PODZIAŁ CZĘŚCI MOWY
Części mowy dzielimy na:
odmienne - czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki: rzeczowne, przymiotne, liczebne;
nieodmienne - przysłówki, zaimki przysłowne, przyimki, spójniki, wykrzykniki, partykuły;
samodzielne - są samodzielnymi częściami wypowiedzenia: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki, zaimki, przysłówki;
niesamodzielne - nie są samodzielnymi częściami wypowiedzenia: spójniki, przyimki, partykuły. Samochód jechał szybko (trzy wyrazy i trzy części zdania)
Przyjechałem do ciebie z daleka (pięć wyrazów i trzy części zdania)
CZASOWNIK
odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?
oznacza czynności lub stany
jest odmienną częścią mowy
w liczbie pojedynczej występuje w trzech rodzajach: męskim (ten), żeńskim (ta), nijakim (to), a w liczbie mnogiej w dwóch rodzajach: męskoosobowym i niemęskoosobowym
odmienia się przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony
| osoba | liczba pojedyncza | osoba | liczba mnoga |
|---|---|---|---|
| 1 - ja 2 - ty 3 - on - ona - ono |
piszę piszesz pisze pisze pisze |
1 - my 2 - wy 3 - oni - one |
piszemy piszecie piszą piszą |
Koniugacja - to odmiana czasownika przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony.
CZASY
| Czas teraźniejszy | Czas przeszły | Czas przyszły |
|---|---|---|
| liczba pojedyncza 1 - czytam 2 - czytasz 3 - czyta liczba mnoga 1 - czytamy 2 - czytacie 3 - czytają |
liczba pojedyncza 1 - czytałem 2 - czytałeś 3 - czytał liczba mnoga 1 - czytaliśmy 2 - czytaliście 3 - czytali |
liczba pojedyncza 1 - będę czytał 2 - będziesz czytał 3 - będzie czytał liczba mnoga 1 - będziemy czytali 2 - będziecie czytali 3 - będą czytali |
TRYBY
| Tryb orzekający | Tryb rozkazujący | Tryb przypuszczający |
|---|---|---|
| liczba pojedyncza 1 - rysuję 2 - rysujesz 3 - rysuje liczba mnoga 1 - rysujemy 2 - rysujecie 3 - rysują |
liczba pojedyncza 1 - XXXXXXX 2 - czekaj 3 - niech czeka liczba mnoga 1 - czekajmy 2 - czekajcie 3 - niech czekają |
liczba pojedyncza 1 - pisałbym 2 - pisałbyś 3 - pisałby liczba mnoga 1 - pisalibyśmy 2 - pisalibyście 3 - pisaliby |
| Orzeka, informuje o wykonaniu jakiejś czynności w czasach teraźniejszym, przeszłym lub przyszłym. | Nie ma pierwszej 1 osoby l. poj., a w 3 osobie pojawia się słowo niech. Nie ma form czasów. | Tryb przypuszczający to osobowa forma czasownika + cząstka bym pisana łącznie. Nie ma form czasów. |
STRONY
| Czynna | Bierna | Zwrotna |
|---|---|---|
| Mama ubiera Kasię. | Kasia jest ubierana przez mamę. | Kasia ubiera się. |
| - to osobowa forma czasownika, - podmiot jest wykonawcą czynności |
- to osobowa forma czasownika "być" lub "zostać" i forma przymiotnikowa czasownika (imiesłów przymiotnikowy bierny), - podmiot oznacza przedmiot czynności, a nie jej wykonawcę. |
- to osobowa forma czasownika i zaimek zwrotny "się", - podmiot jest wykonawcą i odbiorcą czynności |
CZASOWNIKI PRZECHODNIE - to te, które posiadają formy strony biernej, np.: budował - jest budowany, wykona - zostanie wykonany;
CZASOWNIKI NIEPRZECHODNIE - to te, które nie posiadają form strony biernej, np.: stać, leżeć, iść, wisieć, spać, hałasować, żyć, lecieć, fruwać, żartować, dostać.
CZASOWNIKI DOKONANE - informują o czynności zakończonej w przeszłości lub mającej się zakończyć w przyszłości. Występują w czasie przeszłym i przyszłym. Nie występują w czasie teraźniejszym. Np.: zagrałem, zagram.
CZASOWNIKI NIEDOKONANE - informują o przebiegu lub trwaniu czynności. Występują w czasie teraźniejszym, np.: gram, przeszłym, np.: grałem, przyszłym, np.: będę grał.
NIEOSOBOWA FORMA CZASOWNIKA - to bezokolicznik, który kończy się na -ć lub -c, np.: grać, biec. Do nieosobowych form zaliczamy także formy zakończone na -no lub -to, np.: wzięto, zrobiono. Imiesłowy przymiotnikowe bierne i czynne oraz imiesłowy przysłówkowe współczesne i uprzednie także zaliczamy do nieosobowych form czasownika.
OSOBOWA FORMA CZASOWNIKA- to forma czasownika odmieniająca się przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony.
CZASOWNIK W ZDANIU MOŻE BYĆ:
orzeczeniem, np.: Robert wyjechał;
łącznikiem w orzeczeniu imiennym, np.: Jurek był grzeczny;
orzecznikiem w orzeczeniu imiennym, np.: Praca została wykonana;
podmiotem, np.: Uczyć się jest przyjemnie;
dopełnieniem, np.: Lubię grać w piłkę;
przydawką, np.: Walczący bokserzy zostali rozdzieleni;
okolicznikiem, np.: Biegli krzycząc.
IMIESŁOWY - tworzymy od czasowników.
Podział imiesłowów przymiotnikowych:
czynne - tworzymy od tematu 3 osoby l. mn. czasu teraźniejszego, czasowników niedokonanych za pomocą przyrostka -ący, np.: myśl-ący;
bierne - tworzymy od tematu czasu przeszłego lub teraźniejszego czasowników przechodnich za pomocą przyrostków: -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te, np.: czyta-ny, odkryt-te.
Imiesłowy przymiotnikowe mają właściwości czasowników i przymiotników, oznaczają czynności lub stany, ale odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje.
Podział imiesłowów przysłówkowych:
współczesne - tworzymy od tematu 3 osoby l. mnogiej, czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych, za pomocą przyrostka -ąc, np.: myśl-ąc;
uprzednie - tworzymy od tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych za pomocą przyrostków -wszy (gdy temat kończy się na samogłoskę) lub -łszy (gdy temat kończy się na spółgłoskę), np.: zrobi-wszy, zjad-łszy.
Imiesłowy przyszłówkowe mają właściwości czasowników, oznaczają czynności lub stan podobnie jednak jak przysłowki, pozostają nieodmienne.
| Bezokolicznik | Imiesłów przymiotnikowy | Imiesłów przysłówkowy |
|---|---|---|
| Czynny | Bierny | |
| Czytać | Czytający | Czytany |
| Przeczytać | ----------- | Przeczytana |
| Skończyć | ----------- | Skończony |
| Spać | Śpiąca | ----------- |
| Leżeć | Leżące | ----------- |
| Robić | Robiący | Robiony |
| Zrobić | ----------- | Zrobiony |
| Gotować | Gotujący | Gotowany |
| Ugotować | ----------- | Ugotowana |
| Iść | Idąca | ----------- |
| Dojść | ----------- | ----------- |
| Rysować | Rysujący | Rysowany |
| Ciągnąć | Ciągnący | Ciągnięty |
| Wyjechać | ----------- | ----------- |
| Odmienne | Nieodmienne |
RZECZOWNIK
Rzeczownik - jest odmienną częścią mowy i odpowiada na pytania: kto? co?
Rzeczownik oznacza:
| przedmioty | osoby | zwięrzęta, rośliny | pojęcia | czynności | cechy |
|---|---|---|---|---|---|
| pióro zeszyt lampa |
Jurek pisarz mama |
pies topola ptak |
etyka prawo dobro |
czytanie bieg trzepanie |
młodość wesołość wysokość |
Podział rzeczowników:
zmysłowe (konkretne) - są nazwą tego, co istnieje materialnie i da się poznać naszymi zmysłami, np.: człowiek, pies, kot;
umysłowe (abstrakcyjne) - są nazwą pojęć oderwanych, dlatego też nie znajdziemy ich w słownictwie małego dziecka, większość z nich nie tworzy liczby mnogiej, np.: honor, mianownik, produkcja;
żywotne - stanowią nazwę żywej, czującej istoty, np.: człowiek, pies, kot, robak;
nieżywotne - np.: stół, piorun, dąb;
osobowe - oznaczają istoty rozumne, niekoniecznie jednak istniejące naprawdę, np.: Jaś, murarz, krasnoludek;
nieosobowe - oznaczają istoty nierozumne, np.: pies, topola;
własne i pospolite - ten podział jest związany z ważną regułą ortograficzną, a mianowicie: rzeczowniki własne piszemy wielką, natomiast pospolite - małą literą, np.: rzeka Wisła;
zbiorowe - to takie, które stanowią nazwę zbiorowości, zachowując formę liczby pojedynczej, np.: szlachta, rycerstwo, dowództwo, społeczeństwo;
jednostkowe, np.: szlachcic, rycerz, dowódca.
Rzeczownik odmienia się przez: przypadki i liczby.
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| Mianownik kto? co? Dopełniacz kogo? czego? (nie ma) Celownik komu? czemu? (się przyglądam) Biernik kogo? co? (widzę) Narzędnik z kim? z czym? (idę) Miejscownik o kim? o czym? (mówię) Wołacz o! (ty), o! (wy) |
rycerz rycerza rycerzowi rycerza rycerzem o rycerzu rycerzu! |
rycerze rycerzy rycerzom rycerzy rycerzami rycerzach rycerze! |
DEKLINACJA - to odmiana przez przypadki
W odmianie przez przypadki wyróżniamy:
temat - to część wyrazu, która pozostaje po odrzuceniu końcówki;
końcówka - zmieniająca się podczas odmiany część końcowa wyrazu
Podczas odmiany wyrazu w temacie zachodzą oboczności, czyli wymiana głosek - więcej w dziale FONETYKA.
Rzeczownik w zdaniu może być:
podmiotem, np.: Ala idzie;
przydawką, np.: Kot Rozumek śpi;
orzecznikiem w orzeczeniu imiennym, np.: Adaś zostanie tenisistą;
dopełnieniem, np.: Jutro przeczytam książkę;
okolicznikiem, np.: Będę wracał nocą.
Rzeczownik w liczbie pojedynczej i liczbie mnogiej występuje w trzech rodzajach: męskim (ten), żeńskim (ta) i nijakim (to).
WYRAŻENIE PRZYIMKOWE - to połączenie przyimka z rzeczownikiem, zaimkiem rzeczownym, przymiotnikiem, liczebnikiem, przysłówkiem, np.: do sklepu, do ciebie, z chorymi, na piątą, za blisko, na grzyby, na wakacje, obok psa, za kotem.
PRZYMIOTNIK
Przymiotnik - jest odmienną częścią mowy i odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? Oznacza właściwości osób, zwierząt, przedmiotów, pojęć. Jest określeniem rzeczownika, wskazuje na jego wielkość, kolor, kształt, materiał.
Przymiotnik odmienia się przez:
przypadki,
liczby,
rodzaje - w liczbie pojedynczej występuje w trzech rodzajach: męskim, żeńskim i nijakim, w liczbie mnogiej - w dwóch rodzajach: męskoosobowym, niemęskoosobowym.
Stopniowanie przymiotników:
| Stopień | Stopniowanie proste | Stopniowanie opisowe |
|---|---|---|
| regularne | nieregularne | |
| Równy | mocny | dobry |
| Wyższy | mocniejszy | lepszy |
| Najwyższy | najmocniejszy | najlepszy |
Przymiotnik przystosowuje się pod względem przypadka, liczby i rodzaju do formy gramatycznej określanego rzeczownika i tworzy z nim związek zgody.
Przymiotnik w zdaniu może być:
przydawką, np.: Gorąca herbata;
podmiotem, np.: Kwarcowy nie wytrzymał uderzenia;
orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym), np.: Jutro będę mądrzejszy;
dopełnieniem, np.: Marcin pokonał silniejszego od siebie.
LICZEBNIK
Liczebnik jest odmienną częścią mowy, oznacza liczbę, ilość lub kolejność. Odpowiada na pytania: ile? który z kolei?
Podział liczebników:
| Podział liczebników |
|---|
| Liczebniki główne |
| Liczebniki porządkowe |
| Liczebniki ułamkowe |
| Liczebniki nieokreślone |
| Liczebniki zbiorowe |
Liczebników zbiorowych używamy wtedy, gdy:
rzeczownik oznacza istoty niedorosłe, np.: kurczęta, prosięta, źrebięta, kocięta;
rzeczownik oznacza osoby różnej płci, np.: nauczyciele, pracownicy;
rzeczownik nie ma liczby pojedynczej, np.: okulary, salami, jury, wrota, imieniny, sanie, drzwi.
Ze względu na budowę rozróżniamy:
liczebniki proste, np.: dwa, trzy, dziewięć,
liczebniki złożone, np.: dwadzieścia jeden, milion trzysta trzydzieści pięć tysięcy dwieście piętnaście.
Liczebnik w zdaniu może być:
przydawką, np.: Dwa autobusy podjechały na przystanek;
podmiotem, np.: Ósma dochodziła na zegarze w kuchni;
dopełnieniem, np.: Dostałem trzy z dwoma minusami;
orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym), np.: Marta będzie pierwsza.
PRZYSŁÓWEK
Przysłówek jest nieodmienną częścią mowy, oznacza różne okoliczności wykonania czynności: miejsce, czas, sposób. Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy?
Tworzy się go najczęściej od przymiotnika za pomocą cząstki -o lub -e.
Przysłówki, które nie pochodzą od przymiotników (a tym samym się nie stopniują): bardzo, całkiem, wczoraj, jutro, zawsze, wszędzie, dziś.
Stopniowanie przysłówka
| Stopień | Stopniowanie regularne | Stopniowanie nieregularne | Stopniowanie opisowe |
|---|---|---|---|
| Równy | ładnie | źle | słodko |
| Wyższy | ładniej | gorzej | bardziej słodko |
| Najwyższy | najładniej | najgorzej | najbardziej słodko |
W zdaniu przysłówek jest okolicznikiem, np.: Kot biega szybko, Przyjechałam wczoraj, Kraków jest blisko.
PRZYIMEK
Przyimek jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy, dopiero w połączeniu z innym wyrazem (najczęściej rzeczownikiem) tworzy całość znaczeniową - wyrażenie przyimkowe.
| Przyimki proste | Przyimki złożone |
|---|---|
| w, o, z, za, u, do, nad, na, dla, bez, przy, od, ku, mimo, śród, przed, po, pod, przez, między | obok, około, oprócz, spod, spoza, zza, znad, ponad, poprzez, pośród, pomiędzy, wbrew, pomimo |
Przyimek złożony składający się z samych przyimków prostych piszemy jako jeden wyraz, np.: znad, ponad. Należy jeszcze dodać, że początkowe litery z-, s- w takich przyimkach pisze się zgodnie z wymową, np.: zza, lecz spoza (z przed p wymawia się jak s).
SPÓJNIK
Spójnik jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Łączy dwa zdania składowe w zdaniu złożonym albo dwie jednakowe części zdania w zdaniu pojedynczym.
| Spójniki współrzędne | Spójniki podrzędne |
|---|---|
| i, oraz, a, ani, ale, lecz, jak również, jednak, zaś, natomiast, albo, lub, czy, bądź, więc, zatem, toteż, dlatego, czyli, przeto, tudzież | że, żeby, aby, jeżeli, iż, bo, ponieważ, gdyby, aż, chociaż, gdyż, gdy, choć, bowiem, zanim |
Które spójniki poprzedzamy przecinkiem?
Zapamiętajmy prostą rymowaną zasadę:
Wszyscy wykształceni ludziebez przecinka piszą zdanie ze spójnikiem: i- bądź -tudzież-oraz-albo-lub-ni-ani
Uwaga!
Spójnik czy tylko w niektórych zdaniach wymaga przecinka:
nie stawiamy przecinka, jeśli spójnik czy wskazuje na jedną z dwu możliwości, podobnie jak spójnik albo, np.: Idziesz czy zostajesz? - tzn. Idź albo zostań;
jeśli spójnik czy łączy dwa zdania i dotyczy jednej tylko niewiadomej sprawy, należy go poprzedzić przecinkiem, np.: Nie wiem, czy potrafię.
Spójniki a, aż, jak, niż są równie kapryśnie jak czy, lecz zasada jest inna:
W zdaniu złożonym przecinki pisz przed spójnikami: a, aż, jak, niż; lecz w pojedynczym przecinka brak przed spójnikami: a, aż, niż, jak.
Uwaga!
Postawimy jednak przecinek w zdaniu pojedynczym przed a, jeśli to a jest wyraźnie przeciwstawne, np.: Pij mleko, a nie herbatę.
WYKRZYKNIK
Wykrzyknik - najstarszy wyraz świata. Jest nieodmienną częścią mowy, nie tworzy związków logicznych. Oddzielamy go od innych wyrazów przecinkiem lub znakiem wykrzyknienia. Wyraża uczucia, emocje, rozkazy, wolę mówiącego, wzruszenie, zawołanie.
Najważniejsze wykrzykniki:
ach! och! hej! hop! hen! hola! halo! ech! oj! aj! ej! o! hura! hi! ha! bęc! brzdęk!
PARTYKUŁA
Partykuła - jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Wyraża, uwydatnia pytanie, rozkaz, zaprzeczenie, przypuszczenie, życzenie.
Najważniejsze partykuły:
bym, byś, by, byśmy, byście, czy, nie, niech, oby, niechaj, byle, bodaj, chyba, no, -że, -ż, -li (choćże, czyż, znaszli)
Jeżeli jeszcze masz problem z zapamiętaniem partykuł, pomoże Ci zapamiętanie czynności jakie wykonuje kelner przed rozpoczęciem pracy:
Kelner przed rozpoczęciem pracy: liczy noże niechby nie, gdyby nie policzył, zapłaciłby za sztućce z własnej kieszeni.
Przyjrzyj się podkreślonym wyrazom, a znajdziesz tam większość partykuł.
ZAIMKI
Zaimki odpowiadają na pytania tych części mowy, które zastępują.
Podział zaimków:
zaimki rzeczowne - występują w funkcji rzeczownika i odpowiadają na jego pytania: kto? co? (ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one, kto, co, ktoś, coś, nikt, nic, wszyscy). W zdaniu mogą być: podmiotem (np.: Ona jest miła) lub dopełnieniem, np.: Spotkałem go w kinie;
zaimki przymiotne - występują w funkcji przymiotnika i odpowiadają na jego pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? (mój, swój, twój, czyj, nasz, wasz, taki, jaki, który, ten, tamten, inny, ta, ci, te). W zdaniu mogą być: przydawką (np.: Twój list przyszedł za późno), orzecznikiem w orzeczeniu imiennym, np.: Ten pies jest nasz;
zaimki liczebne występują w funkcji liczebnika i odpowiadają na jego pytania: ile? który z kolei? (ile, tyle, kilka). W zdaniu mogą być: przydawką, np.: Dzisiaj dostałam tyle kwiatów;
zaimki przysłowne - występują w funkcji przysłówka i odpowiadają na jego pytania, jest nieodmienny (tak, tu, tam, jak, wtedy, kiedy, gdzie, gdzieś, skąd, dokąd, którędy, tamtędy, stamtąd, kiedyś). W zdaniu pełni funkcję okolicznika, np.: Zrób to tak.
Jeżeli jeszcze masz problem z zapamiętaniem, przyjrzyj się uważnie, a zobaczysz, że podstawowe zaimki to pytania o daną część mowy.