Zaczynając tą pracę pragnę zwrócić uwagę na znamienne słowa, których autorem jest Antoni Kępiński. Stanowią one krótkie motto książki Józefa Kozieleckiego pod tytułem „Koncepcje psychologiczne człowieka”, która stała się podstawą do napisania tej rozprawy. Zatem: pragnę w sobie odnaleźć tą mądrość i odwagę, aby wyruszyć w podróż w głąb ludzkiej psychiki do tego stopnia, aby móc z pełną świadomością odpowiedzieć na pytanie: czym w gruncie rzeczy jest osobowość i jakie przesłanki ze sobą niesie koncepcja behawiorystyczna.

Zatem co też oznacza termin osobowość? Słowo to ma wiele znaczeń. Z jednej perspektywy jest to umiejętność lub zręczność w kontaktach społecznych. Z drugiej strony to najbardziej wyraźne i rzucające się w oczy wrażenie, jakie osoba wywiera na innych ludziach. Wówczas mówi się, że jednostka posiada osobowość „ agresywną”, „lękową”, czy „uległą”. Oba zastosowania tego terminu posiadają w sobie element oceniający, przez co powszechnie możemy wyróżnić osobowość dobrą i złą.

Allport wyróżnił dwa typy definicji tak zwaną biospołeczną i biofizyczną. Definicje biospołecznę wiążą się ze potocznym rozumieniem pojęcia „osobowość”, jako „społecznej wartości bodźcowej” jednostki, co sprowadza określenie osobowości do tego jak traktują ją inni ludzie. Allport wskazuję na to, że należy stosować definicje biofizyczne, w których osobowość ściśle wiążę się cechami lub właściwościami jednostki.

Możemy wyróżnić jeszcze definicję „worek”, która obejmuje osobowość poprzez wyliczenia. Zawiera wszystko co da się powiedzieć o człowieku. Dostrzegamy również definicję kładące nacisk na integrującą czy organizującą funkcję osobowości. Ten punkt widzenia określa osobowość jako organizację i strukturą nadawaną różnym odrębnym reakcjom jednostki lub zakłada, że strukturyzacja jest wynikiem działania osobowości jako aktywnej siły zewnętrznej. Nadaję ona spójność wszystkim rodzajom działań jakie podejmuje człowiek. Niektórzy wskazują na nią jako na siłę przystosowawczą , bowiem aktywizuję jednostkę do podjęcia działań mających na celu przystosowanie się. Znaczenie słowa osobowość teoretycy odnoszą też do indywidualnych aspektów zachowania.

U podłoża właściwości człowieka w ujęciu koncepcji behawiorystycznej tkwi przekonanie o jego zewnątrzsterowności, rozumianej, jako ekstremalne uzależnienie od wpływu czynników względem jego zewnętrznych, co sugeruję nam możność traktowania go w pierwszej kolejności, jako przedmiot oddziaływań. Jest to dwustronne oddziaływanie, bowiem środowisko steruje człowiekiem i człowiek również wpływa na nie i dostosowując do swoich potrzeb. Działanie te ma charakter sprawczy i nie ma ono tak doniosłego znaczenia jakie ma wpływ otoczenia. Takie ujęcie niesie za sobą próbę dehumanizacji człowieka, który z humanistycznej, kreatywnej jednostki staje się kukiełką zależną od otoczenia. Koncepcja ta powstała na przełomie XI i XX wieku. Jej podstawy dały badania takich uczonych, jak Thorndike, Tolman, Skinner, którzy zajęli się obserwacją ludzkich zachowań. Skinner, który jest współczesnym przedstawicielem tej koncepcji stwierdził, że aby poznać zachowanie jednostki musi „porzucić mit autonomicznego człowieka i przyjąć zasadę determinizmu”. Psychologie sprowadza do rangi takich nauk jak fizyka czy też biologia, bowiem za podstawę jakiejś hipotezy przyjmuję obserwację tego co da się zauważyć, czyli otoczenia człowieka, a nie sięganie do wnętrza jednostki, analizę jego wewnętrznych cech. Środowisko kształtujące zachowanie człowieka składa się z elementów społecznych i fizycznych. Środowisko obejmuje partie polityczne, szkolnictwo, rodzinę, środki masowego przekazu, instytucję kulturalne. Jest źródłem bodźców sterującymi reakcjami człowieka. Cechy osobowości, postawy, stany wewnętrzne jest są tak istotne w kształtowaniu, regulowaniu ludzkich postępowań.

Skinner podjął też kwestię tego jak środowisko działa na osobę po reakcji. Może wzmacniać pewne działania i tu należy poruszyć temat tzw. „nagród”, czyli wzmocnień pozytywnych, ale mamy również do czynienia ze wzmocnieniami negatywnymi. Odgrywają one główną rolę w sterowaniu zachowaniem. Poprzez system nagród zachowanie może zostać utrwalone. Wyróżniamy zachowanie instrumentalne, które dąży do uzyskania pewnych korzyści, pozytywnych skutków działania. Jako wzmocnienia pozytywne możemy wymienić m. in. awans, pokarm, prestiż społeczny. Jednak co dla jednej osoby jest nagrodą, dla drugiej może być karą.

Skinner utworzył procedury stosowania nagród. Pierwsza jest procedurą stałych odstępów czasowych. Opiera się ona na nagradzaniu po upływie określonego czasu. Jako przykład może nam posłużyć otrzymywanie pensji po upływie miesiąca. Nie jest to dobra procedura, ponieważ nasilenie tempa pracy następuję tuż przed wypłatą i następnie spada. Druga to procedura stałych proporcji. Osoba otrzymuję nagrodę po wykonaniu pewnego zadania. Wzmocnienie jest zależne od osiągnięć człowieka. Następna jest procedura zmiennych odstępów czasowych. Wzmocnienia są nieregularne, nie wiemy kiedy reakcja zostanie nagrodzona co może mobilizować jednostkę do ciągłej pracy. Procedura zmiennych proporcji polega na tym, że nie wiemy po jakiej liczbie reakcji zostaniemy nagrodzeni. Jeżeli nie jesteśmy w stanie tego określić to cały czas pracujemy rytmicznie i na wysokich obrotach.

Problemem może być nauczenie człowieka określonych zachowań instrumentalnych, dlatego obmyślono metody konstruowania reakcji człowieka. Bardzo ważna jest metoda kolejnych przybliżeń. Polega ona na tym, że w początkowym okresie uczenia nauczyciel chwali nawet nieznaczne postępy, potem kryteria stają się bardziej surowe. Jest to metoda czasochłonna, ale ciesząca się dużym powodzeniem.

Stosowanie pewnych technik bez znajomości problemu rodzi błędy. W przypadku stosowania systemu nagród najczęstszymi błędami są: opóźnienie wzmocnienia, nagradzanie za bierne zachowanie. Wzmocnienie powinno odbyć się zaraz po dobrym zachowaniu, tak żeby osoba była świadoma za co została nagrodzona. Ludzi powinno nagradzać się za aktywne, pozytywne zachowanie.

Występuję również zjawisko zwane sterowaniem negatywnym, popularnie określane jako kara. Opiera się ono na stosowaniu wzmocnień negatywnych takich jak np. kary pieniężne, złe stopnie w szkole, nagana, wyśmianie przez otoczenie, lincz publiczny, ograniczenie wolności i wiele innych. Kara jest narzędziem często stosowanym przy próbie zmiany zachowań dewiacyjnych i aspołecznych. Mamy z nią do czynienia w szkole, urzędach , pracy i w innych miejscach. Stosowana była już od pradziejów. Być może powszechność jej stosowania wynika z braku tolerancji i swoistego poczucia sprawiedliwości społecznej. Musimy jednak z całą świadomością powiedzieć, że kara tylko tłumi i zahamowuję zachowanie negatywne. W wyniku prowadzonych eksperymentów wysnuto wniosek, że nagroda jest skuteczniejszą formą modulowania działań człowieka. Gdy jesteśmy narażeni na karę zahamowują się nasze działania aspołeczne. Kiedy zagrożenie mija powracamy do zachowania niepożądanego. Czynimy zło w sposób zamaskowany, tak żeby uniknąć kary. Behawioryści twierdzą, że „kara może spełnić swoje zadanie, gdy włączona zostanie w całościowy program modyfikacji zachowania”. Kara nie jest wystarczającym elementem żeby zmienić ludzkie zachowanie. Należy pokazać sposób w jaki można postępować, przedstawić pewien wzór pozytywnego zachowania. Opiera się to na wskazaniu alternatywy zachowania i utworzenia warunków środowiskowych, które umożliwią zmianę. Stosowanie kary pociąga za sobą konsekwencję, skutki uboczne np. generalizacja zahamowania. Polega ona na tłumieniu zachowań zarówno pozytywnych jak i negatywnych, doprowadza do postawy biernej. W tym przypadku ludzie żyją w przekonaniu, że aktywne zachowanie się opłaca, bo nie jest nagradzane. Zaburzenia emocjonalne są kolejnym skutkiem stosowania wzmocnień negatywnych Budzą lęk, strach, gniew, agresję bądź unikanie. Może wystąpić unikanie źródła karania. W takim wypadku unikamy osoby i instytucję, które wymierzają nam kary. Wzmocnienia negatywne dostarczają negatywne wzorce zachowania, A co za tym idzie uczą agresji, uczą jak karać.

Procedurą sterowania negatywnego może być pozbawienie ludzi nagród, które otrzymywali. Przeprowadzone doświadczenia podobnie jak sama kara wywołuje skutki doraźne. Metoda ta nie powoduję tak silnych reakcji emocjonalnych jak sama kara.

Skinner zwraca uwagę na to, że odpowiednie wymodelowanie środowiska niweluję zachowania aspołeczne. Zatem jeśli zlikwidujemy zagrożenia, doprowadzimy do rozwoju kultury, wówczas dojdzie do poprawienia postaw jednostek.

Następnym elementem w koncepcji behawiorystycznej jaki poruszę jest godność i wolność człowieka. Wolność według behawiorystów zależy od obecności w otoczeniu bodźców niepożądanych Bodźce te dzielimy na naturalne np. powodzie, epidemie, zagrożenia fizyczne. Drugim rodzajem podniet są omówione już wzmocnienia negatywne. „Zachowanie człowieka jest tym bardziej wolne, im mniej znajduje się w jego środowisku bodźców niepożądanych”. Wolność wiążę się głównie z brakiem w środowisku wzmocnień negatywnych. Jako przykład można podać socjalizm, który ograniczył wolność obywateli wprowadzając cenzurę, czy też sytuacja ucznia w szkole. Zatem ludzie chcący posiadać wolność muszą o nią walczyć m. in. poprzez eliminację bodźców awersyjnych. Wolność jest ograniczana także przez aparat rządzący, ustalający pewne zasady życia w państwie, które ograniczają zakres działań obywateli.

Godność wg Skinnera związana jest ze wzmocnieniami pozytywnymi. Główną rolę odgrywają szacunek i uznanie w społeczeństwie. Behawioryści sformowali prawa dotyczące godności. Jedno z nich mówi „wielkość uznania społecznego, które potwierdza godność jest odwrotnie proporcjonalny do znajomości rzeczywistych przyczyn zachowania”. Oznacza to, że im mniej znamy przesłanek, przyczyn dlaczego dana osoba coś robi tym większy wzbudza w nas podziw. Skinner pozbawił człowieka jego godności i wolności, które w jego mniemaniu były domeną środowiska, bowiem z niego wynikały, nie były integralną częścią jednostki.

Behawioryści zajęli się próbą modyfikacji reakcji człowieka , które są mierzalne i obserwowalne. Te działanie nazywamy inżynierią behawiorystyczną. Gałęzią inżynierii jest terapia behawiorystyczna. Jej celem jest oduczenie reakcji patologicznych

Niepożądane zachowania mogą zostać wyeliminowane w procesie zwanym desensybilizacją, który opiera się na przekonaniu, że negatywnych zachowań możemy się oduczyć. Została opracował przez Wolpego. Składa się z trzech etapów. Pierwszy etap ma na celu odnalezienie przyczyny lęku lub agresji. Tworzona jest hierarchiczna lista bodźców, zaczynająca się od bodźców najsłabszych, a kończąca na najmocniejszych. Drugi etap jest poszukiwaniem sytuacji, które neutralizują reakcję lękową. Wykorzystujemy w tym etapie relaksację, która prowadzi do rozluźnienia mięśni i zredukowania napięcia. Możemy zastosować środki farmakologiczne, dobre jedzenie, zabawę. W trzecim etapie zestawiana jest sytuacja neutralizująca z lękotwórczą. W warunkach relaksacji pacjent jest poddawany działaniu najsłabszego bodźca lękotwórczego. Jest to metoda przynosząca dobre efekty jednak droga i czasochłonna. Następną metoda eliminacji złych zachowań jest terapia awersyjna polegająca na podaniu jednocześnie dwóch wzmocnień negatywnych i pozytywnych. Została ona wykorzystana do oduczania alkoholików picia. W tej sytuacji bodźcem pozytywnym jest alkohol, a negatywnym środek farmakologiczny wywołujący wymioty.

Skinner opierając się o zasady behawiorystyczne napisał znakomitą książkę pod tytułem „Walden Two”. Jest to powieść o utopijnym państwie; w którym idealna, bezstresowa rzeczywistość pozwala sterować zachowaniami ludzi. Używane są tu wyłącznie wzmocnienia pozytywne. Dzieci były wychowywane przez specjalistów, ponieważ rodzice nie są w stanie tak szybko opanować zasad stosowania nagród. Kształcenie dziecka było permanentne i instrumentalne. Odbywało się od pierwszego roku życia w tzw. Akwarium, gdzie panował dogodny mikroklimat. Znajdowały się tam zabawki. Dziecko było nagie zatem nic nie krępowało jego ruchów. W tym państwie nie ma rywalizacji, która utrudnia rozwój nawyków społecznych. Rywalizacja łączy się z karą, ponieważ w takim układzie zawsze ktoś wygra i zostanie nagrodzony, a druga osoba przegra i sama przegrana może być karą, ponieważ w pewnym sensie poniża tą osobę. Panowała tu współpraca we wszystkich dziedzinach życia.

W dobie socjalizmu zgodnie z marksistowską ideologią z Polaków chciano utworzyć utopijne państwo i nowego człowieka- homo sovieticus. Człowiek ów miał przedkładać dobro państwa ponad swoje, miał być produktywny, podporządkowany władzy, nie powinien wierzyć w Boga, sensu życia powinien doszukiwać się w socjalizmie. Miał być tworem zewnątrzsterownym tworzonym na potrzeby władzy socjalistycznej. Jednak ta próba uformowania, podporządkowania sobie Polaków skończyła się fiaskiem, doprowadziła wręcz do buntu.

Poglądy behawiorystów są szalenie kontrowersyjne, mimo to znalazły one uznanie w Stanach Zjednoczonych i wielu innych państwach. Dzięki ich pracy dostrzegamy jaki wpływ na nasze zachowanie ma środowisko fizyczne i społeczne. Ich praca jest niejako kontynuacją nauki Darwina. Pokazali jak istotne w procesie wychowania jest stosowanie nagród. Kolejną zasługą jest zlikwidowanie egocentrycznego przekonania o całkowitej autonomii człowieka. Jedną z przyczyn krytyki tej koncepcji jest traktowanie jednostki jak robota, mechanizm zależny wyłącznie od otoczenia, w którym się znajduję, brak tu jest miejsca dla wewnętrznych przeżyć, spontaniczną twórczość człowieka. Malują oni obraz człowieka jednowymiarowego, widzianego z jednej perspektywy wyłącznie pod kątem jego zewnątrzsterowności. Co jest błędem. Podejście do osoby jako tworu złożonego, niezwykle skomplikowanego jest najlepszym początkiem do próby opisania koncepcji psychologicznej człowieka. Moim zdaniem w każdej z koncepcji psychologicznej człowieka jest element prawdy i ich łączne ujęcie pozwoli nam w dużym stopniu zrozumieć człowieka. Historia pokazała nam wielokrotnie, że człowieka czasami trudno urobić pod pewien wzór postępowania, a próby takiej mogą doprowadzić do buntu. Za przykład może nam posłużyć sytuacja, która miała miejsce w czasie drugiej wojny światowej kiedy to Niemcy chcieli wybić Żydów i groziły surowe kary za udzielanie pomocy ludności niearryjskiej, co jednak nie zniechęciło niektórych ludzi do otaczania wsparciem tej nacji. Również Polacy w socjalistycznych warunkach nie dali ulepić z siebie „komunistycznych sługusów”. Przy tej koncepcji można poruszyć kwestie sekt, które również poprzez próbę manipulacji zewnętrznej człowieka starają się wciągnąć go w swoje okowy.

Bibliografia:

1. Kozielecki Józef, „Koncepcje psychologiczne człowieka”, wyd. Żak, Warszawa 1995r., wydanie piąte

2. Calvin S. Hall, Gardner Lindzey, John B. Campbell, ,,Teorie osobowości”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006r., wydanie nowe

3. Burrhus F. Skinner, „Poza wolnością i wolnością”, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978r.