Panowanie Stefana I Świętego na Węgrzech
Od IX wieku n.e. plemiona madziarskie podbijały tereny ówczesnej Europy plądrując m.in. Bawarię, Marchię Wschodnią, Niemcy, czy tereny Półwyspu Apenińskiego. Ekspansja koczowniczych plemion madziarskich, na krótko powstrzymana przez Henryka I-króla niemieckiego, ostatecznie została zatrzymana 12 sierpnia 955 roku pod Augsburgiem w bitwie na Lechowym Polu. Po klęsce Madziarów w starciu z cesarzem bizantyjskim w 970 r. tereny znajdujące się dotychczas pod ich panowaniem zubożały o linię Dunaju. W ten sposób zakończył się okres wypraw łupieżczych plemion madziarskich, które na stałe osiedliły się w Kotlinie Naddunajskiej. Osiedleniu nieodłącznie towarzyszyła zmiana trybu życia ludów madziarskich z nomadycznego na osiadły, co zaskutkowało koniecznością utworzenia instytucji państwa. Rozpoczął się proces tworzenia państwowości węgierskiej, w tym grup społecznych (kształtowanie się warstwy możnych; niewolnictwo), a także rozwoju gospodarczego (przejście z gospodarki pasterskiej do rolniczej). Wszystkie zmiany, które dotknęły Madziarów dokonały się po śmierci wodza plemion- Arpada. Wobec wzrostu zagrożenia ze strony państw ościennych (Cesarstwa Niemieckiego i Cesarstwa Bizantyjskiego), a także postępującego rozwarstwienia społeczeństwa, zdecydowano się na powołanie nadrzędnej władzy, którą przejął Gejza (970-997r.). Głównym osiągnięciem panującego stało się zjednoczenie szczepów plemion madziarskich, a także zażegnanie niebezpieczeństwa ze strony Cesarstwa Niemieckiego w 973r. poprzez zawarcie układu mającego na celu zaprowadzenie chrześcijaństwa w kształtującym się państwie węgierskim jednocześnie bez uzależniania go od zwierzchnictwa niemieckiego. Ostatecznie dzieło zjednoczenia państwa nie zostało ukończone ze względu na niespodziewaną śmierć Gejzy w 997r. Wówczas panowanie na Węgrzech przejął jego syn, Stefan.
Stefan był synem Gejzy i Sarolty pochodzącej z rodziny gyuli siedmiogrodzkiego. Wraz z ojcem przyjął chrzest w 974r. i zmienił pogańskie imię Vajk na chrześcijańskie Stefan. Był wychowankiem znanego misjonarza chrześcijańskiego- św. Wojciecha. W 995r. poślubił Gizelę, córkę bawarskiego księcia Henryka II Kłótnika. Przejęcie przez Stefana władzy po śmierci ojca przebiegało burzliwie- rozpoczęły się walki z wodzami szczepów Koppány i Ajtony, a także z gyulą siedmiogrodzkim. Starcia ostatecznie rozstrzygnęły się na korzyść Stefana, co doprowadziło do wzmocnienia władzy i utrwalenia spójności wewnętrznej kraju. Koniec wewnętrznych sporów uważa się za rozpoczęcie istnienia jednolitego państwa węgierskiego. Czynnikiem który dodatkowo umacnia to przekonanie jest koronacja Stefana na króla Węgier w 1001 r. z rąk papieża Sylwestra II.
Stefan I, pierwszy w historii król Węgier, musiał zmierzyć się z niebezpieczeństwem napływającym ze strony państw ościennych, które zaniepokojone wzrostem znaczenia Węgier na arenie międzynarodowej decydowały się na atak. Cesarz Niemiec, Konrad II, rozpoczął wojnę z państwem węgierskim w 1030r. Wyprawa zbrojna na Węgry nie powiodła się, gdyż wojska cesarskie zostały rozgromione przez siły Stefana I. Od tej chwili granica między Węgrami a Cesarstwem Niemieckim, a później Austrią, ustaliła się na rzece Litawie. Dodatkowo w 1005 r. król Stefan zorganizował wyprawę na Bułgarię, a także rozgromił księcia Achtuma, pod którego panowaniem znajdowały się południowo- wschodnie Węgry. Władca Węgier przyłączył również do kraju utraconą w 1003r. na rzecz władcy Rzeczpospolitej, Bolesława Chrobrego, obecnej Słowacji (dawniej Górnych Węgier). Pod koniec swojego panowania wcielił do swojego państwa część Siedmiogrodu. Zatem u schyłku panowania Stefana I granice Węgier sięgały na południu rzeki Drawy, na zachodzie Litawy.
Warty uwagi jest również fakt, iż Stefan I w ramach prowadzonej polityki zagranicznej dopuszczał się również schematu zawierania korzystnych małżeństw. W celu nawiązania bliskich kontaktów z Wenecją przypieczętował małżeństwo swojej siostry z dożą Otto Orseolo; w przypadku Chorwacji syn Stefana- Emeryk poślubił siostrę Krzesimira III, króla Chorwacji. Typ tej polityki zagranicznej był zbliżony do dynastycznej prowadzonej w późniejszych wiekach przez dwa wielkie rody Europy- Jagiellonów i Habsburgów.
Po przejęciu tronu Węgier przez Stefana, nowy król rozpoczął zaprowadzanie porządku wewnątrz swojego kraju. Powstały dwa oddzielne zbiory praw, które były kodyfikacją nowego porządku społecznego zaprowadzonego przez władcę. Na mocy tych praw król posiadał nieograniczona władzę wojskową, sądowniczą, wykonawczą i ustawodawczą. Nowe przepisy zabezpieczały prawo własności i przewidywały surowe kary za naruszenie go. Niewolnicy w świetle nowego prawa również stanowili własność prywatną pana; mogli być sprzedawani, oddzielani od rodzin; za zabicie niewolnika jego panu nie groziła żadna kara. Pośród nowo nadanych praw królewskich znajdował się również szereg przepisów regulujących kwestie wyznaniowe w kraju.
Stefan I był organizatorem węgierskiej prowincji kościelnej. W związku z przyjęciem przez siebie chrztu, zadecydował, iż chrześcijaństwo w obrządku rzymsko-katolickim ma się stać religią dominująca w jego państwie. Król ufundował dwa arcybiskupstwa- w Esztergom i Kalocsy, a także biskupstwa w Csanád, Eger, Wielkim Waradynie, Pięciokościołach, Györ, Alba Julia, Veszprém i Vác oraz kilka klasztorów. Wydarzenie to uniezależniło kościół węgierski od wpływów niemieckich. Patronem arcybiskupstwa w Esztergom został św. Wojciech. W XI wieku temu arcybiskupstwu podlegały biskupstwa w Eger, Pécs, Györ, Veszprém i Vác, od XII wieku w Nitrze, natomiast od 1227r. także biskupstwo Kumanów. Arcybiskupstwo Ostrzyhomskie (Esztergom) z czasem stało się siedzibą prymasa Węgier. Biskupi byli mianowani przez króla, niezależnie od władzy papieskiej. Król Stefan przyznał kościołowi węgierskiemu szereg praw, m.in.: uczynił go największym po królu obszarnikiem w państwie, a także zobowiązał poddanych do oddawania mu dziesięciny. Dzięki ufundowaniu przez żonę św.Stefana, Gizellę, kościoła katedralnego, biskupowi weszprymskiemu przysługiwało prawo koronacji królowej węgierskiej. Organizacja Kościoła i sprowadzenie zakonów na tereny Węgier (pierwszy był zakon benedyktynów osadzony w Pannonhalma) było wielkim krokiem naprzód w podniesieniu gospodarczym i kulturalnym całego kraju.
Innym wielkim osiągnięciem króla Stefana było zorganizowanie administracji państwowej. Cały kraj został podzielony na komitaty, często porównywanych do województw. Podziału dokonano na zasadzie terytorialnej z całkowitym pominięciem obowiązującej dotychczas wspólnoty rodowej. Początkowo były one prywatno-prawnym organem królewskim. Na czele każdego komitatu stał żupan (łac. comes, węg. ispán). Jego zadaniem było aż do XIII w. zarządzanie majątkami królewskimi położonymi na obszarze komitatu, ściąganie podatków, zastępowanie króla w sądach, a w przypadku wojny dowodzenie wojskowymi oddziałami komitackimi. W ramach wynagrodzenia otrzymywali oni 1/3 dochodów królewskich z komitatów. Żupani byli mianowani spośród najbliższych zaufanych króla i byli od niego w pełni zależni. Ważnym elementem administracyjnym, a także siedzibą żupanów były zamki. Za czasów panowania króla Stefana było ich 45. Od XIII w. zaczęto zwoływać tzw. zjazdy komitatów (congregatio generalis) gromadząc w ten sposób szlachtę dwóch lub trzech komitatów. Zwoływał je palatyn i były one poświęcone sądownictwu. Centralnym organem dla wszystkich komitatów stał się dwór królewski. Na dworze króla zastępował palatyn, którego można nazwać zwierzchnikiem żupanów (łac. comes palatinus, węg. nádorispán, czyli nadworny żupan). Palatyn był prywatnym funkcjonariuszem królewskim, aczkolwiek zajmowane przez niego stanowisko nie było jeszcze określane mianem urzędu.
Opisując administrację państwa węgierskiego należy nadmienić, że jej struktura była organizowana na wzór słowiańskiej. Madziarowie podczas swoich wypraw łupieżczych podbili Słowian, którzy posiadali wykształtowaną administrację. Zmieniając tryb życia z nomadycznego na osiadły przejęli zarówno strukturę administracyjną Słowian, jak i część nazewnictwa związanego z tą dziedziną.
Kwestią która pozostała do uregulowania władcy była sprawa sukcesji tronu. Początkowo na swojego następcę król wyznaczył syna, Emeryka (Imre), który niespodziewanie zginał w 1031r. w trakcie polowania. Wówczas królowi Stefanowi przyszło zmierzyć się z wyborem odpowiedniego kandydata. Zgodnie z zasadą senioratu następcą tronu powinien zostać Vazul, brat stryjeczny Stefana I. Jego kandydatura, podobnie jak trzech jego synów (Endre, Béla i Levente) została odrzucona, ze względu na to, że byli oni uważani za zwolenników starego porządku. Król ogłosił swym następcą Piotra Orseolo, syna doży weneckiego, swojego szwagra. Opór jaki wzbudziła ta decyzja wśród Arpadwiczów został brutalnie stłumiony- Stefan I nakazał oślepić Vazula, a jego synów wypędzić z kraju. Dnia 15 sierpnia 1038r. król zmarł; władzę zgodnie z wolą starego króla przejął Piotr Orseolo. Władcę pochowano w katedrze w Székesfehérvár. W 1083 roku, dzięki staraniom króla Władysława I Świętego, "podniesiono" szczątki Stefana, co równało się kanonizacji.
Po śmierci Stefana I Świętego państwo węgierskie weszło w okres długotrwałego i ciężkiego kryzysu. Wywołały go walki dynastyczne, ludność domagająca się powrotu starego ładu, a także wierni pragnący wskrzeszenia na nowo wiary pogańskiej. Dzieło Stefana zostało zagrożone nie tylko od wewnątrz, ale również z zewnątrz, gdyż osłabiony kraj stał się celem państw sąsiadujących, w tym szczególnie Cesarstwa Niemieckiego
Wokół króla Stefana I Świętego wyrosła legenda, którą dodatkowo kumulowało ogłoszenie go przez Kościół świętym. Należy jednak pamiętać o rzeczywistym obliczu władcy Węgier- człowieku o żelaznym charakterze, bezwzględnym, niekiedy nawet okrutnym. Stefan I Święty był panującym, który umiejętnie wykorzystywał swoje zdolności przywódcze, potrafił wyzyskać koniunkturę polityczną i narzucić społeczeństwu swoją wolę. Wyniósł on swój kraj na wyższy poziom rozwoju zarówno społecznego (w warunkach feudalizmu), jak i kulturalnego. Ukończył on dzieło zjednoczenia koczowniczych plemion madziarskich zainicjowane przez jego ojca i utworzył jeden organizm silnej monarchii. Stefan I na trwałe zaznaczył obecność Węgrów na terenach Europy i konsekwentnie umacniał pozycję swojego kraju na arenie międzynarodowej. Działania te stały się historycznym warunkiem dalszej egzystencji narodu węgierskiego w Europie.
Bibliografia:
György Györffy, Święty Stefan I.Król Węgier i jego dzieło, przekład Tomasz Kapturkiewicz, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 2003, ISBN 83-7399-098-4
Sroka S. A., Historia Węgier do 1526 roku w zarysie, Bydgoszcz 2000, s. 19-21, ISBN 83-87933-75-9
Felczak Wacław, Historia Węgier, Wrocław 1983, s.21-27, ISBN 83-04-01028-3