, względnie spójny obraz świata. Z innej strony holizm można interpretować jako wymóg łączenia wiedzy, umiejętności i postaw (emocji
i uczuć) w czasie procesu uczenia się, tak, aby doprowadzić do spójności wewnętrznej u osoby uczącej się i zmiany w obrazie siebie i świata¹³

Uważam, iż związki plastyki z muzyką i literaturą są bardzo silne, wzajemnie się przenikają i uzupełniają; a prowadzenie zajęć o charakterze integracyjnym
w znacznie większym stopniu rozwija samodzielność oraz twórcze myślenie.

Bibliografia:

1. H. Danel-Bobrzyk, A. Winiarska (red.): Rozwój dziecka i jego stymulacja w instytucjach wychowania przedszkolnego. Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wychowania przedszkolnego. Katowice 1995.

2. Dymara B. (red.), Dziecko w świecie muzyki. Kraków 2000.

3. Dymara B. (red.): Dziecko w świecie sztuki. Świat sztuki dziecka. Kraków 2000.

4. Knapik M. (red.): Dziecko i sztuka. Recepcja - edukacja — wsparcie — terapia. Katowice 2003

5. Łuczak B.: Nauczanie integralne w klasach. Poznań 2000.

6. Moroz H. (red.): Edukacja zintegrowana w reformowanej szkole. Kraków 2001.

7. Popularny słownik języka polskiego. Warszawa 2002.

8. Internet: http://publikator-nauczycielski.w.interia.pl

---

1. Popularny słownik języka polskiego. Warszawa 2002, s. 280.↩

2. Więckowski R.: Reforma edukacji wczesnoszkolnej w kontekście integracji, w: Moroz H. (red.): Edukacja zintegrowana w reformowanej szkole. Kraków 2001, s. 92.↩

3. Gnitecki J.: Wyzwalanie edukacji zintegrowanej w reformowanej szkole, w: Moroz H. (red.), op. cit., s.32.↩

4. Łuczak B.: Nauczanie integralne w klasach. Poznań 2000, s. 13.↩

5. Szuścik U.: Spotkania dzieci ze sztuką, w: Dymara B. (red.): Dziecko w świecie sztuki. Świat sztuki dziecka. Kraków 2000, s. 133.↩

6. U. Szuścik. Muzyka i obraz plastyczny, w: Dymara B. (red.), Dziecko w świecie muzyki. Kraków 2000, s. 180.↩

7. Ibidem, s. 176.↩

8. Szuścik U.: Spotkania dzieci ze sztuką, w: Dymara B. (red.): op. cit., s. 133-134.↩

9. Szuścik U.: Muzyka... op. cit. s. 177.↩

10. Małecka-Myślik M.: Co zrobić, aby słuchały? Co zrobić, aby słyszały? O recepcji muzyki przez dzieci, w: Knapik M. (red.): Dziecko i sztuka. Recepcja - edukacja — wsparcie — terapia. Katowice 2003, s. 24.↩

11. Danel-Bobrzyk H.: Muzyka inspiratorem działań plastycznych dziecka w wieku przedszkolnym, w: H. Danel-Bobrzyk, A. Winiarska (red.):Rozwój dziecka i jego stymulacja w instytucjach wychowania przedszkolnego. Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wychowania przedszkolnego. Katowice 1995, s. 33.↩

12. http://publikator-nauczycielski.w.interia.pl↩

13. Ibidem,↩