Terapia zajęciowa w procesie leczenia i rehabilitacji

Terapia zajęciowa to leczenie i usprawnianie za pomocą określonych czynności, zajęć i pracy. Pewne czynności i praca mogą mieć wartość kształcącą, wychowawczą a także leczniczą. Jako środek leczniczy terapia zajęciowa może oddziaływać ogólnie, tzn. na ogólną sprawność fizyczną i psychiczną jednostki lub miejscowo na zwiększenie sprawności i siły danej grupy mięśni lub kończyny. Terapia zajęciowa ma więc szerokie zastosowanie w medycynie.

Terapia zajęciowa, to pewne określone czynności o charakterze zajęć fizycznych lub umysłowych, zlecona przez lekarza a prowadzona przez fachowców w danej dziedzinie, które mają na celu przywrócenie choremu sprawności życiowej. Jest bardzo duża ilość czynności i zajęć, które mogą służyć jako środek leczniczy, stąd dziedzina terapii zajęciowej jest bardzo szeroka.

Terapia zajęciowa, to celowe organizowanie zajęć wytwórczych za pomocą prostych narzędzi i materiałów naturalnych (drewno, skóra, glina, wełna) w celu poprawy sprawności manualnej, zwiększenia zakresu ruchu, siły mięśni. Nie zawsze jednak musi powstać produkt, ważny jest proces aktywizacji pacjenta. Wartość terapii zajęciowej dla procesu usprawniania z punktu widzenia fizjologicznego i kinezyterapeutycznego polega na tym, że dany ruch - ćwiczenie w czasie pracy - pacjent może wykonywać przez dłuższy czas bez zmęczenia fizycznego i psychicznego. Tym samym przyspiesza się usprawnianie. Większość prac jest czynnością złożoną, po jednym rodzaju ruchu następuje inny, między poszczególnymi ruchami zachodzą przerwy, które wynikają z samej techniki prac. Stwarza to dla narządu ruchu, zwłaszcza dla mięśni oraz układu krążenia i układu oddechowego świetne warunki działania. W okresie, bowiem tych drobnych przerw następuje odpoczynek i odprężenie, odprowadzenie produktów zmęczenia i zaopatrzenie się w nowy zapas energii do pracy. Poza tym skoncentrowanie uwagi na samej technice i szczegółach pracy np. wykonywanie wzoru szalika na warsztacie tkackim, stwarza okoliczności, w których pacjent zapomina, że ćwiczy i dzięki temu może daną pracę wykonywać dłużej bez uczucia zmęczenia i znużenia.
Cel terapii zajęciowej w odniesieniu do poszczególnych pacjentów jest zawsze określany indywidualnie. Jednak do najważniejszych z nich należy:

• Przestawienie toru myślenia chorego i zwrócenie uwagi na sprawy nie związane z chorobą.

• Poprawa stanu fizycznego.

• Neutralizowanie otępiającego działania nudy i bezczynności.

• Zmniejszenie odruchu bólowego w wyniku rozluźnienia mięśni i koncentracji psychiki

• Zmniejszenie napięcia w stanach depresyjnych i lękowych

• Stworzenie u chorego poczucia własnej wartości oraz rozszerzenia kręgu zainteresowań

• Wzbogacenie jego życia emocjonalnego

• Zaktywizowanie chorych nie posiadających zajęcia

• Umożliwienie szybciej i lżej przebiegającej akceptacji kalectwa

Terapia zajęciowa dla chorych z zaburzeniami psychicznymi należy do podstawowych środków leczenia chorych psychicznie. Odpowiednio dobrana praca może wpływać:

• Uspakajająco

• Mobilizująco

• Usprawniająco

w sensie przywrócenia choremu zdolności nawiązywania kontaktów i współżycia z drugimi i dostosowania się do środowiska, w którym żyje.

W terapii zajęciowej z chorym psychicznie wyróżnia się dwa etapy:

1. Terapia aktywizująca (pierwsza, wstępna, przyłóżkowa) polegająca na zainteresowaniu chorego własną osobą i czynnościami życia codziennego.

2. Terapia resocjalizująca polegająca na wprowadzeniu chorego do grupy przez: czynny udział w pracach zespołowych, pomoc przy pracach porządkowych w oddziale, udział w pracowniach specjalistycznych poza oddziałem (pracownia tkacka, plastyczna, krawiecka, itp.), udział w pracach samorządu chorych.

Prowadzenie terapii zajęciowej z psychicznie chorymi wymaga specjalnego przygotowania od instruktora terapii zajęciowej. Poza podstawowymi wiadomościami z zakresu kliniki schorzeń psychicznych i postępowania z chorymi instruktor powinien znać wiele działów pracy i technik, które mogą służyć jako czynnik usprawniający. Zespół prowadzący terapię zajęciową z psychicznie chorymi powinien oddziaływać swoją postawą i postępowaniem na chorego oraz stworzyć środowisko terapeutyczne, atmosferę pełną życzliwości i wyrozumiałości.
Ważną rolę w terapii pełni miejsce, gdzie odbywają się zajęcia. Istotne jest, aby stworzyć pracownię terapii zajęciowej, która stanowi integralną część oddziału. Pracownia powinna być miejscem ogólnodostępnym dla pacjentów, dzięki temu nie tworzy się podziału na lepszych i gorszych.

Pracownia jest miejscem, gdzie odbywają się zajęcia:
Otwarte – dla szerokiej grupy uczestników
Grupowe – dla określonej grupy chorych

Powinna być też miejscem, gdzie pacjent ma poczucie bezpieczeństwa, swobody, nieskrępowanego kontaktu, gdzie może być biernym obserwatorem zajęć nie wykazującym chęci uczestniczenia i podjęcia jakichkolwiek działań. Dzięki stworzeniu miejsca, jakim jest pracownia terapii zajęciowej, terapeuta zyskuje możliwość zaplanowania i usystematyzowania pracy z pacjentem, a sam pacjent ma możliwość kontynuacji rozpoczętych działań. Pracownia jest również miejscem eksponowania prac powstałych w trakcie zajęć, co ma istotne znaczenie terapeutyczne.

Duże znaczenie ma atmosfera panująca na zajęciach terapii zajęciowej. Powinna być jak najbardziej normalna i możliwie zacierać wrażenie ośrodka szpitalnego. Atmosferę taką tworzy się przez:

• Udzielenie choremu pewnej swobody w postępowaniu, co da mu poczucie wolności; zobowiązuje to jednak do uważnej, ale dyskretnej obserwacji chorego.
  Unikanie zbytniego nadzoru i opieki
  Zlikwidowanie bariery chory - personel, traktowanie pacjenta jako partnera

• Dobór prac uzależnia się od stopnia zaburzeń chorego i wskazań dotyczących celu terapii zajęciowej. Nie wolno do zajęć chorych przymuszać, a tylko zachęcać, proponować różne czynności. Chory często daje się nakłonić do podjęcia proponowanych zajęć, niejednokrotnie sam wychodzi z inicjatywą, najczęściej jednak unika i odmawia wykonywania najprostszych czynności. Dotyczy to chorych zarówno zahamowanych jak i pobudzonych. Duże trudności trzeba przezwyciężyć zwłaszcza wtedy, gdy chory już długi czas był bezczynny i odwykł od uporządkowanego trybu życia, a z powodu zaniedbania nabył wiele szkodliwych nawyków. U chorych słabych, zahamowanych stosuje się zajęcia mniej skomplikowane, wymagające mniejszej siły fizycznej. U pacjentów pobudzonych, jeżeli ich stan na to pozwala, zaleca się zajęcia wyzwalające energię bez przeciążenia sił chorego.

Dokumentacja w terapii zawiera w sobie każdą formę aktywności podejmowaną przez pacjenta, ale również informację o tych, których pacjent nie chce podejmować lub sprawiają mu one szczególną trudność. Jako część historii choroby:

• stanowi źródło informacji dla wszystkich członków zespołu o funkcjonowaniu pacjenta indywidualnie i w grupie, na płaszczyźnie społecznej, zajęciowej, interpersonalnej, emocjonalnej, objawowej, organizacyjnej, aktywności, adaptacji do nowych, trudnych warunków, inicjatywy, procesów myślowych i in.

• jest świadectwem postępów lub ich braków w leczeniu

• to baza, do której można nawiązać podczas kontaktu z pacjentem podczas pobytu na oddziale lub w przypadku ponownego przyjęcia na oddział

• pozwala na ewaluację i planowanie, porządkowanie, monitorowanie etapów terapii i leczenia
  jest sprawozdaniem z zajęć

• pozwala doskonalić warsztat pracy i tak konstruować ofertę terapeutyczną by bazowała na ludzkim potencjale

Przykładowe formy dokumentacji:

• tygodniowy/miesięczny/roczny plan pracy

• zeszyt opiekuna

• skierowanie na terapię zajęciową

• karta zajęć w oddziale

• indywidualna karta aktywności pacjenta

• rejestracja postępów i wyników leczenia

• kontrakt terapeutyczny

• kronika oddziału

• książka wydatków

• zapotrzebowanie na sprzęt i materiały/rozchód

• ekspozycje prac i twórczości pacjentów

• dokumentacja sprzedanych prac

• spis rzeczy wykonanych w pracowni

• dokumentacja fotograficzna, filmowa itp.

Formy terapii zajęciowej najczęściej stosowane w oddziałach psychiatrycznych:

Ergonoterapia - właściwa terapia zajęciowa – w jej ramach prowadzi się wiele różnych zajęć, m. in. rzeźbiarstwo, tkactwo, makrama, metaloplastyka, dziewiarstwo, wikliniarstwo, introligatorstwo, ogrodnictwo oraz wszelkiego rodzaju prace ręczne.

Arteterapia – terapia wykorzystująca szeroko pojętą sztukę:
Biblioterapia - praca z książką, spotkania literackie.
Choreoterapia - wykorzystanie form tanecznych.
Muzykoterapia – narzędziem pracy jest muzyka.
Dramatoterapia – wykorzystanie elementów teatru i psychodramy.
Poezjoterapia – wykorzystanie poezji, czytanie, recytowanie, pisanie wierszy, wieczorki poetyckie

Kinezyterapia – gimnastyka, zajęcia ruchowe, rozgrywki sportowe, spacery.
Zajęcia relaksacyjne – forma psychoterapii, ich celem jest odprężenie, rozładowanie napięcia, rozluźnienie, wyciszenie.

Terapeuta zajęciowy jako członek zespołu terapeutycznego

Terapeuta zajęciowy jest członkiem zespołu terapeutycznego, uczestnicząc w całym procesie profilaktyczno, leczniczo, rehabilitacyjnym pacjenta.

Do obowiązków terapeuty zajęciowego należy w szczególności:

1. przygotowanie i organizowanie zajęć mających na celu aktywizację i rehabilitację pacjentów

2. ustalenie wspólnie z zespołem terapeutycznym harmonogramu terapii poszczególnych pacjentów

Prowadzenie zajęć terapeutycznych, opieka nad pacjentami w trakcie zajęć

1. podnoszenie aktywności pacjenta w okresie hospitalizacji poprzez różne formy zajęć, które mają na celu przełamanie biernej postawy pacjenta wobec choroby i samego siebie,
   udział w zebraniach społeczności terapeutycznej

systematyczna wymiana spostrzeżeń i informacji z członkami zespołu terapeutycznego

1. organizowanie zajęć kulturalno-rozrywkowych (czytelnictwo, zajęcia artystyczne, gry, zabawy, wycieczki)

2. przygotowanie stanowisk pracy terapeutycznej dla pacjentów

3. zaopatrywanie pracowni w materiały niezbędne do wykonywania przez pacjentów różnego rodzaju prac

dbałość i odpowiedzialność za estetyczny wygląd pracowni,
prowadzenie dokumentacji.

Terapeuta zajęciowy w zespole diagnostyczno-leczniczo-terapeutycznym:

Kontakt terapeuty zajęciowego z pacjentem odbywa się na wszystkich etapach pobytu pacjenta od przyjęcia do oddziału aż po wypis, ale w różnych formach: wizyta poranna, społeczność terapeutyczna, wywiad terapeutyczny, zajęcia indywidualne i grupowe.
Również wymiana informacji między terapeutą zajęciowym a pozostałymi członkami zespołu leczniczo-terapeutycznego odbywa się na wszystkich etapach pobytu pacjenta w oddziale w różnych formach; odprawa zespołu, zebrania zespołu, superwizje, dekursusy terapeutyczne w historii choroby pacjenta, raporty z zajęć pisemne lub ustne.

Diagnoza – obserwacja zachowań w trakcje podejmowanych aktywności przez pacjenta w grupie i indywidualnie,
Leczenie – obserwacja zachowań pacjenta w trakcie leczenia i informowanie lekarza prowadzącego
Terapia – przygotowanie zajęć, prowadzenie zajęć indywidualnych i grupowych oraz obserwacja funkcjonowania pacjenta, wywiad terapeutyczny.

Techniki terapeutyczne i propozycje zajęć realizowane podczas szkolenia

Tkactwo - Do najbardziej efektownych i cennych tkanin dekoracyjnych zalicza się: arrasy, gobeliny, kilimy, makaty oraz dywany i kobierce. Kilim, gobelin, makata to tkaniny dekoracyjne, które prezentują przede wszystkim swoje walory zdobnicze, działają mniej lub bardziej bogatą rytmiką barw, linii a także różnorodną fakturą zależną od charakteru pracy oraz właściwości indywidualnego twórcy. Wykonywanie tego rodzaju prac nie jest jak wydaje się wielu amatorom tkactwa pracą trudną i skomplikowaną, dlatego ma szerokie zastosowanie w terapii chorych. Wymaga jednak zorganizowania warsztatu tkackiego, który w wielu przypadkach nie wymaga profesjonalnych krosien, można je zastąpić zwykłą ramą. która z powodzeniem spełni swoją rolę w zapoznaniu się z techniką tkacką.
W pracowni tkackiej pacjent wszystkie czynności związane z przygotowaniem materiału wykonuje sam (cięcie wełny na odpowiednią długość, segregowanie kolorów) nie wyręcza się pacjenta a jedynie pomaga i sugeruje. Stosuje się stopniowanie trudności, przyuczając pacjenta zaczynamy pracę od utkania prostych prac dających szybki efekt, zwracając również uwagę na poziom techniczny i estetykę wykonanej pracy. Dobór barw uzgadniany jest między instruktorem a pacjentem, dążymy do jak najlepszego zestawienia barwnego. W terapii wykorzystujemy najprostsze sploty tkackie tj. płócienny, czyli prosty, rządkowy, czyli skośny, atłasowy, sumak jak również węzeł smyrneński (dywanowy). Sploty te można łączyć dzięki temu uzyskuje się tkaninę o wyższym poziomie trudności i urozmaiconej fakturze. Surowcem powszechnie wykorzystywanym jest wełna, len, skóra, sznurek, odpady, produkcyjne (szmatki, firanki), surowce naturalne i sztuczne. Zapewnienie możliwie największej różnorodności surowców ożywia i wzbogaca pracę pacjentów, działa zachęcająco, pobudza wyobraźnię i zainteresowania pacjenta. Zanim powstanie tkanina, poprzedza ją rysunek, czyli projekt. Projekt zwany kartonem musi być takiej samej wielkości jak praca, którą chcemy uzyskać. Wiele projektów wykonują sami pacjenci, jak również dostarczane były przez artystów plastyków, którzy wielokrotnie odwiedzają pracownie, jak również często są tworzone przez instruktorów.

Makrama - to umiejętność ręcznego wiązania węzłów w koronkowe wzory z nici, rzemyków, tasiemek, rafii itp. Historia makramy ma już niejedno tysiąclecie a słowo makrama w tłumaczeniu oznacza taśmę, koronkę wiązaną artystycznie. Makramę od wielu lat stosuje się w terapii manualnej.
Makrama daje nieograniczone możliwości twórcze oraz wyczucia w nawijaniu i zaciąganiu węzłów. Te wszystkie cechy nabywa się przez wytrwałe ćwiczenia, dzięki czemu prace stają się niepowtarzalne i pozwalają na ujawnienie własnej inwencji twórczej. Wiązanie koronek makramowych daje wyciszenie, ćwiczy koncentrację wciąga i pochłania bez reszty.
Zorganizowanie pracowni makramy nie jest kosztowne. Potrzebne przybory i materiały to przede wszystkim sznurki, tasiemki, deska pomocnicza i gwoździki.

Origami – wschodnia sztuka składania papieru – ceniona również w kulturze europejskiej. Origami swą terapeutyczną funkcje spełnia pobudzając układ nerwowy, integrując w czasie składania pracę obu półkul mózgowych. Składanie papieru sprzyja współpracy między zmysłami (dotyk, wzrok, słuch) równocześnie. Realizacja wyżej wymienionych czynników przyśpiesza rozwój intelektualny, skraca czas korygowania zaburzeń, usprawnia manualnie, doskonali spostrzegawczość, analizę i syntezę wzrokowo-słuchową, rozwija wyobraźnię, uczy wytrwałości, cierpliwości, uspokaja, daje możliwość osiągnięcia sukcesu w krótkim czasie, a tym samym dostarcza motywacji do dalszej pracy.
Origami, choć nie jest terapią samą w sobie, może terapię wzbogacać i uzupełniać. Na świecie prowadzono zajęcia terapeutyczne z Orgiami dla więźniów, ludzi upośledzonych, chorych na depresję, schizofrenię, uzależnionych od narkotyków, a także dla osób mających trudności z pełną sprawnością rąk.

Decoupage – technika ta umożliwia stworzenie pięknej i oryginalnej dekoracji na różnych przedmiotach przy pomocy nożyczek i kleju, przenosi motywy z papieru na dowolny przedmiot. Można tą metodą ozdobić szkło, meble, tekturowe pudełko, materiał, plastik, metal. Dekoracją można pokryć praktycznie każdą rzecz. Decoupage jest techniką dla każdego, nie tylko dla osób uzdolnionych plastycznie. Technika ta kładzie nacisk na ćwiczenie koncentracji pacjenta, percepcji manualnej, pobudzenie wyobraźni i kreatywności.

Mozaika – jest to tworzenie większej kompozycji za pomocą małych kolorowych elementów. Mozaiki mogą być ceramiczne, papierowe i gipsowe. Można użyć kamyków, szkła i innych podobnych materiałów. Mozaikę można robić na powierzchni płaskiej lub wykorzystać do dekoracji przedmiotów takich jak słoiki, talerze, butelki, pudełka, etc. Dzięki stosowaniu mozaiki w pracy z pacjentami chorującymi psychicznie możliwe jest zmobilizowanie i zaktywizowanie osób bardziej wycofanych, mało aktywnych, nie posiadających specjalnych zdolności manualnych.
Papierowa wiklina – wiklina to materiał naturalny, jest krzewiastą formą wierzb, bardzo giętkich podatnych na kształtowanie. Dlatego też należy do najważniejszych surowców wyrobów plecionych (koszyków).
W trakcie zajęć terapeutycznych wiklinę naturalną zastępujemy „wikliną” papierową wykonaną na zajęciach przez pacjentów. Zorganizowanie warsztatu jest sprawą bardzo prostą, nie wymagającą dużych nakładów finansowych i skomplikowanych narzędzi. Wystarczającym materiałem jest papier, gazety, które należy odpowiednio pociąć na paski i przygotować z nich rurki, klej do łączenia. Do zajęć z papierową wikliną można zaangażować duża grupę pacjentów zarówno tych mało sprawnych manualnie, którzy mogą wykonywać najprostsze czynności związane z przygotowaniem wikliny i pacjentów sprawniejszych wyplatających konkretną pracę. Koszykarstwo jako ćwiczenie lecznicze obejmuje prace drobne, nieskomplikowane, które mogą być szybko, łatwo i z dobrym wynikiem przez pacjentów wykonane.

Kolaż – zajęcia oparte na technice plastycznej, polegającej na symbolicznym przedstawieniu problemu za pomocą ilustracji (wycinków) z gazet. Technika ta rozwija indywidualną ekspresję oraz zdolność komunikowania się. Jest to forma wypowiedzi niewerbalnej, jest procesem autoekspresji, autoprezentacji i interpretacji, która ma miejsce w grupie. Analiza prac dostarcza wiele wiadomości o autorze – jego aktualnych przeżyciach, jego emocjach, stanie psychicznym, poziomie lęku, relacjach społecznych. Dzięki temu jest to technika niezwykle przydatna w diagnostyce pacjenta. Może z niej skorzystać zarówno lekarz jak i psycholog.

Interakcja barw – polega na malowaniu abstrakcyjnego obrazu (sztuka nieprzedstawiająca), który tworzy grupa pacjentów od 6 do 12 osób. Każdy posługuje się jednym, wybranym przez siebie kolorem. Zajęcia przebiegają w swobodnej atmosferze, grupa ma decydujący wpływ na ich przebieg, tempo, kolejność malowania. Malowanie służy uwolnieniu emocji, doświadczeniu własnego przeżywania a przez to wyrażaniu siebie i komunikowaniu się z innymi za pośrednictwem koloru, plamy. Metoda ta przeznaczona jest głównie dla osób wycofanych, w trudnym kontakcie słownym, cierpiących z powodu objawów negatywnych schizofrenii. Podczas malowania wytwarza się interakcja między uczestnikami, płaszczyzna bezpiecznej komunikacji, na której możliwe staje się swobodne ujawnianie emocji (również negatywnych), wyrażanie własnej odmienności bez lęku przed byciem nieakceptowanym i akceptowanie odmienności innych. Interakcja barw daje możliwość przyjęcia twórczej postawy, otwarcia się na doświadczenie tu i teraz oraz podjęcie aktywności.

Zajęcia integracyjne – odbywają się systematycznie w kilkuosobowej grupie. Służą one zwiększeniu spójności w grupie, budują więź, mają wpływ na komunikację i wzajemną akceptację. Założeniem tego typu zajęć jest wzmacnianie mocnych stron uczestników, dostarczanie pozytywnych doświadczeń oraz konieczność prawidłowego wyrażania i rozpoznawania emocji.

Mandala – technika opierająca się na buddyjskim obrazie świata. Uczestnicy kolorują dowolnie proponowane wzory (szkice) mandali. Mają pełną dowolność działania – mogą używać dowolnych kolorów, nie używać ich w ogóle lub zaproponować swój własny wzór mandali. Wykonywanie mozolnej pracy kolorowania szkicu pozwala na skupienie się na swoich przeżyciach i ich barwnej ekspresji. Technika ta również wspomaga proces diagnozowania pacjenta.
Muzykoterapia – to dziedzina psychoterapii posługująca się specyficznym obiektem – muzyką. Umożliwia ona wpływ na nasze samopoczucie i nastrój oraz pozwala na redukcję a nawet całkowite uwolnienie się od napięcia psychicznego. Uczestnictwo w muzykoterapii to także szansa na:

• uzyskanie lepszego wglądu w siebie w celu samopoznania

• wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa

• rozbudzenie aktywności wewnętrznej

• zmianę postaw i zachowań

• odreagowanie negatywnych emocji

Muzykoterapia to nie tylko bierne słuchanie ulubionych utworów, ale również wspólne muzykowanie, śpiew, wizualizacje, nauka relaksacji i treningu autogennego. Metody i techniki wykorzystywane w muzykoterapii mogą służyć do celów diagnostycznych i terapeutycznych.
Podstawowy podział muzykoterapii:

• indywidualna

• grupowa

• receptywna

 aktywna

Iwona Olczykowska, Elżbieta Pietrzyk,
Dorota Kranc, Mirosława Cholewa

Artykuł pochodzi z broszury pt.: "Psychiatria, Rehabilitacja, Zespół" wydanej przez Szpital Babińskiego w ramach projektu współpracy ze Szpitalem Lwowskim - Kulpark