Poznawcza teoria Ja
Poznawcza teoria osobowości skupia się na systemie Ja i jego funkcjach regulacyjnych.
William James:
- ja poznające
- ja empiryczne ( stanowiące przedmiot poznania)
O istnieniu ja podmiotowego wiemy dzięki samoświadomości, dzięki poczuciu ciągłości ( pomimo zmian wciąż czujemy się sobą ), odrębności w stosunku do innych ludzi i intencjonalności ( zdolności do przywoływania i odsuwania od siebie myśli ) oraz podejmowania działań lub powstrzymywania się przed nimi.
Ja przedmiotowe ( czyli ja empiryczne ) obejmuje koncepcje siebie w tym jej poznawczy element – samowiedzę.
William James – wielość ja
Rozróżnienie na ja podmiotowe i ja przedmiotowe pozwoliło psychologom skupić dociekania na teoretyczne i badawcze na zjawiskach:
- samoświadomości (świadomość, własnych myśli, uczuć i zachowań)
- samowiedzy ( tworzenie i przekształcanie wiedzy o sobie i koncepcji siebie )
- samoregulacji (planowanie, monitorowanie i modyfikowanie zachowania )
- samooceny ( proces ewaluacji samego siebie, formowania poczucia i przekonania o własnej wartości)
Status pojęcia „ja”
- okazuje się szczególnie przydatne , gdy myśli o tym, jak osoba konstruuje swój świat, jak spostrzega rzeczywistość
- w jakie schematy poznawcze ujmuje zdarzenia, swoje właściwości i aspekty relacji między sobą a światem
- odwołanie się do doświadczenia osobistego ujawnia, że ludzie traktują swoje własne przeżycia, wydarzenia życiowe i wywodzone z nich przekonania na swój temat jako coś osobiście ważnego
- odwołanie się do Ja pozwala opisać i zrozumieć zachowanie umotywowane i nieumotywowane, a więc takie działania w które człowiek jest zaangażowany oraz które wykonuje na zasadzie pewnego przymusu
- pozwala analizować spójność zachowań, uczyć i myśli
Kiedy dziecko różnicuje ja i nie-ja?
Dane rozwojowe nie są jednoznaczne. Już wkrótce po przyjściu na świat dziecko odmiennie reaguje na swój płacz i na płacz innego dziecka, co może sugerować, że zdolność różnicowania na ja i nie-ja pojawia się b. wcześnie. Ale dopiero 3 miesięczne dziecko odczuwa gryzienie siebie i gryzienie innych ludzi lub przedmiotów. Podstawą świadomości jest rozwój percepcji i interakcji
Kiedy rozwija się samoświadomość?
Kiedy dziecko wie, że jest sobą, albo że to ono. Samoświadomość rozwija się w połowie 2 roku życia. Dzieci w wieku między 15 a 18 miesiącem życia zaczynają rozpoznawać siebie w lustrze i na filmie. Między 20 a 24 miesiącem życia następują charakterystyczne zmiany w języku. Między 2 a 3 rokiem życia przełom w sposobie przejawiania uczuć. Pojawiają się uczucia dumy i wstydu. Uczucia świadczące o przypisywaniu sobie autorstwa działań i ich ocenie sygnalizują rozwój procesów samooceny, które odtąd będą dotyczyć konkretnych zachowań, ale będą również zmierzały ku tworzeniu się samooceny globalnej. Lewis twierdzi, że obie formy współwystępują a skłonność do jednego albo drugiego rodzaju samooceny – sytuacyjnej lub globalnej należy do obszaru zmienności indywidualnej i polega na skupianiu bądź to na własnym zachowaniu (sytuacyjna), bądź to na sobie ( globalna ). Dalsze etapy rozwoju samoświadomości przebiegają w kierunku umiejętności samokontroli - od treningu czystości po odrabianie zdań. Kształtuje się koncepcja siebie, w znacznym stopniu pochodząca z informacji od otoczenia, tzw. Ja odzwierciedlone.
Kiedy rozwija się zdolność do autorefleksji?
Autorefleksja obejmuje zdolność uczenia z siebie przedmiotu obserwacji i oceny oraz porównywania rozpoznawanych właściwości osobistych ze standardami. Ujawnia się ok. 12 miesiąca życia.
System ja- aspekty strukturalne i dynamiczne
Wg Markus koncepcja siebie zawiera poznawcze uogólnienia na temat Ja –schematy poznawcze wywodzące się z przeszłych doświadczeń, porządkujące i kierujące przetwarzaniem informacji na temat samego siebie i własnych kontaktów społecznych.
Pervin:
Schematy ja są strukturami poznawczymi funkcjonującymi podobnie jak inne struktury poznawcze
Wszystkie napływające bodźce są oceniane wedle ich znaczenia dla Ja
Mamy skłonność do preferowania informacji potwierdzających nasze schematy Ja
J. Campbell koncepcja siebie składa się z samooceny i samowiedzy. Jednym z zasadniczych kierunków badań jest eksploracja relacji między nimi czy poznanie, jak samowiedza wpływa na samoocenę i jej zmiany oraz samoocena oddziałuje na samowiedzę.
Samowiedza ma strukturę werbalną. Istnieją dwa rodzaje wiedzy werbalnej zmagazynowanej w:
Pamięci epizodycznej która obejmuje zapis konkretnych zachowań i doświadczeń skojarzonych z pewnym kontekstem, lokalizacją w czasie i przestrzeni
Pamięci semantycznej która zawiera wiedzę abstrakcyjną i ogólną, wolną od kontekstu
Pamięć epizodyczna obejmuje materiał przydatny w formułowaniu koncepcji siebie (dotyczy myśli, uczuć, zachowań i wydarzeń w których udział osoby był mniej lub bardziej aktywny)
Pamięć semantyczna może również wchodzić w skład koncepcji siebie o ile zakodowane są w niej istotne dla Ja informacje o posiadanych cechach fizycznych i psychicznych
Obydwa rodzaje pamięci tworzą poznawczą strukturę Ja. Kihlstrom i Klein – organizacja samowiedzy dotyczącej konkretnych zachowań i abstrakcyjnych cech:
Hierarchiczna organizacja samowiedzy: na strukturę Ja składa się wiedza o ogólnych cechach, wywiedziona z pamięci konkretnych zachowań
Samowiedza obejmuje epizodyczną pamięć zachowań, a wiedza na temat cech dostępna jedynie pośrednio na drodze wnioskowania.
Elementy wiedzy na temat zachowań i cech funkcjonują równolegle jako dwa niezależne systemy informacji o sobie
Złożoność systemu Ja
Operacyjne pojęcie ja- ja robocze ( Markus ) może przejmować rolę wiodącą w systemie.
Jeśli system Ja jest złożony i zawiera wiele podsystemów to istotna jest jego organizacja i wewnętrzna integracja. Złożony hierarchicznie i zintegrowany system Ja zapewnia spójność i przewidywalność zachowania.
Złożoność systemu ja oraz modułowy charakter jego organizacji i funkcjonowania znakomicie oddaje koncepcja ja roboczego i ja możliwego. ( Markus)
Ja robocze to aktualnie aktywizowana koncepcja siebie w związku z określoną sytuacją – poznawcza interpretacja tej sytuacji. Obrazuje całościową, choć ograniczoną do pewnej sytuacji koncepcje siebie.
Koncepcja siebie może być konstruowana z osobistego punktu widzenia albo z domniemanego punktu widzenia otoczenia ( odbioru społecznego ). Tę prawidłowość oddaje koncepcja samoświadomości prywatnej i publicznej.
Samoświadomość prywatna- oznacza koncentracje na osobistych przekonaniach na temat Ja, wgląd i postepowanie zgodnie z własnymi uczuciami, pragnieniami i standardami.
Publiczna samoświadomość – koncentracja na tych aspektach koncepcji siebie, które są ujawniane w otoczeniu, oraz postępowanie zgodnie z tym co inni pomyślą.
Modułowa organizacja systemu wartości – (Wojciszke) – jego poszczególne substytuty aktywizowane są stosownie do sytuacji.
Rola wyobraźni w systemie Ja
Ja możliwe to wyobrażona koncepcja siebie odniesiona do sytuacji lub roli, która ma nadejść lub okoliczności, które mogą się spełnić.
Właściwości ja możliwego:
Wyobrażone
Najczęściej rzutowane w przyszłość
Giętkie
Pożądane albo niepożądane
4 funkcje:
Poznawcza- opracowanie stanów możliwych i dzięki temu przygotowanie się do nich
Motywacyjna- wyobrażenie siebie w okolicznościach, które mogą lub mają nadejść, może silnie motywować do uzyskania tego stanu
Modelująca – polega na funkcjonowaniu „jak gdyby”, człowiek przyjmuje pewien obraz siebie i wiedząc na czym polega ten wybrany sposób funkcjonowania usiłuje wprowadzić go w życie
Modyfikująca samoocenę – w zależności od towarzyszących nam ja możliwych, realny obraz siebie zyskuje konotacje pozytywne albo negatywnę
Teoria ukierunkowań Ja Higginsa
- Ja realne – obszar wiedzy o sobie, który dotyczy tego kim się jest.
- Ja idealne - obejmuje charakterystyki pożądane: ,,jaka chciałabym być", odgrywa istotną rolę w celowym ukierunkowaniu zachowania.
- Ja niepożądane - chodzi o niepożądany obraz siebie, zawierający wyobrażenie niechcianych cech, uczuć i okoliczności, co może stanowić silny punkt odniesienia dla poczucia tożsamości.
- Ja powinnościowe - to koncepcja formułowana wokół pytania ,,Jaka powinnam być?". Zawiera standardy powinnościowe z perspektywy własnej bądź ,,cudzej", czyli zinternalizowanych standarów pochodzących od zewnętrznego autorytetu, np. jakim powinieniem być człowiekiem - z perspektywy wartości moralnych, jakim powinienem być chrześcijaninem - z punktu widzenia wymagań Kościoła.
Rozbieżność między Ja realnym a Ja idealnym - łączy się z uczuciami smutku, niezadwolenia, zawodu, straty, z poczuciem niespełnienia ideałów - stanami emocjonalnymi z kręgu uczuć charakt. dla depresji.
Rozbieżność między Ja powinnościowym a Ja realnym - łączy się z uczuciami strachu, obawy przed karą, napięciem lub poczuciem winy w związku z niespełnieniem wymagań stawianych samemu sobie lub określonych przez zewnętrzny autorytet a więc z uczuciami lęku.
Jednostka stara się minimalizować negatywne uczucia i dążyć do wywołania uczuć pozytywnych - działania zmierzają do redukowania rozbieżności w systemie Ja, co wywołuje szereg pozytywnych uczuć: radość, satysfakcję, poczucie spełnienia, zapał, triumf - zgodność Ja realnego z Ja idealnym; oraz spokój, ulgę, ukojenie, poczucie swobody i wewnętrznej wolności - zgodność Ja realnego z Ja powinnościowym.
Struktura Ja a procesy dążenia i unikania - CARVER/SCHEIER
Rozbieżność ja-realne/ja-idealne (procesy dążenia) - ludzie skupiają się na dążeniu do celów pozytywnych.
Rozbieżność ja-realne/ja-powinnościowe (procesy unikania) - ludzie skupiają się na unikaniu negatywnych skutków działań.
Między procesami dążenia a unikania istnieje logiczne i przyczynowe powiązanie, np. nastolatek buntujący się przeciwko rodzicom (unikanie), pragnie upodobnić się do rówieśników (dążenie).
Procesy motywacyjne organizujące koncepcję siebie
• motyw autowaloryzacji (umocnienie siebie) – charakter emocjonalny.
- poszukiwanie pozytywnych informacji o sobie,
- łatwiejsze przypominanie sobie sukcesów niż porażek,
- przypisywanie sobie przyczyn sukcesów a porażek czynnikom zewnętrznym,
- łatwiejsze dostrzeganie dobra w sobie niż w innych.
• motyw autoweryfikacji (organizowania przekonań o sobie w spójny system) – charakter poznawczy.
- poszukiwanie wiadomości o sobie zgodnych z faktami,
- łatwiejsze przypominanie sobie porażek niż sukcesów,
- przypisywanie sobie przyczyn porażek i sukcesów,
- gotowość podejmowania krytyki i łatwość dostrzegania u siebie mankamentów.
WOJCISZKE + 2 motywy
• samopoznanie – dążenie do uzyskania dokładnych informacji na temat siebie i ich sprawdzenia, zgromadzona w ten sposób samowiedza pozwala trafnie przewidywać, do jakich zadań mamy wystarczające zdolności i umiejętności a za jakie lepiej się nie brać
• samo naprawa – dążenie do doskonalenia umiejętności i charakteru, poprawy posiadanych cech i kompetencji, poprawienia stanu zdrowia i jakości życia
Konflikt kognitywno-afektywny: szukamy dobra czy prawdy?
Konflikt ten występuje u osób z obniżoną samooceną: z jednej strony, pragną doświadczać i informacji pozwalających podbudować poczucie własnej wartości, z drugiej – dążą do utrzymania spójnej samowiedzy, w której przeważają elementy o treści negatywnej. Pozytywnie reagują emocjonalnie na sukcesy i info. pozytywne zwrotne z otoczenia (autowaloryzacja), ale wkrótce zestawiając je z dotychczasową wiedzą o sobie, interpretują je jako mało istotne, chwilowe lub wręcz niezasłużone. Konflikt kognitywno-afektywny prawdopodobnie należy do przyczyn tzw. choroby szczęścia (niekontrolowana seria wydarzeń pozytywnych – szczęśliwa miłość, wygrana w totolotka, darmowa wycieczka do Egiptu) osoba z pozytywną samooceną – umocnienie własnej wartości, nic się nie dzieje złego; z niską samooceną – taki rodzaj uśmiechów losu może odbić się na zdrowiu (niespójność koncepcji siebie).
Poczucie własnej wartości i klarowność koncepcji siebie
Koncepcja siebie – to uporządkowany schemat zawierający epizodyczną i semantyczną pamięć na temat Ja i kontrolujący przetwarzanie informacji dotyczących Ja (CAMPBELL).
KONCEPCJA SIEBIE = KOMPONENT WIEDZY - SAMOWIEDZA (przekonanie o własnych atrybutach, kim jestem?) + KOMPONENT EWALUATYWNY - SAMOOCENA (wyraża to, jak się ktoś czuje, kiedy ocenia samego siebie i posiadane atrybuty, jak czuje się z tym, kim jestem?)
Samoocena – nasze uczucia wobec samych siebie zależą od tego, na czym opieramy się w swoim istnieniu i działaniu (JAMES).
poczucie własnej wartości = powodzenie/aspiracji
Klarowność koncepcji siebie – stopień w jakim przekonania o sobie są jasno i przekonywująco określone, stabilne i wew. Spójne. Osoby o niskiej samooceny charak. Się:
Skłonnością do przypisywania sobie ocen pośrednich i unikania skrajnych kiedy dokonują samoopisu na skalach
Mniejszym stopniem pewności posiadanych cech
Mniejszą stabilnością przypisywanych sobie cech w badaniach podłużnych
Mniejszą spójnością treściową przypisywanych sobie charakterystyk
Przypadkowymi zmianami samoopisu w czasie
Osoby o niskiej samoocenie odznaczają się większą reaktywnością i większą plastycznością, gdyż łatwo przyjmują pozytywne i negatywne informacje zwrotne.
Osoby z wysoką samooceną chętnie przyjmują pozytywne informacje zwrotne, natomiast ignorują negat.
Niska samoocena pociąga za sobą określone reperkusje motywacyjne. Pragną pochwał. Sukcesy wydają się im nieosiągalne. Silniej motywuje ich lęk przed klęską niż pragnienie chwały. Są skupione na ochranianiu siebie.
Strategie samoutrudniania – osoby z wysoką samooceną używają ich, by podnieść wartość sukcesu, a osoby z niską- by usprawiedliwić porażkę.
Ludzie z wysoką samooceną jakiego zadania by się nie podjęli myślą, że wykonają je dobrze, pragną być podziwiani i dążą do potwierdzania swych nadzwyczajnych właściwości.
Ludzie z niską samooceną są ostrożni, niepewni, pragną sukcesów, ale jeszcze bardziej obawiają się porażek.
System ja jest prawdopodobnie ważny we wszystkich kulturach, ze względu na unikalną organizację doświadczenia osobistego jednak jego znaczenie nie jest w nich jednakowe.
Triandis:
Kultury indywidualistyczne – akcentują kwestie związane z systemem Ja ukierunkowującym działania jednostki. Akcent pada na ja prywatne, które obejmuje przekonania jednostki na swój temat oraz indywidualny sposób rozumienia siebie
Kultury kolektywistyczne – system ja w większym stopniu pozostaje na usługach grupy lub społeczności, z którą identyfikuje się jednostka. Akcent pada na ja publiczne- jak jednostka jest spostrzegana przez innych, ja kolektywne- powiązania jednostki z grupą obejmując poczucie przynależności do wspólnoty i tożsamość grupową.
Formowanie się tożsamości osobistej opiera się bowiem na schemacie Ja-inni a tworzą je elementy samowiedzy o szczególnym znaczeniu.
Tożsamość społeczna wywodzi się z poczucia więzi z innymi ludźmi i przekonania o przynależności do wspólnej kategorii.
Wielość zróżnicowanych koncepcji siebie
Koncepcje siebie mogą zawierać znaczące podobieństwa, mieć pewien zakres wspólny, pozwalający na identyfikacje samego siebie
Poczucie jedności możemy uzyskiwać dzięki pamięci autobiograficznej i poczuciu ciągłości doświadczeń osobistych
Zawsze możemy skupić się na naszym podmiotowym, rdzennym Ja
Kazimierz Obuchowski – teoretyczne rozwiązania integrującej roli ja intencjonalnego:
Człowiek może dać się sprowadzić do roli przedmiotu spełniającego określone wymagania, przypisanego do ról i zapewne utożsamiającego się z nimi
Człowiek może być autorem siebie formułować i wybierać zadania, planować własny rozwój, z dystansem i krytycyzmem odnosić się do tworzonych koncepcji siebie. Dysponuje on wiedzą o sobie, wyznacza sobie zadania, w sposób inteligentny dobiera do nich metodę, jest zdolny do generowania osobistego modelu świata, posiada dystans psychiczny do siebie, świata, potrafi określić sens życia
Rewolucja podmiotów – rosnące potrzeby współczesnego człowieka decydowania o sobie, podmiotowej kontroli działań, indywidualnych standardów samooceny, oraz topniejącej roli zew. autorytetów