Górski Karabach – wojna

Górski Karabach był autonomiczną enklawą zamieszkaną przez Ormian, położoną w zachodniej części Azerbejdżańskiej SRR. Jego powierzchnia wynosiła 4,4 tys. km2; obecnie, wraz z terenami otaczającymi Karabach, zdobytymi przez Ormian w czasie wojny powierzchnia liczy 12 tys. km2 (14% Azerbejdżanu). Ludność ok. 140 tys. (95% Ormianie), w zasadzie wszyscy posiadający obywatelstwo. Ponad 500 tys. Azerów zamieszkujących ten obszar uciekło w czasie wojny do Azerbejdżanu. Wyjechali także Azerowie z Armenii oraz Ormianie z Azerbejdżanu.

Historia konfliktu

Konflikt rozpoczął się jeszcze w 1988 roku wraz z kolejnymi podejmowanymi w Moskwie przez Ormian próbami przekazania Karabachu spod jurysdykcji Azerbejdżańskiej SRR – Armenii; ogromną rolę w zabiegach Ormian i reakcjach Azerów (pogromy ludności ormiańskiej) odegrały tu historyczne uprzedzenia obu narodów. Niezwykle krwawy i dramatyczny konflikt zbrojny zakończył się zwycięstwem karabaskich Ormian, przy wydatnym i nieformalnym wsparciu Armenii (w końcowym okresie także Rosji).

Od 1992 roku konflikt monitorowany jest przez tzw. Grupę Mińską OBWE (Rosja, USA, Francja), która patronuje rokowaniom między Azerbejdżanem a reprezentującą Karabach Armenią. Ormianie deklarują gotowość ustąpienia z tzw. terenów okupowanych (położone poza Karabachem), z wyjątkiem tzw. korytarza laczyńskiego, łączącego enklawę z Armenią. Warunkiem jest uzyskanie gwarancji bezpieczeństwa dla Karabachu.

Azerowie podchodzą tak samo do Karabachu, jak i do ziem okupowanych, uważając wszystkie tereny zajęte przez Ormian za integralną część swojego państwa. Mimo deklaratywnej niezależności Górski Karabach funkcjonalnie jest częścią Armenii, przy czym karabascy Ormianie zajmują najważniejsze stanowiska w Erewanie (w tym kolejny prezydenci, Robert Koczarian i Serż Sarkisjan). Karabach i Armenia są obiektami ścisłej blokady gospodarczej wprowadzonej przez Azerbejdżan i sojuszniczą Turcję.

Obecnie Armenia (i sam Karabach) jest głównym sojusznikiem (a wobec skali uzależnienia – wasalem) Rosji w regionie. Aktualna sytuacja. Mimo formalnego zawieszenia broni corocznie w wymianie ognia ginie kilkunastu/kilkudziesięciu żołnierzy po obu stronach (ostatnia poważniejsza potyczka miała miejsce w początkach marca br.). Obie strony (zwł. Azerbejdżan korzystający z naftowego boomu) dozbrajają i modernizują armię. Regularnie (kilka razy w roku) odbywające się spotkania prezydentów Azerbejdżanu i Armenii nie przynoszą postępu w rozwiązaniu konfliktu. Obie strony używają niezwykle wojowniczej retoryki na użytek wewnętrzny, co czyni je zakładnikami opinii publicznej. Retoryka ta staje się z roku na rok coraz bardziej agresywna.

Prognozy: Pomimo utrzymującego się napięcia między Ormianami a Azerbejdżanem, groźba wybuchu konfliktu w Górskim Karabachu wydaje się mało realna w ciągu najbliższych pięciu lat. Ryzyko wojny znacząco wzrasta natomiast w dalszej perspektywie. Należy się bowiem spodziewać, że w miarę narastania dysproporcji potencjałów militarnych pomiędzy Azerbejdżanem (ciągnącym bardzo duże zyski z surowców) i biedną Armenią, Baku zdecyduje się na siłowe odzyskanie praw do utraconych terytoriów.

Wojna domowa w Tadżykistanie

Wojna domowa w Tadżykistanie miała bardzo złożony charakter. Przeciw sobie wystąpiły lokalne klany (pod­czas wojny ich konfiguracje ulegały ciągłym zmianom), ale miała ona również wymiar ideologiczny - konfron­tacji Zjednoczonej Opozycji Tadżykistanu, ZOT (sku­piającej opozycję demokratyczną i islamską, dążące do utworzenia państwa islamskiego) z rządzącą komuni­styczną nomenklaturą, tworzącą prorządowy Front Na­rodowy; do tego pojawiał się także wątek etniczny - kon­flikt tadżycko-uzbecki. Strony konfliktu były wspierane przez państwa trzecie: ZOT cieszyła się poparciem Iranu, afgańskiego Sojuszu Północnego i jego komendanta Ahmada Szaha Masuda, a niektóre jej odłamy - afgańskich talibów. Rosja, obawiająca się tzw. efektu domina, tj. że po wygranej radykalnych ruchów islamskich w Afgani­stanie, upadłyby rządy w Tadżykistanie, a następnie w całym regionie, zdecydowanie postawiła na postko­munistów; wojska rosyjskie zachowując formalnie neutralność, faktycznie jednak brały udział w walkach po stronie rzą­dowej na pograniczu afgańskim. Walki między zwaśnionymi stronami rozpoczęły się wiosną 1992 r. w Duszanbe. Zwyciężył wspierany przez Rosję Front Narodowy. Pod koniec 1993 r., pod patronatem Mos­kwy, rozpoczęto przygotowania i w kwietniu 1994 r. przystąpiono do rozmów pokojowych opozycji ze stro­ną rządową. Do ponad połowy 1996 r. utrzymywał się jednak pat negocjacyjny. Dopiero niemal całkowite zwycięstwo talibów w Afganistanie - i obawy Rosji przed utworzeniem państwa muzułmańskiego („kalifa­tu wahabickiego") w Azji Środkowej - spowodowały, iż zakończenie konfliktu w Tadżykistanie stało się ab­solutnym priorytetem. 26 VI 1997 r. podpisano w Mos­kwie porozumienie kończące wojnę domową w Tadży­kistanie. Opozycja ZOT otrzymała 30% stanowisk w nowym rządzie, zapewniono jej miejsca w komisjach wyborczych oraz złożono obietnicę przeprowadzenia wolnych wyborów; ogłoszono również powszechną amnestię i utworzono Komisję Pojednania Narodowe­go, w której zapewniono miejsca opozycji. Gwarantem porozumienia uczyniono 201. dywizję armii rosyjskiej, która pozostała na terytorium Tadżykistanu. U władzy pozostał prezydent Rahmona, rządzący autorytarnie od 1994 r., który 6 XI 2006 r. został wybrany na kolejną kadencję, a warunki porozumienia z 1997 r. nie są re­aspektowane.

Konflikty etniczne w Dolinie Fergańskiej

Przyczyny: Napięcia zaczęły wychodzić na jaw wraz z rozpadem Związku Radzieckiego i dwoma tego konsekwencjami. Jedną z nich było to, że wszystkie 3 nowo niepodległe republiki zaczęły akcentować swoje tożsamości narodowe pomimo posiadania wieloetnicznych enklaw. Drugą zaś było to, że warunki życia w całej dolinie gwałtownie się pogorszyły gdy zawalił się system rolnictwa oparty na gospodarstwach kolektywnych, wyzwalając nową rywalizację o środki utrzymania i zasoby naturalne. Dyslokacja gospodarcza: Kirgizowie naturalnie zajmujacy się rolnictwem musieli udać się do miast a Uzbecy, będący głównie handlarzami się temu sprzeciwiali: rywalizacja o zatrudnienie itp. Poza tym brak nadzoru rządowego ze strony Kirgistanu nad terenami Doliny Fergańskiej, wielu jej mieszkańców wyjeżdżało do pracy np. do Rosji i wysyłało do domu pieniądze. Z kolei autorytarny Uzbekistan utrzymuje ogromną obecność sił bezpieczeństwa w swojej części doliny by utrzymać pod kontrolą niezadowolenie wśród dominujących liczebnie uzbeckich mieszkańców. Tadżykistan radzi sobie z presją w swojej części doliny, która jest zamieszkała głównie przez Uzbeków, głównie trzymając się z dala od jej spraw. Umożliwia to bariera górska, w pewnym sesnie zapobieganie rozwojowi tych napięć.

Obecna sytuacja: Pomimo to wszystkie 3 części Doliny Fergany przedstawiają oczywiste zagrożenie dla poszczególnych państw. Każda z nich jest biedna, posiada niebezpieczny prąd nastrojów antyrządowych, jest podatna na radykalne ruchy islamskie i - jako część szlaku przemytu narkotyków z Afganistanu - ma znaczącą obecność przestępczości zorganizowanej. A wszystko to nawet bez wspominania o napięciach między społecznościami, teraz tak ewidentnych w południowym Kirgistanie.Mając do czynienia z takim ogniskiem napięć, rządy Uzbekistanu, Kirgistanu i Tadżykistanu jak się wydaje doszły do przynajmniej jednego wspólnego porozumienia, pomimo ich częstych sporów o wodę, energię i inne kwestie - to jest, by utrzymać nad tym ogniskiem kontrolę współpracując w tłumieniu radykalizmu, ale trzymając się z dala od kryzysów wewnętrznych w poszczególnych państwach, nawet gdy narażeni są ich własni etniczni pobratymcy.

Polityka zagraniczna Armenii, Azerbejdżanu i krajów Azji Centralnej

Armenia, dba o dobre stosunki z Rosją dysponującą największymi środkami wywierania nacisku w regionie. Armenia przystąpiła do Wspólnoty Niepodległych Państw, podpisała traktat o zbiorowym bezpieczeństwie z maja 1992 roku i zezwoliła wojskom rosyjskim na stacjonowanie na własnym terytorium. Bardzo ważne stały się również stosunki z sąsiadującym z południa Iranem, który z powodów geopolitycznych obrał stronę Armenii w sporze o Nagorny Karabach i utrzymywał ożywione kontakty gospodarcze, co pozwoliło Armenii przetrwać blokadę nałożoną przez Azerbejdżan i Turcję. Armenia pozostaje w dobrych stosunkach z Gruzją, przez której terytorium przepływa większa część handlu zagranicznego Armenii.

Azerbejdżan – ważny aktor w sektorze energetycznym. Pomimo oficjalnie deklarowanej od lat 90. przez władze Azerbejdżanu polityki równego dystansu wobec najważniejszych graczy międzynarodowych obecnych w regionie (Rosja, USA, Iran), rozwój i niezależność państwa oparte zostały na współpracy z Turcji UE i USA. Współpraca z Zachodem miała także zabezpieczać Azerbejdżan przed Rosją, wspierającą Ormian w konflikcie o Górski Karabach. Odgrywa ważną rolę w kształtowaniu bezpieczeństwa regionalnego, czego przejawem było m.in. wsparcie udzielone Gruzji w czasie jej konfliktów gazowych z Rosją w 2007 i 2008 roku. W ramach rządowego programu stypendiów zagranicznych obywatele Azerbejdżanu studiują głównie w Wielkiej Brytanii, Niemczech i Kanadzie (ok. 50%) oraz w Turcji (ok. 20%).

Kraje Azji Centralnej: Kazachstan osiągnął wysokie wskaźniki wzrostu gospodarczego, dązy do zacieśnienia stosunków z UE. Wszystkie kraje Azji Środkowej są wielowymiarowe jeżeli chodzi o politykę zagraniczną,balansując między Rosją, Chinami i Zachodem. Wieczysta neutralność Turkmenistanu została uznana nawet przez ONZ. Z wyjątkiem Kazachstanu i Turkmenistanu, wszystkie krajew regionie mają bardzo ograniczone stosunki handlowe z UE. Rosja stara się zacieśniać współpracę z państwami Azji Środkowej Kreml podważa celowość amerykańskich i europejskich projektów energetycznych. W ten sposób Rosja w najbliższych latach może zdobyć pozycję bezkonkurencyjnego monopolisty na skalę europejską.

Ustroje polityczne w Armenii, Azerbejdżanie i Azji Centralnej.

Tadżykistan: Republika półprezydencka. Premier powoływany jest na swoje stanowisko przez prezydenta i musi uzyskać wotum zaufania od parlamentu. Organem władzy ustawodawczej jest dwuizbowy parlament Zgromadzenie Najwyższe i izba niższa: Zgromadzenie Reprezentantów. Obecny system polityczny w Tadżykistanie w dużej mierze jest efektem traumatycznych przeżyć społeczeństwa z czasów wojny domowej, czego najważniejszym, choć nie jedynym, wyrazem jest szczególna wartość pokoju w oczach Tadżyków. Bezpośrednio z nią związana (choć wynikająca także z innych przesłanek ) jest bardzo silna pozycja Prezydenta Tadżykistanu, jako gwaranta pokoju i stabilności kraju. Funkcję tę, od 1992 r. praktycznie nieprzerwanie  sprawuje Emomali Rachmonow.

Turkmenistan: republika prezydencka, Głowa państwa i rządu jednocześnei jest dowódcą sił zbrojnych : Gurbanguly Berdimuhamedow Najwyższym przedstawicielstwem narodowym jest Rada Ludowa (Chalk Masłachaty). W jej skład wchodzi 50 członków, wybieranych w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję, a także deputowani do parlamentu, członkowie rządu, , sędziowie Sądu Najwyższego i prokurator generalny. Rada Ludowa obraduje pod przewodnictwem prezydenta. Do jej kompetencji należy m.in. nowelizacja konstytucji. Władzę ustawodawczą sprawuje 1-izbowy parlament (Madżilis), złożony z 50 deputowanych, wybieranych w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Władzę wykonawczą sprawuje rząd, kierowany przez prezydenta, który także mianuje ministrów. Naczelnym organem sądownictwa jest Sąd Najwyższy.

Uzbekistan: Zgodnie z konstytucją z 1992 Uzbekistan jest republiką, na której czele stoi prezydent, zarazem kierujący pracami rządu i najwyższy dowódca sił zbrojnych jest prezydent, wybierany na 7 lat (z możliwością reelekcji) w wyborach powszechnych. Władzę ustawodawczą pełni 2-izbowy parlament, składający się z izby wyższej – senatu oraz niższej (Izba Ustawodawcza: 120 członków wybieranych w głosowaniu powszechnym na 5-letnią kadencję). Najwyższym organem władzy wykonawczej jest gabinet ministrów (m.in. premier i ministrowie powoływani przez prezydenta, przewodniczący rządu autonomicznej Karakałpacji). Konstytucja gwarantuje niezawisłość sądów.

Kirgistan: Zgodnie z konstytucją z 2007 Kirgistan jest republiką. Głową państwa jest prezydent wybierany w głosowaniu powszechnym na 5 lat. Najwyższym organem władzy państwowej jest 90-osobowa Rada Najwyższa (Żogorku Kenesz), wybierana w głosowaniu powszechnym na kadencję 5-letnią. Władzę wykonawczą sprawuje rząd z premierem na czele, powoływany przez prezydenta. Konstytucja deklaruje podstawowe prawa obywatelskie i niezawisłe sądownictwo.

Uzbekistan: republika, w rzeczywistości autorytarne rządy prezydenckie. Władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy parlament (Najwyższe Zgromadzenie, uzb. Oliy Majlis), który w rzeczywistości nie odgrywa poważniejszej roli. Prezydent, którym od 1 września 1991 roku nieprzerwanie jest Islam Karimov, posiada pełnię władzy wykonawczej – ma decydujący wpływ na skład rządu, powołuje także gubernatorów poszczególnych prowincji. Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych na siedmioletnią kadencję (referendum z 27 stycznia 2002 r. postanowiło o zmianie obowiązującej dotąd kadencji pięcioletniej). W ostatnich wyborach z 23 grudnia 2007 r. prezydent Islom Karimov otrzymał według oficjalnych danych 90,77% głosów. Wytykane przez zachodnich obserwatorów manipulacje wyborcze stawiają pod znakiem zapytania legalność jego prezydentury.

Ekstremizm jako zagrożenie dla państw Azji Centralnej:

Kwestia islamskiego radykalizmu w Azji Centralnej nie jest czymś nowym. Problem ten pojawił się w tej części świata już ponad 20 lat temu, gdy rozpad Związku Sowieckiego i powstanie w Azji Centralnej nowych państw radykalnie zmieniło geopolityką tego regionu. Nowy układ sił politycznych i nowa sytuacja strategiczna sprzyjały renesansowi islamu, zyskującego szybko na popularności wśród obywateli młodych państw postsowieckich jako pozornie najbardziej stabilny punkt zaczepienia w ich chaotycznie zmieniającej się rzeczywistości społeczno politycznej i ekonomicznej. Nawet Kirgistan i Kazachstan uważane za najbardziej zlaicyzowane wraz z pustką ideologiczną powstałą po upadku ZSRR pojawiły się islamskie nurty W także te fundamentalistyczne importowane głównie z Afganistanu. Najsilniejsze prądy są zauważalne w Tadżykistanie – najbiedniejszym kraju Azji Centralnej. W Uzbekistanei powstał Islamski Ruch Uzbekistanu, będący dziś największą organizacja terrorystyczną w rejonie. Islamiści z tego ruchu dążą do ustanowienia kalifatu w Uzbekistanie. W Kazachstanie od 2011 r regularnie dochodzi do zamachów terrorystycznych, przeprowadzanych przez Żołnierzy Kalifatu. Istotną kwestią jest powiązanie tych grup ekstremistycznych z Al – Qaidą, która wykorzystuje sytuację napięć etnicznych, klanowych czy polityczno- społecznych. Państwa Azji Centralnej stanowią dla islamskich radykałów cel o niezwykłej wadze strategicznej. Położenie geograficzne – pomiędzy skrajnie muzułmańskim Pakistanem i Afganistanem stanowią bazę do dalszych działań skierowanych przeciwko Chinom, Rosji, ale też Europie.

Problem Morza Kaspijskim w stosunkach regionalnych

• Wydobycie i przesyt węglowodorów

• Perspektywa utworzenia transnarodowych korytarzy transportowych - Rosja obcuje za to, aby wszystkie te korytarze przebiegały przez jej tereny

• Wzrost znaczenia geopolitycznego regionu - po upadku ZSRR wokół Morza istnieje 5 państw i głównym problemem jest jego określenie statusu czy to morze czy jednak jezioro

• Kwestia prawno- międzynarodowego statusu Morza Kaspijskiego Rosja i Iran - morze jest wspólnym akwenem wszystkich 5 państw / Państwa posiadałyby - 10 ml strefa nadbrzeżna, równe prawa do jego wód i dna

Azerbejdżan, Kazachstan i Turkmenistan - są za podziałem Morza Kaspijskiego , szczególnie kwestia dna

Czy spełnia one warunki konwencji ONZ z 1982 roku dot. prawa międzynarodowego morza? - jak się okazuje nie spełnia tych warunków, ponieważ nie łączy się poprzez żadnego kanały z światowym oceanem, jest tylko zbiornikiem wody śródlądowej /

Czy można uznać go za jezioro pograniczne? I. Tarasova : "jezioro pograniczne (międzynarodowe) jest to jezioro okrążone terytorium lądowym różnych państw" - Morze Kaspijskie jest otoczone lądem aż przez 5 krajów

-Mamedov : " za jezioro pograniczne należy uznać : Przestrzenie wodne obmywające wybrzeża 2 lub więcej państw – TAK, Nie mających naturalnego połączenia z oceanem światowym – TAK ,Posiada samodzielny status prawnomiędzynarodowy – TAK ,Zwierzchnictwo określone w konkretnym dokumencie wypracowanym przez państwa nadbrzeżne

- W sensie geograficznym i prawnym Morze Kaspijskiej nie jest morzem ,Poziom wód jest o 27 metrów niższy niż oceanu światowego

- Żeby otrzymało status morza, wystarczy zgoda 5 państw nadbrzeżnych

- WPŁYW NA STOSUNKI - Rosa, Kazachstan i Azerbejdżan - są najbardziej skłonne podpisać porozumienie trójstronne

W odpowiedzi Iran i Turkmenistan zacieśniają współpracę miedzy sobą .Istnieje prawdopodobieństwo do rozstrzygnięcia sprawy poprzez zawarcie umów dwustronnych - bilateralnych / ROSJA nie zgadza się na przeprowadzenie gazociągu na Morzu Kaspijskim kosztem zanieczyszczenia środowiska . Iran również jest zainteresowanym przesyłaniem swoich surowców bez udziału Rosji do UE (wybudowali odcinek na terenie Armenii - została poniekąd do tego zmuszona , ale Rosja bardzo szybko na to zareagowała i podłączyła je do swojej nitki

jaką role odgrywa islam w przemianach społecznych w takich krajach jak Azerbejdżan i wszystkie kraje Azji Centralnej

Od XIX wieku islam w Azji Centralnej podlega ogromnym przemianom. Załamanie polityczne regionu w efekcie ekspansji rosyjskiej zachwiało, a następnie zniszczyło islam jako filar państwa i rządów (tradycyjnie edukacja i sądownictwo, a także legitymacja władz związana była z islamem). Odpowiedzią na ten proces (podobnie jak w całym świecie islamu), były ruchy reformatorskie zmierzające do odrodzenia islamu przez powrót korzeni przy jednoczesnym twórczym wykorzystaniu potencjału modernizacyjnego, jak niosła ekspansja Zachodu (tu Rosji). W praktyce do latach dziewięćdziesiątych XX w. tendencje te ograniczały się do walki z nie dość muzułmańskimi praktykami i środowiskami (często związanymi z sufizmem i nazywane islamem ludowym, w przeciwieństwie do islamu wysokiego/oficjalnego); działania te często wspierały władze sowieckie (centralizacja i strukturyzacja islamu jako element zwiększenia kontroli nad społeczeństwem), dziś w logikę tych działań wpisuje polityka reżimów Azji Centralnej wobec islamu (choć tu akurat sufizm staje się bezpiecznym i pożądanym elementem budowy tożsamości narodowej - rolę wroga przejął radykalny islam salaficki). Jednocześnie rozpad ZSRR stworzył przestrzeń dla większej roli islamu w życiu publicznym i otworzył region na (fundamentalistyczne) prądy w światowym islamie ostro stawiające sprawę oczyszczenia islamu i aktywnego kreowania przez islam życia społeczno-politycznego. W efekcie islam w Azji Centralnej funkcjonuje na poziomie tożsamości, stylu życia i prywatnej duchowości, a jednocześnie – w coraz większym stopniu – jako dalekosiężny projekt ideologiczny. Pociąga to za sobą zarówno zmiany w praktykach religijnych (rozszerzanie się bazy społecznej dla nowego – salafickiego (pejoratywnie wahhabickiego islamu), jak też zmianę w miejscu jakie zajmuje w życiu społeczno-politycznym.

Islam w Kazachstanie – ponad 70% Kazachów wyznaje islam, istnieje tam islam ludowy, który jest czynnikiem integrującym miejscową ludność i elementem budowy tożsamości narodowej.

Islam w Turkmenistanie – nie odgrywa znaczącej roli w kształtowaniu się rzeczywistości politycznej, społecznej czy kulturowej, nastąpiła ateizacja kultury. Zwyczaje islamskie są przyjętymi zasadami życia.

Islam w Kirgistanie – jest elementem podkreślającym etniczną odrębność Kirgizów. Traktowany jest jako uzupełniający element legitymizacji władzy państwowej i pełni funkcję politycznej dekoracji, jest elementem ideologii narodowej – istnieją ugrupowania, które składają się ze wszystkich obywateli zamieszkujących Kirgistan i deklarujących przywiązanie do religii islamu.

Islam w Tadżykistanie – stanowi strukturę alternatywną dla komunizmu i jest podstawą odrodzenia narodowego, islam oraz propagowany przez niego system wartości i zachowań jest bardzo ważnym czynnikiem społecznym.

Islam w Uzbekistanie – najważniejszy element tradycji i systemu wartości.

Islam w Azerbejdżanie – szyityzm, Azerbejdżan otrzymuje wsparcie od Arabii Saudyjskiej, religia nie odgrywa ważnej roli w życiu politycznym

Problem islamu w krajach Azji Centralnej

Przełomowym momentem dla islamu w Azji Centralnej była rewolucja bolszewicka i sowietyzacja regionu. Już w okresie intensywnej współpracy bolszewików z dżadidami, której celem była właśnie sowietyzajca regionu, bolszewicy zdecydowanie ograniczyli, a następnie zlikwidowali sądownictwo religijne (do 1927 roku), szkolnictwo religijne (ograniczone do Azja Centralna – charakterystyka regionu w kontekście stabilności i wyzwań migracyjnych Wydział Informacji o Krajach Pochodzenia UDSC, 2011 62 nielicznych placówek kontrolowanych przez państwo), związane z nimi majątki religijne (wakfy), wreszcie radykalnie zmniejszyli liczbę meczetów. W końcu lat dwudziestych islam utożsamiony z siłami reakcyjnymi stał się celem ataków ze strony państwa: w propagandzie, w działaniach społecznych (np. kampania przeciwko, a następnie zakaz noszenia przez kobiety parandży), wreszcie w fizycznej likwidacji elit muzułmańskich. Miejsce islamu i duchowieństwa uporządkować miało wprowadzenie scentralizowanej struktury Duchownego Zarządu Muzułmanów Azji Środkowej i Kazachstanu w 1943 roku, scentralizowanego i ściśle kontrolowanego systemu edukacji (jedyna wyższa uczelnia religijna ZSRR mieściła się w Bucharze) oznaczało to walkę z niekontrolowanymi przez państwo przejawami aktywności religijnej (od tak zwanego „islamu ludowego” po dysydenckie ośrodki myśli muzułmańskiej, w tym nielegalne meczety i madrasy, na przykład, związane z Muhammadżanem Rustamowem zwanym „Domla Hindustanim” będącym "duchowym ojcem" działaczy muzułmańskich ery postsowieckiej). Sytuacja zaczęła się wymykać władzom spod kontroli w początku lat osiemdziesiątych, kiedy to muzułmanów zainspirowała zarówno rewolucja irańska 1979 roku czy rola islamu w wojnie w sąsiednim Afganistanie32. Proces odradzania się islamu przyspieszył w okresie pierestrojki33, a następnie załamania ZSRR (aktywizacja radykalnych grup w uzbeckiej części Doliny Fergańskiej). Islam stał się żelaznym elementem debat o odrodzeniu tradycji narodowych w momencie załamywania ZSRR (hasła islamskie były podejmowane także przez komunistyczną nomenklaturę), a w Tadżykistanie wpisał się głęboki konflikt polityczny (Islamska Partia Odrodzenia Tadżykistanu, IPOT, z ideologią stopniowej islamizacji państwa stała się filarem opozycji w czasie wojny domowej). W kilku przypadkach – zwłaszcza w Dolinie Fergańskiej – środowiska muzułmańskie stały się niezwykle aktywne na gruncie lokalnym. Od 1990 roku dochodziło do ostrych konfliktów między nimi a władzami lokalnymi na tle, na przykład, budowy meczetów. Z czasem ze środowisk tych wyrosły "partie" jawnie nawołujące do budowy państwa islamskiego (m.in. Adolat, Tauba, Islam Laszkarlary, Hizb-i Islami) dysponujące bojówkami egzekwującymi szariat w Namanganie czy Andiżanie. W 1992 roku zarówno w Tadżykistanie, jak i w Uzbekistanie władze podjęły próbę siłowego stłumienia radykalnych nastrojów w społeczeństwie. W Uzbekistanie represje te okazały się skuteczne, w Tadżykistanie zaś przyczyniły się do wybuchu wojny domowej (w nią włączyli się także uciekinierzy z Uzbekistanu). Okres wojny domowej w Tadżykistanie był czasem konsolidacji zbrojnego podziemia islamskiego i zacieśniania więzi z afgańskimi mudżahedinami (potem także Talibami). Porozumienia pokojowe z 1997 roku doprowadziły do legalizacji IPOT w Tadżykistanie (choć szykanowana działa do chwili obecnej jako umiarkowana partia muzułmańska) i dalszej radykalizacji Uzbeków nie objętych porozumieniami pokojowymi. W 1999 roku utworzyli oni Islamski Ruch Uzbekistanu, który w tym samym i kolejnym roku podjął nieudane próby wywołania rewolucji islamskiej w Dolinie Fergańskiej (tak zwane „kryzysy batkeńskie”), a następnie przeniósł się do Afganistanu (gdzie ściśle powiązany był i jest z AlKaidą). Oskarżany jest o prowadzenie działalności terrorystycznej w regionie. 32 Warto wspomnieć, że w trakcie interwencji sowieckiej, po pierwszym roku/dwóch latach władze zrezygnowały z masowego wysyłania żołnierzy z republik muzułmańskich do Afganistanu w trosce o nierozprzestrzenianie politycznego islamu w ZSRR. 33 Na przykład w 1990 roku powołano ogólnosowiecką Islamską Partię Odrodzenia, w której szczególnie aktywna była gałąź tadżycka – późniejsza Islamska Partia Odrodzenia Tadżykistanu (IPOT).Azja Centralna – charakterystyka regionu w kontekście stabilności i wyzwań migracyjnych Wydział Informacji o Krajach Pochodzenia UDSC, 2011 63 Obok nurtu związanego z radykalnym islamem Doliny Fergańskiej i konfliktem w Tadżykistanie, w latach dziewięćdziesiątych XX wieku postępowała reislamizacja społeczeństwa. Jej główny nurt kontrolowany był przez państwo: otwierano meczety, madrasy, akcentowano islam w budowie tożsamości narodowej i państwowej34. Na jego marginesie bujnie rozwijała się, i była też coraz aktywniej zwalczana, działalność środowisk nielegalnych zarówno lokalnych, jak też inspirowanych z zewnątrz (od aktywności misjonarskiej z państw arabskich, po budowę regionalnych struktur panislamskiej partii Hizb ut-Tahrir). Przełom w podejściu państwa do islamu przyniosły wspomniane kryzysy batkeńskie w 1999 roku i 2000 oraz 11 września 2001, gdy zdecydowanie zaostrzono walkę z niekontrolowanymi formami aktywności muzułmanów, a także kontrolę nad społeczeństwem pod hasłem walki z radykalizmem islamskim. Skrajnym przypadkiem była likwidacja w Uzbekistane dżamoatu Akroma Juldaszewa, biznesmena z Andiżanu oskarżanego o radykalizm, co stało zapalnikiem protestów społecznych w Andiżanie i okolicy oraz masakry w Andiżanie w maju 2005 roku (około siedmiuset ofiar śmiertelnych). Proces reislamizacji społeczeństwa (w tym poszerzania się zaplecza dla radykalizmu) trwa dalej, podobnie jak zaostrzenie polityki władz wobec realnej i domniemanej opozycji islamskiej.

Ocena przemian politycznych w Armenii, Azerbejdżanie i we wszystkich krajach Azji Centralnej

Można stwierdzić, iż Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Kirgistan i Tadżykistanotrzymały niepodległość dość niespodziewanie, bowiem w krajach tych nie mieliśmy do czynienia z rewolucją polityczną czy społecznym niezadowoleniem, które mogłoby doprowadzić do upadku systemu. W czasach funkcjonowania ZSRR były one głównym zapleczem energe-tycznym sojuzu. Przychody, które z tego tytułu otrzymywały pozwalał Republikom funkcjonować. Skutki dość mocnej ówczesnej eksploatacji tego regionu są aktualnie coraz bardziej widoczne, a ich konsekwencje mają wpływ na współczesną politykę tychże państw.

http://www.academia.edu/5126744/Proces_demokratyzacji_i_budowy_spo%C5%82ecze%C5%84stwa_obywatelskiego_w_pa%C5%84stwach_Azji_Centralnej_The_Process_of_Democratization_and_Development_of_Sivil_Society_in_the_Countries_of_Central_Asia_ http://sm32.home.pl/wikp/images/Raporty_ekspertow/Binder_Azja_Centralna.pdf