Samoobrona. Czy czujesz się bezpieczny we własnym domu. Jakie instrumenty prawne zapewniają ci to poczucie bezpieczeństwa.

Dom to miejsce, w którym czujemy się najlepiej i najbezpieczniej. Mamy tam swój kąt, możemy w nim odpocząć i uciec choć na chwilę od problemów. Może warto najpierw zastanowić się nad znaczeniem tego słowa. Dom - przystosowany pod względem konstrukcyjnym i użytkowym budynek, przeznaczony do celów mieszkalnych - tak to słowo opisuje encyklopedia. Gniazdo, cztery kąty, budynek mieszkalny - tak słownik synonimów. A tak ja to miejsce, które zawsze będzie na nas czekać, o którym nigdy nie zapomnimy i do którego zawsze chętnie wrócimy. Tak naprawdę nawet mały pokoik może być naszym domem, wystarczy, że zawsze będziemy chcieli do niego wrócić i, że wiecznie ktoś w nim będzie na nas czekał, bo dom to też ludzie. Osoby, które nas kochają, tworzą pewne miejsca wyjątkowymi i dzięki temu możemy je nazywać domem. W domu przy bliskich chcemy czuć się bezpiecznie. Gdy się czegoś boimy, pierwszym miejscem, w którym chcemy się znaleźć jest dom, gdyż w nim czujemy się bezpiecznie. Czy zawsze jest to prawda? Czy polskie prawo gwarantuje nam poczucie bezpieczeństwa we własnym domu? Polski kodeks karny gwarantuje prawnie każdemu człowiekowi prawo do obrony siebie samego , swoich bliskich , osób trzecich oraz własnego mienia . Takie działanie jest nie tylko w pełni legalne, lecz także społecznie korzystne i pożądane. Warto najpierw zastanowić się czym jest samoobrona. Samoobrona to ogół działań mających na celu obronę przed fizycznym atakiem napastnika. Poza sensem potocznym, oznaczającym każdy sposób obrony, używa się tego terminu jako określenia sztuk walki, bez użycia broni lub używając przedmiotów użytku codziennego. Pojęcie to nie występuje w polskim systemie prawnym, w Kodeksie karnym znajdują się jedynie definicje obrony koniecznej i stanu wyższej konieczności, a w Kodeksie cywilnym istnieje instytucja samopomocy. Obrona konieczna to okoliczność wyłączająca bezprawność czynu zabronionego. Obrona konieczna jest więc jednym z kontratypów ( okoliczność wyłączająca karną bezprawność czynu). Dokonanie czynu w sytuacji obrony koniecznej oznacza, że sprawca nie będzie zań ścigany – czyn nie był bowiem bezprawny. Obrona konieczna wyłącza również bezprawność czynu niedozwolonego w prawie cywilnym. Obrona przed bezprawnym zamachem (atakiem) jest prawem gwarantowanym przez obowiązujący w Polsce Kodeks karny z 1997 roku. Prawo to jest natomiast jednym z podstawowych praw podmiotowych człowieka. Stan wyższej konieczności to termin stosowany w prawie karnym. W przypadku stanu wyższej konieczności chodzi o poświęcenie dobra chronionego prawem przez zniszczenie innego dobra chronionego prawem, pod warunkiem, że dobro zniszczone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego albo też nie przedstawia wartości oczywiście wyższej. Zagrożenie (niebezpieczeństwo) może być rzeczywiste - musi zachodzić w faktycznie obiektywnej rzeczywistości , bezpośrednie - musi stwarzać natychmiastowe zagrożenie, skierowane przeciwko dobru prawnie chronionemu, może pochodzić od człowieka, od zwierzęcia, lub poprzez działanie sił naturalnych. Działanie podjęte w celu ratowania dobra musi być zgodne z zasadą subsydiarności – poświęcenie jednego dobra w celu uratowania dobra drugiego musi być jedynym wyjściem; dla ratującej osoby nie może być innego alternatywnego rozwiązania; oraz zgodne z zasadą proporcjonalności – dobro ratowane musi przedstawiać wartość wyższą niż dobro poświęcone. Prawo określające granice obrony koniecznej oraz okoliczności umożliwiające prawo do skorzystania z tego kontratybu zostały zamknięte w art.25 Kodeksu Karnego w rozdziale III :
Art.25.1.Nie popełnia przestępstwa , kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni , bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem .
2.Wrazie przekroczenia granic obrony koniecznej , w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu , sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary , a nawet odstąpić od jej wymierzenia .
3.Sąd odstępuje od wymierzenia kary , jeżeli przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okoliczności zamachu .
Rozszerzeniem tych uprawnień jest art.243 Kodeksu postępowania Karnego określający warunki zezwalające każdemu człowiekowi na ujęcie sprawcy przestępstwa :
Art.243.1.Każdy ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa , jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości.
2.Osobę ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce Policji.
Oznacza to ni mniej ni więcej iż każdy człowiek zaatakowany na ulicy , we własnym domu , w pracy i każdym innym miejscu i w innych okolicznościach ma prawo odeprzeć atak. Istotą działania w obronie koniecznej jest odpieranie zamachu. Adresatem tych działań jest tylko napastnik i jego dobro. Odpieranie zamachu kosztem dobra osoby trzeciej nie będzie działaniem w ramach obrony koniecznej, lecz może w tym przypadku zachodzić stan wyższej konieczności. Zasada obrony koniecznej sformułowana w Kodeksie karnym nie stawia wymogu, aby dobro zagrożone zamachem przedstawiało większą wartość niż dobro zaatakowane przez broniącego się. Natomiast wartość chronionego dobra powinna mieć wpływ na charakter (środki) podjętej obrony. Im bardziej wartościowe, ważkie jest dobro chronione, tym ostrzejsze środki obrony są dopuszczalne, włącznie z ciężkim naruszeniem ciała lub zabiciem napastnika. Istnieje jednak warunek umiarkowania obrony – nie może wystąpić rażąca dysproporcja między dobrem zaatakowanym zamachem a dobrem napastnika, przeciwko któremu skierowane jest działanie obronne. Prawo do obrony koniecznej jest prawem samoistnym, toteż przysługuje również wówczas, gdy istnieje możliwość uniknięcia zamachu (np. ucieczka, wezwanie policji). Przepisy karne wymagają, aby środki obrony nie przekraczały granicy konieczności w zakresie siły i rodzaju, czyli aby były konieczne (niezbędne) dla odparcia zamachu. Osoba odpierająca zamach musi działać w celu jego odparcia, co zakłada świadomość zamachu i wolę obrony dobra zaatakowanego. Jeżeli działania podjęte w ramach obrony koniecznej nie odpowiadają stawianym im wymogom i powodują naruszenie jakiegokolwiek dobra napastnika: życia, zdrowia, czci, mienia, to wówczas następuje przekroczenie granic obrony koniecznej. Przekroczenie takie ma miejsce, gdy środki lub sposoby obrony były niewspółmierne do niebezpieczeństwa zamachu – sytuację taką określa się mianem ekscesu intensywnego; obrona jest przedwczesna lub spóźniona – określona jako eksces ekstensywny. Naruszenie jakiegokolwiek dobra napastnika, gdy granica obrony koniecznej jest przekroczona, stanowi przestępstwo. Ponieważ przepisy karne nie znają przestępstwa przekroczenia granic obrony koniecznej, to odpowiedzialność karna, w zależności od przypadku naruszenia czyjegoś dobra w związku z przekroczeniem granic obrony koniecznej, będzie ponoszona w zależności od rodzaju naruszonego dobra. Jednakże Kodeks karny, uwzględniając fakt, że przestępstwo zostało popełnione nie z własnej winy, i że w momencie zamachu trudno jest określić granice obrony koniecznej, przewiduje, że w razie przekroczenia granic obrony koniecznej sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. A w sytuacji, gdy przekroczenie granic byłoby wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami zamachu, a więc w warunkach tzw. afektu astenicznego, ustawodawca przewidział iż sprawca nie podlega karze , co ma istotne znaczenie na gruncie prawa procesowego, albowiem niepodleganie przez sprawcę karze jest negatywną przesłanką procesową (art. 17 § 1 ust. 4 kpk), czyli postępowania karnego nie wszczyna się a wszczęte umarza. Nie każdy zamach na dobro własne lub innej osoby uprawnia jednak do podjęcia obrony. Podjęcie obrony koniecznej uzasadnia tylko zamach, który jest bezprawny, bezpośredni i rzeczywisty. Ażeby uznać jakiś czyn za zamach, to czyn ten musi mieć charakter czynu bezprawnego. Bezprawność czynu polega na tym, iż czyn ten jest sprzeczny z obowiązującym prawem (normą prawną). Nie chodzi tu oczywiście o bezprawność w ogóle, lecz wyłącznie o bezprawność (sprzeczność z normą prawną), która jest elementem przestępstwa i pociąga za sobą odpowiedzialność karną. Bezprawnie może działać tylko człowiek odpowiadający za swoje czyny, tak więc np. atak zwierzęcia lub osoby niepoczytalnej nie jest zamachem, a zabicie takiego napastnika we własnej obronie nie jest działaniem w obronie koniecznej, lecz działaniem w stanie wyższej konieczności. W pewnych warunkach czyn zawierający znamiona przestępstwa, a więc czyn bezprawny, nie ma cechy bezprawia karnego. Najczęściej występującym przypadkiem braku bezprawności czynu jest działanie w granicach swego prawa lub obowiązku prawnego. Obrona konieczna nie jest dopuszczalna przeciwko obronie koniecznej, gdyż działanie w obronie koniecznej jest dozwolone przez prawo, a zatem nie posiada cechy bezprawności. Kolejnym warunkiem dopuszczającym działanie w obronie koniecznej jest to, że zamach musi być rzeczywisty. Zamach musi mieć zatem charakter przedmiotowy, a nie podmiotowy, to znaczy, że zamach musi istnieć w rzeczywistości, a nie w wyobraźni rzekomo napadniętego. Odpowiedzialność w takich przypadkach nie jest rozpatrywana na płaszczyźnie obrony koniecznej, której nie ma, lecz na płaszczyźnie błędu (obrona urojona). Ostatnim wreszcie warunkiem dopuszczającym obronę konieczną jest wymóg, aby zamach był bezpośredni, to znaczy, aby powodował bezpośrednie niebezpieczeństwo dla zagrożonego dobra. Nie może to być niebezpieczeństwo przewidywane lub minione. Nie oznacza to, że broniący się musi oczekiwać na zamach sprawcy, by móc powoływać się na działanie w ramach obrony koniecznej. Wystarczy, że z okoliczności sytuacji jednoznacznie wynika, iż napastnik przystępuje do ataku na dobro prawem chronione. Konieczność obrony koniecznej oznacza działanie w taki sposób i takimi środkami, jakie są w danej sytuacji niezbędne do odparcia zamachu; w doktrynie panuje spór czy obrona konieczna ma charakter samoistny czy subsydiarny. Subsydiarność obrony koniecznej – odparcie zamachu kosztem napastnika usprawiedliwione jest wtedy, gdy nie było innego racjonalnego sposobu uniknięcia zamachu. Samoistność obrony koniecznej – odparcie zamachu kosztem napastnika jest usprawiedliwione samym bezprawnym i bezpośrednim zamachem na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Nie jest tutaj warunkiem brak możliwości uniknięcia zagrożenia zaatakowanego dobra w inny sposób niż przez poświęcenie dobra napastnika. Względna subsydiarność obrony koniecznej – wolno korzystać z niej tylko wtedy, gdy jest to konieczne (racjonalnie z punktu widzenia społecznych przekonań i odczuć). Przyjęte tu stanowisko nie oznacza, że np. zaatakowany musi zawsze wybrać drogę ucieczki. Obrona musi być współmierna ― co oznacza iż nie możemy użyć większej siły ani silniejszego środka ze środków przez nas dysponowanych niż wystarczający do odparcia zamachu wyrządzając napastnikowi możliwie najmniejszą szkodę. Problemem jest użycie odpowiednich środków technicznych . Przepisy nie narzucają konkretnych środków do odparcia konkretnego typu aktu ― lecz nakazują użycie środków i sposobów niezbędnych do odparcia zamachu.
Godnym uwagi jest także to iż przepisy polskiego prawa nie nakazują korzystania z innych możliwości wyjścia bezpiecznie z sytuacji bezpośredniego i bezprawnego zamachu ― to znaczy iż nie musimy korzystać z możliwości ucieczki czy też prosić o pomoc innych osób. Celem prawodawcy było niedopuszczenie do sytuacji w której prawo musiałoby chylić czoła przed bezprawiem , co dla spokojnego obywatela oznacza iż bez żadnych obaw odnośnie odpowiedzialności karnej może użyć siły w sytuacji bezpośredniego zagrożenia , konfrontacji z napastnikiem .
Sprawy dotyczące obrony koniecznej i przekroczenia jej cienkiej granicy powodują oburzenie opinii publicznej. Ludzie odbierają osądzanie człowieka który niejednokrotnie bronił swojej rodziny czy dorobku życia, jako wielką niesprawiedliwość. Burzy to zaufanie do państwa które powinno stać na straży bezpieczeństwa swoich obywateli.
Dla podniesienia poczucia bezpieczeństwa ogółu społeczeństwa, a także dla odstraszenia potencjalnych bandytów uważam że władza ustawodawcza powinna wprowadzić zapis pozwalający nie wnosić prokuratorowi aktu oskarżenia, nawet w przypadku przekroczenia teraźniejszych granic obrony koniecznej. Trzeba pamiętać o tym że ofiara, która jest napadnięta nie może wiedzieć czy bandyta zamierza ją tylko okraść, czy może chce ją zabić. Takim sytuacjom towarzyszy strach, stres i dzieją się one w tak krótkich urywkach czasu, że nie można wymagać od osoby atakowanej, aby dobierała ona takie środki obrony jakimi dysponuje napastnik
Uważam wiec ze należałoby całkowitą odpowiedzialność karną przenieść na napastnika. Zbliżylibyśmy wtedy nasze prawo do amerykańskiego, w którym można posunąć się nawet do zabójstwa agresora, który wtargnął na naszą posesję. Każdy człowiek powinien się czuć bezpiecznie we własnym domu i na własnym podwórku. Dlaczego więc nie miałby go bronić?
Podsumowując: Dom to mój mały azyl. Zawsze chętnie do niego wracam. Czuję się w nim bezpiecznie , bo wiem ,że nikt mi nic złego tutaj nie zrobi. Mam tu taką małą ,,oazę spokoju’’. To moje zdanie i nie każdy musi się ze mną zgodzić, ale tak właśnie uważam i mam nadzieję, że kto inny choć trochę podziela moje zdanie.

Anna Chmiel ŚSW w Kielcach II rok pedagogiki z resocjalizacją