W III części „Dziadów” Adam Mickiewicz opisał narodowe męczeństwo. Ze wstępu dowiadujemy się, że cierpienie jest nieodłącznie związane z Polską i Polakami. W utworze przedstawione zostały metody, które przy nękaniu ludzi stosowali Rosjanie.

Senator Nowosilcow pragnął zyskać względy cara, ponieważ popadł w niełaskę. Chciał przypodobać się władcy. Niestety jego śledztwa nie przynosiły znaczących efektów, dlatego też często oskarżał ludzi bezpodstawnie o spiskowanie przeciw władcy. Zatrzymani nie znali powodów aresztowania, więc nie mogli się bronić. Procesy były z góry przesądzone. Zapadał wyrok skazujący, gdyż senator Nowosilcow pełnił funkcję zarówno oskarżyciela, jak i sędziego. Przykładem może być proces wytoczony przeciw stowarzyszeniu filaretów i filomatów. Obydwie organizacje zamknięto, jednak po roku od tego wydarzenia ich członków postawiono przed sądem.

Nowosilcow w prześladowaniach był osobą okrutną, bezwzględną, bez skrupułów i zasad. Potrafił ukarać każdego, bez względu na wiek. Nie było w nim współczucia dla osób katowanych. Podejmował decyzje instynktownie, bez zastanowienia jakby wiedział, jak najlepiej ukarać winnego. W swoich działaniach zawsze był systematyczny. Działania Nowosilcowa były gorsze od wojen, które cechowała brutalność.

W klasztorze ojców Bazylianów, gdzie więziono Polaków, panowały niegodne warunki. Aresztowani przebywając w zimnych, ciemnych celach zatracili poczucie czasu. Nie wiedzieli jak długo będą odsiadywać swój wyrok. Byli głodzeni, a często także truci. Traktowano ich jak myszy i szczury, które trzeba wytępić.

Wobec więźniów stosowano przemoc fizyczną, torturując ich oraz psychiczną przez prześladowanie. Prowadzono kilkuletnie śledztwa, manipulowano zeznaniami, a także stosowano szantaż emocjonalny. Przykładem może być postać Kajetana Przeciszewskiego, filareta, który z obawy przed aresztowaniem zastrzelił się. Wolał popełnić samobójstwo niż przejść okrutne tortury.

W historię Cichowskiego wprowadza nas Adolf podczas balu. Jako młody mężczyzna był on dowcipny i towarzyski. Rosjanie upozorowali samobójstwo Cichowskiego, by w ten sposób wszyscy o nim zapomnieli. (Cytat- „ szuka rząd, ale śladu dotąd nie wytropił, - Na koniec powiedziano: zabił się utopił. Policyja dowodem stwierdziła domysły, znaleziono płaszcz jego nad brzegami Wisły.”). Gdy przez kilka lat przebywał w Rosyjskim więzieniu nie było mu łatwo. Nad Cichowskim znęcano się, zadawano mu kary cielesne i zastraszano. Mężczyzna nie mógł spać po nocach, przez co był wyczerpany. Pojono go opium i karmiono słonymi śledziami, nie dając wody do picia. Metody działania Rosjan doprowadziły Cichowskiego do obłędu, lęku przed światem, zaburzeń równowagi psychicznej, szaleństwa i strachu. Po tym, co wycierpiał nie mógł normalnie żyć. Każdy dźwięk kojarzył mu się z cierpieniem i męką. Cytat „ na klamki trzask on myśli zaraz: idą śledzić; odwraca się i głowę na ręku opiera, zdaje się, że przytomność, moc umysłu zbiera: ścina usta, by słowa same nie wypadły, oczy spuszcza, by szpiegi z oczu, co nie zgadły. Pytany, myśląc zawsze, że jest w swym więzieniu, ucieka w głąb pokoju i tam pada w cieniu, krzycząc zawsze dwa słowa: Nic nie wiem, nie powiem!”

Polacy jednak nie poddawali się. Próbowali się bronić, robić co mogą, aby przetrwać. Niestety Rosjanie również nie dawali za wygraną. Za przykład może służyć historia młodego Rollisona. Ponieważ odmawiał zeznań, okrutnie go pobito. Chłopak był głodzony, żył w nieludzkich warunkach. Mimo ogromnego cierpienia i załamania psychicznego nie wydał przyjaciół. By zatuszować sprawę Nowosilcow rozkazał wypchnąć go przez okno celi, pozorując samobójstwo. Młodzieniec jednak przeżył.

To nie wszystkie formy terroru stosowane przez Rosjan na czele z Nowosilcowem. Często zamykano szkoły, więziono uczniów, zmuszano ich do przymusowej pracy (np. w kopalniach), zsyłano na Sybir. Dodatkowo, wykształcona młodzież nie mogła pracować w urzędach publicznych.

Jednak nie wszyscy Rosjanie byli okrutni. Pojedyncze jednostki kierowały się uczuciami, mimo, że służyły wrogowi. Można u nich zaobserwować wrażliwość na ludzkie cierpienie. Przykładem jest historia Wasilewskiego (str.106).

W scenie więziennej Żegota opowiada opowieść, która jest przeróbką bajki „Diabeł i zboże” Antoniego Goreckiego, autora bajek, zwłaszcza o tematyce politycznej. Fragment ten symbolicznie ukazuje cierpienie młodzieży polskiej pod zaborem rosyjskim.

Po wygnaniu człowieka z Raju, Pan Bóg nie chciał zostawić Adama bez pożywienia, pomocy i wsparcia. Rozkazał więc Aniołom rozsypać ziarna zbóż na jego drodze. Adam nie wiedział jednak do czego one służą, dlatego zignorował je. W nocy przyszedł Diabeł i uznał, że w zesłanym przez Boga darze musi tkwić jakaś potężna siła. Postanowił ukryć ziarno przed ludźmi, by oni nie odkryli jego potężnej wartości. Dlatego zasypał go ziemią i zniknął zadowolony z siebie. Wiosną, zdziwiony Diabeł dostrzegł, iż ze schowanego wcześniej ziarna wyrastają trawa, kwiecie, kłosy i nasienie.

ZNACZENIE SYMBOLICZNE BAJKI

Zakopane Ziarno w tej opowieści symbolizuje młodzież, która jeszcze nie dojrzała i nie zdążyła przysłużyć się ojczyźnie, ale została wywieziona przez Rosjan na Syberię.

Diabeł to car, który usiłuje zniszczyć młodych ludzi. Stosując liczne prześladowania, tortury. Oddziela ich od ojczyzny. Nie zdaje sobie sprawy z tego, że prześladowania scalają naród, który wierzy, że cara można pokonać. Jego działania prędzej czy później obrócą się przeciwko niemu. Zamiast zaplanowanego dzieła zniszczenia, mamy do czynienia z odrodzeniem się życia. Kiełkujące, rosnące i wydające plon ziarno symbolizuje odrodzenie, nowe pokolenia, które dopiero urodzą się i będą stawiać czoło wszelkim przeciwnościom losu. Zło w konfrontacji z dobrem może odnieść tylko chwilowe zwycięstwo. Tak jak car tylko na chwilę może czuć się zwycięzcą.

Przykład: Janczewski – stał się słabszy fizycznie, ale silniejszy psychicznie (str.105)

Bóg – nigdy nie zostawi ludzi w potrzebie, będzie wiernie trwać u ich boku, Polacy zawsze mogą liczyć na Jego pomoc, wsparcie, zrozumienie, opiekę i troskę.

Podsumowując Rosjanie nie przebierali w środkach. Za wszelką cenę starali się zniszczyć w zarodku ducha narodu. Polacy musieli ponieść okrutną i bezwzględną karę. Pomimo tego młodzi za wszelką cenę starali się zachować tożsamość narodową. Chcieli, by duch narodu polskiego przetrwał.