Prawo międzynarodowe – istota i pojęcie.
Prawo międzynarodowe publiczne jest zbiorem norm regulujących stosunki między suwerennymi państwami oraz międzyrządowymi organizacjami międzynarodowymi, takimi jak Organizacja Narodów Zjednoczonych wraz z organizacjami wyspecjalizowanymi (np. WHO, FAO, UNESCO) czy Rada Europy.
Normy prawa międzynarodowego określają prawa i obowiązki spoczywające na członkach społeczności międzynarodowej, przy czym obowiązująca w prawie międzynarodowym zasada równości państw wobec prawa gwarantuje im taki sam zakres przywilejów i immunitetów.
Głównym źródłem wspomnianych praw i obowiązków są umowy międzynarodowe (konwencje), zawierane dobrowolnie między państwami, ale mogą one również wypływać z norm zwyczajowych bądź zasad ogólnych prawa uznanych przez narody cywilizowane. Wśród norm prawa międzynarodowego mówi się także o istnieniu norm obowiązujących bezwzględnie, niezależnie od zgody państw. Należą do nich m.in. zakazy: użycia siły, ludobójstwa, niewolnictwa czy dyskryminacji rasowej.
Głównym celem prawa międzynarodowego jest zapewnienie pokojowego współistnienia narodów i ludów, prowadzącego do ogólnego rozwoju. Stąd przewiduje ono szereg środków pozwalających na polubowne rozwiązywanie sporów między państwami. Funkcję tę sprawują m.in. międzynarodowe trybunały, zwłaszcza Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze.
System źródeł i zasady stosowania prawa międzynarodowego
*materialne – czynniki, które doprowadziły do powstania konkretnych norm prawa mn, np. współpraca, współzawodnictwo, walka państw.
*formalne – formy lub organ, który tworzy normy prawa mn :
Umowa mn – zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej państwa/ innych podmiotów prawa mn wobec których zostają ustanowione określone prawa i obowiązki zgodnie z prawem mn i kartą ONZ
Rodzaje: otwarte, zamknięte, krótkoterminowe, długoterminowe, ustne, pisemne
Rządowe- premier w imieniu RM, podlegają ratyfikacji Prezydenta
Państwowe – zawiera je głowa państwa, podlegają ratyfikacji
Resortowe – zawiera je minister lub kierownik organu centralnego
Dwustronne to bilateryjne zaś wielostronne to multirateralne
Etapy zawierania umowy:
-negocjacje- rokowania bezpośrednie, uzgadnianie treści traktatu, z reguły przez przedstawicieli w formie pisemnej bądź ustnej, również odbywają sę na międzynarodowych konferencjach dyplomatycznych
-parafowanie- gdy tekst jest ostateczny i nie wymaga poprawek, jest to złożenie inicjałów imienia i nazwiska przedstawicieli na każdej stronie umowy
-podpisanie- prezydent lub premier
-ratyfikacja- wymaga dokumentu ratyfikacyjnego, inaczej wejście w życie umowy, zatwierdzenie umowy przez organ kompetentny, w PL to Prezydent. Jeśli umowa nie wymaga ratyfikacji jest zatwierdzana przez RM.
*W trybie prostym – państwo składa jedno oświadczenie woli tzn podpisuje lub wymienia notę, w tym samym czasie następuje umocowanie umowy i zgoda na związanie umową
*W trybie złożonym – państwa składa 2 oświadczenia woli, zatwierdzona przez RM która wyraża zgodę na podpisanie umowy i na związanie PL tą umową
-Publikacja w dziennikach urzędowych i wydawnictwach ustaw i rejestracja w ONZ
Zwyczaj – zgodna praktyka państw tworzących prawo
Uchwała organizacji mn. – przyjmowane jedną decyzja przy głosowaniu
– pro foro interno – kierowane do wewnątrz; skierowane do państw działających na forum jakiejś organizacji; porządkujące i strukturalne związane z działaniem organizacji np. uchwalenie regulaminu. Są wiążące dla organizacji i państw członkowskich, nie tworzą prawa.
- pro foro externo – kierowane na zewnątrz, do państw działających poza organizacją; są prawotwórcze, ich treść wynika z zakresu działania organizacji, nie są wiążące, gdyż organ nie może decydować za wszystkich.
System contracting out – system podejmowania decyzji, w trakcie głosownia państwo się wyłącza i nie jest objęte daną uchwałą
System contracting in – można włączyć się do uchwały po czasie
Ustawodawstwo państw
Akty jednostronne- np. uznanie, protest.
*poznawcze – zbiór dokumentów, z których bierze się normy prawa mn.
W pm nie ma ustawodawcy, prawo tworzone jest przez członków, dobrowolnie przez państwa, tworzą je bowiem same dla siebie. Nie ma sankcji ani hierarchii źródeł prawa międzynarodowego. Nie ma także obowiązkowego sądownictwa, sądy rozstrzygają tylko spory i są to np. Trybunał Sprawiedliwości UE, Międzynarodowy Trybunał Karny.
Zasady Prawa mn:
Dobrej wiary;
Słuszności; sprawiedliwości;
Powstrzymania się przez państwa od groźby lub użycia siły,
Rozstrzygania sporów środkami pokojowymi
Nie rozpatrywania spraw wewnętrznych i zewnętrznych przez ten sam pryzmat
Współdziałania bez względu na różnice ustrojowe, kulturowe, społeczne
Równouprawnienia i samostanowienia narodów
Równości suwerennej
Wypełniania obowiązków międzynarodowych
Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
Państwo suwerenna organizacja terytorialna, posiada zorganizowaną władzę, ludność oraz terytorium. Państwo na arenie międzynarodowej utrzymuje swoja aktywność poprzez zawieranie umów, utrzymywanie stosunków z innymi państwami, korzystanie z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych.
Jednolite – reprezentowane przez jedną centralną władzę np. Polska
Złożone – jako jeden podmiot bądź część składowa podmiotu, reprezentowane przez rząd oraz władzę stanu, jednostki terytorialne
Trwale neutralne – np. Austria, Szwecja, nie mogą przystępować do organizacji międzynarodowych, nie biora udziały w tym, co się dzieje na arenie. Nie posiadają baz wojskowych ale maja własną armie. Ich wojska nie mogą wkroczyć na terytorium innych państw ani nad nimi przelatywać. Trwała neutralność musi być zagwarantowana przez wszystkie państwa.
Państwa złożone z wysp, śródlądowe, z dostępem do morza, z niekorzystnym położeniem geograficznym, minipaństwa (Maroko, San Marino)
Stałe organy zewnętrzne państwa są powołane do wykonywania zadań na terenie państwa na którym się zajmują, są to:
-placówki dyplomatyczne- utrzymują wzajemne dyplomatyczne stosunki poprzez reprezentowanie interesów państwa na zewnątrz, może być tylko 1, chronią państwo, posiadają szeroką ochronę. Posiadają immunitet. zasady reprezentacji państw w stosunkach międzynarodowych, status, organizację oraz sposoby działania organów państwowych powołanych do realizacji polityki zagranicznej państwa. Określa ono położenie prawne stałych misji dyplomatycznych i ich członków, misji specjalnych oraz przedstawicieli i delegacji państw w organizacjach międzynarodowych i na konferencjach międzynarodowych. Reguluje m.in. zakres ich funkcji oraz przywilejów i immunitetów, klasy i rangi szefów misji oraz zasady mianowania i odwoływania szefów i członków misji dyplomatycznej. Stwarza wreszcie podstawy prawne zapewniające normalne warunki konieczne do realizowania funkcji dyplomatycznych.
-urzędy konsularne- wydział spraw obywateli, wizy, paszporty, może być ich kilka, są tylko funkcyjne, nie mają pełnej ochrony, chronią państwo pośrednio
Ludność - obywatele i cudzoziemcy. Podlegają władzy i prawu państwa. Obywatelstwo zaś to szczególne i pełne powiązanie jednostki z państwem, to obowiązek wierności i lojalności wobec państwa. Państwo występuje w imieniu obywatela na arenie międzynarodowej. Państwo samo określa kto jest obywatelem.
Nabycie – urodzenie , nadanie obywatelstwa (naturalizacja), zamążpójście, adopcja, opieka, repatriacja; zasada krwi – obywatelstwo od rodziców; zasada ziemi – obywatelstwo państwa, w którym się urodzono.
Utrata – zwolnienie lub pozbawienie obywatelstwa .
Cudzoziemcy – traktowanie narodowe – równouprawnienie, przyznanie zakresu praw cywilnych -traktowanie specjalne – ściśle określone uprawnienia; można też wydalić cudzoziemca jak naruszył prawa bądź zagraża interesom państwa.
Międzynarodowy ruch osobowy – emigracja, ruch ludności, przemieszczanie się np. przez turystykę lub migracje pracownicze.
Wiza – stwierdza zezwolenie na przekroczenie granicy państwa, jest na pobyt(wiza pobytowa) lub przejazd(wiza tranzytowa)
Promesa – obietnica dopuszczenia na terytorium, jest to TYLKO obietnica i do niczego nie zobowiązuje ani do niczego nie uprawnia.
Ekstradycja – wydanie władzom obcego państwa osoby ściganej za przestępstwo, z wyjątkiem przestępstwa politycznego
Azyl – udzielenia schronienia cudzoziemcowi ściganemu za przestępstwo polityczne, jest terytorialny i polityczny bądź dyplomatyczny.
Europejski nakaz aresztowania – uproszczona ekstradycja istniejąca w państwach UE, umożliwia aresztowanie osoby i wydanie jaj państwu, rezygnuje się tu z zasady po2 karalności.
Agresja – określenie zbrojnej napaści (najazdu, ataku) jednego lub kilku państw na inne. Państwo, które pierwsze dokonało aktu agresji na inne określa się mianem agresora. Agresja powoduje zazwyczaj rozpoczęcie wojny. Ofiara agresji ma prawo do samoobrony, w której mogą pomagać jej też inne państwa. Agresja jest w prawie międzynarodowym zakazana, a naruszenie tego zakazu stanowi zbrodnię przeciwko pokojowi.
Sankcje - W prawie międzynarodowym występują sankcje trojakiego rodzaju:
a) sankcje natury psychologicznej (stwierdzenie naruszenia i podanie informacji opinii publicznej, potępienie na arenie międzynarodowej),
b) sankcje zorganizowane (podejmowane zwykle przez organizacje międzynarodowe, np. wykluczenie z organizacji),
c) sankcje natury odwetowej, w tym: retorsje, czyli działania zgodne z prawem międzynarodowym (np. zakaz wstępu przedstawicieli państwa na dane terytorium), represalia, czyli działania niezgodne z prawem międzynarodowym (np. zatrzymanie statków w portach), oraz embargo.
Normy - Normami stojącymi na czele hierarchii w prawie międzynarodowym są tzw. normy ius cogens,czyli normy bezwzględnie obowiązujące. Zgodnie z art. 53 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969 r. norma taka to przyjęta przez całą społeczność międzynarodową norma, od której nie ma uchyleń, która obowiązuje bezwzględnie, a może być zmieniona tylko normą o tym samym charakterze. Nie istnieje sformalizowany katalog norm ius cogens; należą do nich np. zakaz agresji, prawo do samostanowienia.
Pozostałe normy prawne mają moc równorzędną, wynikającą z woli państw członkowskich.
Normy prawa międzynarodowego publicznego podzielić można ze względu na ich zasięg na:
a) normy o charakterze partykularnym, w tym: wielostronne (obowiązujące określoną grupę państw, np. prawo regionalne) i dwustronne,
b) normy o charakterze powszechnym – np. Karta Narodów Zjednoczonych.
Sądy krajowe w każdym państwie UE są odpowiedzialne za zapewnienie właściwego stosowania prawa UE w danym kraju. Istnieje jednak ryzyko odmiennej interpretacji prawa UE przez sądy w różnych krajach.
Aby temu zapobiec, wprowadzono procedurę „orzeczeń w trybie prejudycjalnym”. Jeżeli sąd krajowy ma wątpliwości co do wykładni lub ważności danego aktu prawa UE, może – a niekiedy musi – zwrócić się o poradę do Trybunału Sprawiedliwości. Poradę tę określa się jako „orzeczenie w trybie prejudycjalnym".
2. Skargi o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom
Komisja może wszczynać takie postępowania, jeżeli sądzi, że państwo członkowskie nie wypełnia zobowiązań, które nakłada na nie prawo UE. Postępowanie takie może wszcząć również inne państwo UE.
W obu przypadkach Trybunał rozpatruje domniemane uchybienie i wydaje wyrok. Jeżeli Trybunał uznaje dane państwo za winne uchybienia, zobowiązuje je do bezzwłocznego naprawienia sytuacji. Jeżeli następnie Trybunał stwierdza, że państwo nie zastosowało się do jego wyroku, może na nie nałożyć karę grzywny.
3. Skargi o unieważnienie
Jeżeli którekolwiek z państw UE, Rada, Komisja lub (pod pewnymi warunkami) Parlament uważają, że dany akt prawa UE jest niezgodny z prawem, mogą zwrócić się do Trybunału o stwierdzenie jego nieważności.
Skargę o unieważnienie mogą również wnieść osoby prywatne, które domagają się od Trybunału unieważnienia konkretnego aktu prawnego, ponieważ ma on na nie – jako osoby fizyczne – bezpośredni negatywny wpływ.
Jeżeli Trybunał stwierdza, że dany akt prawny został przyjęty w niewłaściwy sposób lub nie posiada odpowiedniej podstawy w traktatach, może stwierdzić jego nieważność.
4. Skargi na bezczynność
Traktat zobowiązuje Parlament, Radę i Komisję do podejmowania określonych decyzji w określonych okolicznościach. Jeżeli nie dopełniają one tych zobowiązań, państwa członkowskie, inne instytucje unijne i (pod pewnymi warunkami) osoby fizyczne lub przedsiębiorstwa mogą wnieść do Trybunału skargę w celu oficjalnego odnotowania faktu tego zaniechania.
5. Skargi bezpośrednie
Każda osoba fizyczna lub przedsiębiorstwo, które doznały szkody w wyniku działania lub bezczynności UE lub jej urzędników, może wnieść do Sądu skargę bezpośrednią.
Odpowiedzialność – Występuje, gdy państwo naruszy prawo międzynarodowe ze szkodą dla innego podmiotu prawa międzynarodowego, poprzez działanie lub zaniechanie działania organów państwa. Może to być obraźliwa wypowiedź polityków, naruszenie godności symboliki jakiegoś kraju, niewywiązywanie się ze zobowiązań, a także agresja, czy zbrodnia międzynarodowa.
Źródłem odpowiedzialności międzynarodowej są ogólne zasady prawa, obyczaj międzynarodowy oraz dwustronne i wielostronne umowy międzynarodowe, których sygnatariuszem jest dane państwo. W zależności od rangi konkretnej sprawy stosowane są różne formy odpowiedzialności. Może to być tzw. satysfakcja, czyli przeprosiny, zobowiązanie się do ukarania winnych, reparacja – forma materialnego zadośćuczynienia, wypłacenie odszkodowania lub zwrócenie bezprawnie zagarniętych dóbr (restytucja). Najpoważniejszą formą są sankcje ekonomiczne i wojskowe nakładane na państwo łamiące prawo (art. 41, 42 Karty ONZ), może być to embargo na broń, zakaz handlu z danym krajem, zerwanie dyplomatycznych i politycznych więzi, a nawet interwencja zbrojna.
Podmiot prawa międzynarodowego - ten, kto bezpośrednio wywodzi swoje prawa i obowiązki z prawa mn.
pierwotne, będące podmiotami przez sam fakt istnienia oraz wtórne (pochodne), których podmiotowość wynika z uznania ich przez podmioty pierwotne;
pełne, posiadające wszelkie możliwe kompetencje prawnomiędzynarodowe i niepełne, których zakres podmiotowości ograniczony jest do określonych czynności;
suwerenne, podejmujące decyzje całkowicie samodzielnie i niezależnie oraz niesuwerenne, których decyzja zależy przynajmniej częściowo od innych podmiotów.