Materiały do ćwiczeń z Zoologii leśnej.

Zoologia (od gr. zoon = zwierzę, i logos = słowo, myśl, rozumowanie) jest nauką o zwierzętach, czyli o wszystkich żywych organizmach zdolnych do przemieszczania i odżywiania się, z wyjątkiem mikroorganizmów (o których traktuje mikrobiologia) a także ich zachowaniach i budowie. W skład jej wchodzą nauki zajmujące się poszczególnymi grupami zwierząt, m.in.: protozoologia, entomologia, ichtiologia, herpetologia, ornitologia i teriologia. Gałęziami zoologii są także nauki o zwierzętach poprzednich epok (paleozoologia i paleozoogeografia), o strukturze populacji zwierzęcych i ich wzajemnym oddziaływaniu na środowisko (ekologia) czy zachowaniu i psychice zwierząt (etologia, zoopsychologia) oraz nauki obejmujące systematykę wszystkich organizmów zwierzęcych, także nauki zajmujące się budową i funkcjami ciała zwierząt, np.: anatomia, fizjologia, morfologia, embriologia, cytologia.

Historia:

Na świecie:

CIEKAWOSTKA: W średniowieczu wytaczano zwierzętom procesy o działanie na szkodę ludzi np.: proces przeciwko pędrakom w Szwajcarii

Pierwsze prace z dziedziny zoologii są autorstwa Arystotelesa (IV w. p.n.e.). Spośród około 300 jego dzieł do najważniejszych należą: Zoologia (Historia naturalna zwierząt), O częściach zwierząt oraz O pochodzeniu zwierząt. Arystoteles jest nazywany ojcem zoologii. W I w n. e. Pliniusz Starszy wydał Historia Naturalis która była swego rodzaju encyklopedią, zawarł tam wiele niesprawdzonych informacji np.: o różnej maści potworach, pozycje te można spokojnie odłożyć na półkę z bajkami. Inaczej rzecz się ma z pismami Galena (130-200 r. n. e.) greckiego lekarza, który zajmował się anatomia i fizjologią. W XV wieku dzięki podróżom Kolumba nastąpił prawdziwy rozkwit zainteresowania zwierzętami, rozwinęło się kolekcjonerstwo, zakładano pierwsze ogrody zoologiczne (Tower w Londynie).

J-B. Lamarck o podwójnym nazewnictwie: „Nazwa rodzajowa jest dzwonem, natomiast sercem dzwonu jest właściwa nazwa gatunkowa. Dopiero ich wspólne działanie daje dźwięk, w tym wypadku nazwę gatunku.”

Wiek XVII przyniósł zainteresowanie „wnętrzem” dzięki wynalezieniu pierwszego mikroskopu (Hook, van Leeuwenhoek), spowodował on przełom w badaniach i metodach badań biologicznych.

Kolejnym krokiem milowym w rozwoju zoologii było wprowadzenie układu systematycznego (XVIII w. Karol Linneusz twórca podwójnego nazewnictwa)

W dziele Histoire naturelle des animaux sans vertèbres (t. 1-7, 1815-1829) J-B. Lamarck wprowadził podział zwierząt na kręgowce i bezkręgowce oraz rozróżnił 10 gromad bezkręgowców. Jako pierwszy sformułował także teorie ewolucji w świecie zwierząt.

W Polsce zainteresowanie zoologią datuje się dużo później. Najważniejsze z historycznego punktu widzenia są wydawnictwa książkowe:

• 1573 r. Olbracht Strumieński dzieło o rybactwie stawowym

• 1584 r. Mateusz Cygański: „Myślistwo ptasze, w którym się opisuje sposób dostawania wszelkiego ptaka. K temu przydatne jest opisanie narodów ptaszych, i jakiego który pióra.”

• 1650-1653 r. Jan z Szamotuł (Szkot): Historia Naturalia (kompilacja encyklopedyczna)

• 1789 r. P. Czempiński – pierwszy polski podręcznik zoologii

• Okres rozbiorów pierwsi zoologowie stosowani: J. Dzierżoń i M. Siła Nowicki

Podstawowe wiadomości o pasożytnictwie.

Pasożytem jest taki organizm, który żyje na koszt innego organizmu. (Küchenmeister 1855)

Jest to taka postać współżycia organizmów różnogatunkowych, w czasie której jeden organizm (pasożyt) czerpie jednostronną korzyść, przynosząc tym szkodę drugiemu organizmowi (żywicielowi) i pozostaje z nim w mniej lub bardziej trwałym związku ekologicznym i czasowym w trakcie trwającego cyklu biologicznego. (Deryło 2002)

CIEKAWOSTKA: Istnieje pasożytnicze DNA i pasożytnictwo społeczne – pasożyty istnieją na każdym poziomie życia!!!

Pasożytnictwo jest najbardziej powszechną forma współżycia organizmów na Ziemi dzięki prostemu rachunkowi korzyści, a są to:

Stabilność siedliska (środowisko organizmu żywego jest bardziej stabilne od środowiska abiotycznego).

Ruchliwość żywiciela, pasożyt nie wydatkuje energii na przemieszczanie się, a jeśli żywiciel jest nieruchliwy to i tak wydatek poniesiony na produkcje ruchliwych propagul się opłaca.

Energia potrzebna do życia – łatwiej sukcesywnie zjadać większego od siebie niż za każdym razem polować na mniejszego.

Kumulacja ww. czynników.

Trudności z jakimi spotykają się organizmy pasożytnicze:

• Nieciągłość siedliska (żywiciele są jak wyspy)

• Nieciągłość w czasie (żywiciele są śmiertelni)

• Wrogość środowiska (żywiciele się bronią przed zjedzeniem)

• Ewolucja środowiska (żywiciele się zmieniają)

• Trudności ze znalezieniem partnera do rozrodu.

Organizmy pasożytnicze radzą sobie z tymi trudnościami min. dzięki:

• Obojnactwu

• Partenogenezie

• Dyspersji (pionowej i poziomej)

• Złożonym cyklom rozwojowym

• Zoochorii

• Przetrwalnikom

• Koewolucji

• Immunologicznym i morfologicznym przystosowaniom do trybu życia

W związku z pasożytem zawsze pozostaje jakiś żywiciel, dlatego rozróżniamy różne rodzaje żywicieli. Są to:

Żywiciel ostateczny – to taki organizm w którym pasożyt odbywa końcowy etap swojego rozwoju i rozmnaża się płciowo (człowiek dla tasiemca uzbrojonego).

Żywiciel pośredni – to organizm z którym pasożyt jest związany w trakcie swojego cyklu życiowego, ale nie rozmnaża się w nim płciowo. (świnia dla tasiemca uzbrojonego).

Żywicielami przypadkowymi są zaś takie gatunki zwierząt, które zazwyczaj nie są żywicielami danego pasożyta, lecz w bardzo sprzyjających warunkach mogą się tymi pasożytami zarazić (człowiek dla postaci dorosłej tasiemca psiego).

Żywiciel rezerwuarowy (parateniczny) nie jest niezbędny w cyklu życiowym pasożyta, pasożyt żyjąc w nim nie traci swej wirulentności, ale nie czyni też szkody temu organizmowi (kleszcze przenoszą bakterie boreliozy, ale na nią nie chorują).

Żywiciel główny to taki gatunek w którym, w określonych warunkach ekologicznych (np.: strefa klimatyczna) pasożyt występuje w największej częstotliwości (ekstensywność) i intensywności (ilość pasożytów na jednego żywiciela).

Zaś u żywicieli ubocznych pasożyt, w danych warunkach, występuje zawsze w mniejszej ekstensywności i intensywności.

Postaci pasożytnictwa można podzielić ze względu na:

Miejsce:

• zewnętrzne (pchły)

• wewnętrzne (tasiemce)

• mieszane (Polystoma integerrinum)

Liczbę żywicieli:

• monokseniczne – jednożywicielowe

• oligokseniczne:

  • Steno (2-3)

  • Eury (4-5)

• polikseniczne (>5)

Czas trwania związku:

CZY WIESZ, ŻE? Pasożyty wpływają na zachowanie swoich żywicieli. Chorzy na toksoplazmozę są skłonni do podejmowania niepotrzebnego ryzyka częściej niż osoby zdrowe.

• czasowe, to takie pasożyty które kontaktują się z żywicielem tylko na czas pobierania pokarmu (komary)

• okresowe – na pewnym etapie życia są pasożytami, wyróżniamy:

  • larwalne (gzy)

  • imaginalne (bąki)

• stałe (glisty)

albo:

• sempiteralne – gatunki które całe życie pozostają w ciele żywiciela (włosień kręty)

• partimalne – to te które prowadzą pewien etap swojego rozwoju w środowisku zewnętrznym (giez bydlęcy)

Charakter pasożytnictwa:

• bezwzględne (obligatoryjne) (tasiemce)

• względne (fakultatywne)

Podstawowe wiadomości o systematyce organizmów.

Podział systematyczny organizmów, klasyfikacja organizmów, systematyka organizmów — uszeregowanie organizmów występujących współcześnie i wymarłych na podstawie ich cech anatomicznych, biochemicznych, embrionalnych, genetycznych, behawioralnych i innych, a także pokrewieństwa filogenetycznego; regułami klasyfikacji i nazewnictwa organizmów zajmuje się taksonomia.

Od czasu ustalenia zasad systematyki (Systema Naturae, X wydanie - 1758. nomenklatura binarna) przez Karola Linneusza do lat 70. XIX w. dzielono organizmy na 2 królestwa: rośliny i zwierzęta; w drugiej połowie XIX w., dzięki wykorzystaniu do badań biologicznych mikroskopu i rozwojowi fizjologii oraz biochemii, opisywano coraz więcej cech właściwych organizmom niższym, w związku z czym wystąpiły ogromne trudności w ich klasyfikowaniu.

Obecnie powszechniej przyjął się podział organizmów na 2 nadkrólestwa Pro-, i Eukaryota (kryterium jest brak lub występowanie jądra komórkowego) oraz 5 królestw: bakterie, protisty, grzyby, rośliny i zwierzęta.

Jednostka systematyczna, jednostka taksonomiczna – termin używany w języku polskim w dwu znaczeniach: kategorii systematycznej oraz taksonu. Kategoria systematyczna oznacza miejsce, czyli rangę w hierarchii klasyfikacyjnej; podstawową rangą jest gatunek (species) [L., 1758]. Takson to konkretna grupa podobnych do siebie osobników, odrębna od innych grup, zaliczana dookreślonej kategorii. Taksonem o randze gatunku jest np. dzik (Sus scrofa).

Najważniejsze stosowane dziś kategorie wyższe (czyli kategorie wyższe od gatunku) to (w kolejności od niższej do wyższej):

rodzaj

rodzina

rząd

gromada

typ

królestwo

Kategoriami niższego rzędu (poniżej gatunku) są: podgatunek, a także odmiana i forma. Zasady tworzenia nazw systematycznych określają specjalne kodeksy.

Zasady współczesnego nazewnictwa botanicznego i zoologicznego definiuje Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Botanicznej i Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Zoologicznej. Podstawową jednostką systematyczną jest gatunek. Nazwa gatunku jest, zgodnie z zasadami Linneusza, dwuczłonowa. Pierwszy wyraz to nazwa rodzajowa. Piszemy go zawsze z dużej litery i krojem pisma wyróżniającym je na tle pozostałego tekstu (np. kursywa w tekście prostym). Drugi wyraz to nazwa gatunkowa, zwana epitetem gatunkowym. Jednoznaczne określenie konkretnego gatunku wymaga zastosowania obu członów nazwy.

Subspecies	Podgatunek	Sus scrofa scrofa L., 1758	Dzik
Species	Gatunek	Sus scrofa L., 1758	Dzik
Genus	Rodzaj	Sus L., 1758	Dzik
Familia	Rodzina	Suidae	Świniowate
Subordo	Podrząd	Suiformes	Świniokształtne
Ordo	Rząd	Artiodactyla	Parzystokopytne
Classis	Gromada*	Mammalia	Ssaki
Subphylum	Podtyp	Vertebrata	Kręgowce
Phylum	Typ	Chordata	Strunowce
Subregnum	Podkrólestwo	Metazoa	Tkankowce
Regnum	Królestwo	Animalia	Zwierzęta
Superregnum	Nadkrólestwo	Eucaryota	Jądrowe

* - dla roślin klasa (classis), dla zwierząt gromada ale tylko po polsku.

PIERWOTNIAKI – PROTISTA

Królestwo: Protista

Typ: Sarcomastigophora

Podtyp: Mastigophora

Podtyp: Sarcodina

Typ: Apicomplexa

Typ: Ciliata

Pierwotniaki są to organizmy jednokomórkowe, nie mają tkanek ani narządów, ale w toku ewolucji ich komórka wytworzyła organelle odpowiadające funkcjonalnie narządom zwierząt tkankowych. Zamieszkują wody i miejsca wilgotne, liczne formy są pasożytami wywołującymi poważne schorzenia u wszystkich grup zwierząt i niektórych grup roślin. Pierwotniaki rozmnażają się bezpłciowo (przez podział, pączkowanie, rozpad wielokrotny i tworzenie pływek) oraz płciowo. Spotyka się u nich wszystkie rodzaje rozmnażania płciowego, od sposobów stosunkowo prostych (izogamia, anizogamia) do przypominających zapłodnienie u zwierząt wielokomórkowych. Większość pierwotniaków to zwierzęta (korzenionóżki, promienionóżki, sporowce, orzęski), jedynie w obrębie wiciowców spotyka się zarówno formy zwierzęce, jak i roślinne, różniące się tylko obecnością chromatoforów. Mimo małych rozmiarów pierwotniaki odgrywają bardzo dużą rolę w przyrodzie ze względu na swoje kosmopolityczne i masowe występowanie. Asymilujące wiciowce są obok glonów jednokomórkowych pierwszymi producentami materii organicznej i dostarczycielami tlenu na Ziemi. heterotroficzne, zjadając bakterie, detrytus i glony jednokomórkowe, przetwarzają je na białko zwierzęce, dostępne już dla małych zwierząt bezkręgowych; są więc jednym z pierwszych ogniw skomplikowanego łańcucha troficznego. Pierwotniaki wyposażone w szkielety z węglanu wapnia lub krzemionki utworzyły grube warstwy osadów, które wydźwignięte przez ruchy górotwórcze wzięty udział w formowaniu skorupy ziemskiej.

Typ: Sarcomastigophora

Podtyp: Mastigophora

Wiciowce zwierzęce poruszają się za pomocą jednej lub kilku wici, nie zawierają chlorofilu, są heterotrofami. Dzielą się podłużnie zaczynając od jądra komórkowego. Gatunki pasożytnicze mają różne postacie morfologiczne w zależności od organu w którym pasożytują. Gatunkami groźnymi dla człowieka są świdrowce, lamblie i leiszmanie w klimacie tropikalnym. Zaś kosmopolitycznie występuje:

Trichomonas vaginalis Donne, 1836 – Rzęsistek pochwowy

Według WHO zarażonych tym pasożytem jest na świecie kilkaset milionów osób. W Polsce zarażonych jest około 50% kobiet i 10 -20% mężczyzn. Rzęsistek wywołuje rzęsistkowicę narządów płciowych i moczowych o przebiegu ostrym lub przewlekłym. Możliwe jest bezobjawowe zarażenie – u mężczyzn 4 – 6 razy częstsze niż u kobiet.

Podtyp: Sarcodina

Rząd: Amoebida

Ameby nie wytwarzające skorupek, poruszające się przy pomocy nibynóżek → pseudopodia płatowatych (lobopodia), rzadko nitkowatych (filopodia). Ich ciało jest wyraźnie spolaryzowane w kierunku przód-tył. Cytoplazma ich wnętrza jest zróżnicowana na ektoplazmę (gęstą, zewnętrzną) i endoplazmę (wewnętrzną, silnie zwakuolizowaną). Mają jedno duże jądro komórkowe. Rozmnażają się prze podział i mają zdolność tworzenia cyst. Większość to mieszkańcy słodkich wód, mórz, inne w gleby. Niewielka jest liczba pasożytów. Odżywiają się drodze fagocytozy. W jelicie człowieka i innych kręgowców występuje stosunkowo duża ilość pasożytniczych gatunków pełzaków, które odżywiają się zawartością jelita, bakteriami itp., i są zazwyczaj zupełnie nieszkodliwe dla swego żywiciela → Entamoeba coli. (Częstość jego występowania jest traktowana jako wskaźnik stanu sanitarno-higienicznego środowiska ludzkiego. Może być użyty jako wskaźnik zanieczyszczenia fekaliami wód tak jak Escherichia coli → miano coli).

Entamoeba histolytica Schaudinn, 1903 – Pełzak czerwonki

Jest to pasożyt kosmopolityczny, występuje głównie w ciepłych regionach kuli ziemskiej (ok. 10% populacji ludzkiej jest nim zarażonej, 3 miejsce pod względem częstości zgonów na świecie – 40 000 zgonów rocznie), w Polsce ok. 1-2% populacji jest nim zarażona. Pasożytuje w jelicie człowieka i przenosi się z jednego żywiciela na drugiego przez cysty. Cykl rozwojowy przedstawia rycina 1. Patogenne działanie pasożyta polega na niszczeniu komórek i tkanek żywiciela. Pierwsze objawy pojawiają się 2 do 6 tygodni od zarażenia, są to owrzodzenia błony śluzowej jelita, które mogą dążyć w głąb do warstwy mięśni. Z prądem krwi ameby mogą przedostawać się do wątroby i ją atakować. Objawy choroby to: bóle brzucha, krwawe biegunki, apatia, osłabienie, wymioty i wysoka gorączka. Profilaktyka: przestrzeganie zasad higieny: picie wody przegotowanej i mycie rąk mydłem.

Ameby skorupkowe (pełzaki oskorupione) - Testacea - stanowią ważny składnik gleby. Poszczególne gatunki wymagają ściśle określonych warunków do życia → stenobionty, stanowią dobry wskaźnik stanu środowiska. Są charakterystycznym elementem wód silnie zakwaszonych. Ich rozwój przyśpiesza uwalnianie azotu amonowego.

Ryc. 1 Cykl rozwojowy pełzaka czerwonki.

Przybliżona waga pełzaków w glebie o pow. 1 ha wynosi ok. 210 kg.

Typ: Apicomplexa

Są to pierwotniaki przystosowane do pasożytniczego trybu życia (wolnożyjące są bardzo rzadkie), nie mają organelli ruchu. Za to charakterystyczne ciała biegunowe ułatwiają im wnikanie do komórek żywiciela (pasożyty wewnątrz komórkowe). Ich rozwój jest związany z przemiana pokoleń i zmianą żywicieli. Należą do najmniejszych pasożytów człowieka (1,5 – 2μm), a jednocześnie są jednymi z najgroźniejszych.

Plasmodium sp – Zarodziec malarii

CZY WIESZ ŻE? Połowa ludności świata która żyła na przestrzeni wieków zmarła na malarie.

Jest to najbardziej rozpowszechniona choroba odzwierzęca na świecie (1/3 ludności świata choruje na malarie). Zarodziec występuje między 60º N a 30º S szerokości geograficznej w obszarze zajmowanym przez komary z rodzaju Anopheles. Polska jest uznawana za kraj wolny od malarii jednak można spotkać przypadki zawleczenia choroby z obszarów subtropikalnych. Chorobę u człowieka powodują 4 gatunki zarodzców - najgroźniejszy jest P. falciparum, powodujący malarie mózgową, często kończącą się śmiercią. W rozwoju pierwotniaka występuje przemiana pokoleń- pokolenie bezpłciowe = schizogonia w organizmie człowieka, pokolenie płciowe = sporogonia w organizmie samicy komara (ryc. 2). Charakterystykę choroby zawiera tabela 1. Objawy choroby: maja charakter fazowy i gwałtowny początek – I - uczucie zimna, dreszcze, II – wzrost temperatury do 40,5ºC, zaburzenia świadomości, III – obniżenie temperatury, zlewne poty, sen. W zależności od gatunku zarodzca napady następują w różnym nawrocie czasowym (patrz tabela 1). Śmierć następuje zazwyczaj u osób osłabionych, małych dzieci, kobiet ciężarnych w wyniku zajęcia mózgu, nerek lub śpiączki. Profilaktyka: niszczenie komarów (DDT), osuszanie lub zarybianie stawów, spanie pod moskitierami, repelenty naskórne, badania masowe. Zarodziec malarii w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat uodpornił się na chlorochininę, dziś leczy się chorobę za pomocą terapii skojarzonej z kilku różnych leków.

Tabela 1. Porównanie kliniczne zimnicy wywoływanej przez różne gatunki zarodzca (za Deryło zmienione).

Dane kliniczne	P. vivax	P. ovale	P. malariae	P. falciparum
Okres inkubacji (dni)	10-17	10-17	18-40	8-11
Okresowość napadu (h)	48	48	72	36-48
Czas trwania napadu (h)	10	10	11	16-36
Czas trwania choroby nieleczonej	5-7 lat	1 rok	20 lat	6-7 miesięcy
Zajęcie OUN	-	-	-	+
Zmiany w nerkach	-	-	+	-
Nawroty	+	+	-	-

Ryc. 2 Cykl życiowy malarii.

Sarcocystis hominis, suihomonis – Sarkosporydioza

Słabo poznany pasożyt kosmopolityczny którego żywicielem ostatecznym jak i pośrednim jest człowiek. Cykl bezpłciowy odbywa się w mięśniach gładkich i poprzecznie prążkowanych (mięsień sercowy, mięśnie szkieletowe). Faza płciowa cyklu rozwojowego w jelicie człowieka (lub świni) (ryc 3). Objawy: bóle brzucha, biegunka, podwyższona temperatura ciała, utrata łaknienia, bóle mięśniowe, utrata masy ciała i okresowo stany podgorączkowe. Postacią inwazyjną są sporozoity lub bradyzoity w cystach mięśni zwierząt.

Ryc.3 Cykl życiowy Sarcocystis hominis.

Toxoplasma gondii Nicolle et Manceaux, 1908 – Toksoplazmpoza

Jest to pasożyt kosmopolityczny, bardzo częsty na świecie. Żywicielem ostatecznym jest kot, pośrednim może być większość zwierząt (nawet dżdżownice) w tym człowiek (cykl ryc. 4), pierwotniaki przedostają się przez łożysko i powodują uszkodzenie układu nerwowego płodu, a w konsekwencji ciężkie wady wrodzone lub poronienia. W przypadku toksoplazmozy nabytej ma ona najczęściej charakter bezobjawowy, w postaci ostrej występuje podwyższona temperatura ciała, powiększenie węzłów chłonnych, infekcja uogólniona (atak na układ nerwowy), wysypka plamisto-grudkowa, ból gałki ocznej (najczęściej jednej) mroczki przed oczami, zaburzenie widzenia. Toksoplazmoza wrodzona ujawnia się u ½ dzieci chorych matek. Śmiertelność okołoporodowa wynosi 8%, procent poronień jest trudny do określenia. U 30% dzieci występuje toksoplazmoza objawowa po urodzeniu (wodogłowie, zapalenie siatkówki, zwapnienie śródmózgowia), u większości przebyta choroba objawia się na dalszych etapach życia niedorozwojem fizycznym i psychicznym, uszkodzeniem wzroku, zapaleniem mięśnia sercowego. Choroba przenoszona jest wraz z pokarmem (surowe mięso), kałem kota (piaskownice), transfuzją krwi, przeszczepem tkanek i narządów. Profilaktyka: badania przesiewowe u kobiet przed zajściem w ciąże, przestrzeganie zasad higieny.

Ryc. 4 Cykl życiowy Toxoplasma gondii.

Typ: Ciliata

CZY WIESZ, ŻE? Pierwsza praca z zakresu psychologii zwierząt odnosiła się do pantofelka (Paramecium caudatum).

Większość to wolnożyjące saprobionty i drapieżniki, pasożytniczy tryb życia jest rzadki. Nazwa typu pochodzi od rzęsek pokrywających ciało zwierzęcia, służą one do poruszania się i nagarniania pokarmu. Orzęski mają stały kształt ciała, cytostom (gęba) znajduje się na przednim biegunie ciała, cytopyge (odbyt) zaś na tylnim biegunie ciała. Cytoplazma zróżnicowana na zewnętrzną gęstszą i wewnętrzną rzadszą. W endoplazmie zachodzą procesy trawienia i wchłaniania. Orzęski różni od innych pierwotniaków aparat jądrowy składający się z mikro i makro nukleusa (rozmnażanie płciowe przez koniugacje). Rozmnażanie bezpłciowe zachodzi przez podział podłużny, w niesprzyjających warunkach mogą incystować.

Balantidium coli Stein, 1862 – Szparkosz okrężnicy

Jest to pasożyt kosmopolityczny, rozpowszechniony głównie w krajach tropikalnych. Orzęski te pasożytują w jelicie grubym ssaków takich jak człowiek, świnia, szympans i orangutan. Powodują nieżyt jelita grubego. Objawy podobne do objawów czerwonki: owrzodzenia jelita w okolicy wyrostka robaczkowego, biegunka, wymioty, krwawe stolce. W przewlekłej postaci choroby stwierdza się bóle głowy, bezsenność, chudnięcie. Cykl życiowy przedstawia rycina 5. Zakażenie droga pokarmową, głównie na wsi. Profilaktyka: przestrzeganie zasad higieny.

Ryc. 5 Cykl życiowy Balantidium coli.

GĄBKI – PORIFERA

Królestwo: Animalia = Metazoa – tkankowce

podkrólestwo: Parazoa - nibytkankowce

typ: Porifera – gąbki

podtyp: Symplasmae

grom: Hexactinellida

podtyp: Cellulariae

grom: Calcarea - gąbki wapienne

grom: Incalcarea - gąbki niewapienne

Gąbki należą do dwuwarstwowców czyli są organizmami wielokomórkowymi, które w rozwoju osobniczym osiągnęły stadium gastruli. Nie mają tkanek, narządów i układów, żyją w wodzie, jama ich ciała łączy się ze środowiskiem zewnętrznym licznymi kanałami.

CIEKAWOSTKA Arystoteles uważał gąbki za rośliny.

Większość gąbek żyje w morzach, niewiele gatunków jest słodkowodnych. Żyją samotnie lub w koloniach, są kosmopolityczne, bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia przemysłowe. W ich ciele spotykamy wiele symbiontów (glony, pierwotniaki, pierścienice, mięczaki). Pokarm zdobywają dzięki filtrowaniu wody – żywią się częściowo rozłożoną materią organiczną lub są drapieżnikami – chwytają ofiary w sieci.

Budowa zewnętrzna:

Typowa gąbka wygląda jak worek z wieloma dziurami (porami) z otworem u góry, przymocowany do podłoża stopą. Może mieć przeróżne kolory lub być przeźroczysta.

Pojedynczy osobnik przypomina stadium gastruli z symetrią promienistą.

CZY WIESZ, ŻE? Gąbka jest morskim odkurzaczem - odfiltrowuje z wody 90% bakterii i toksyczne substancje chemiczne.

Typy budowy:

• Ascon

• Sycon

• Leucon

Budowa wewnętrzna:

• epiderma - warstwa okrywająca złożona z płaskich komórek zwanych pinakocytami (pinakocyty stopy przymocowującej gąbkę do podłoża nazywamy bazypinakocytami)

CIEKAWOSTKA Gąbki są jedynymi organizmami wielokomórkowymi które wbudowują krzemionkę w swoje ciało.

• gastroderma – warstwa wyścielająca składająca się z komórek kołnierzykowatych (choanocyty) zaopatrzonych w wić, powodujących ruch wody i łapiących cząsteczki pokarmowe

• mezoglea jest to galeretowata substancja, w której swobodnie poruszają się archeocyty i znajdują się igły szkieletowe.

Archeocyty mają zdolności totipotencjalne – mogą zmienić się w dowolną komórkę (także gametę), dokańczają trawienie pokarmu (gąbki trawią wyłącznie wewnątrzkomórkowo). Igły z kalcytu lub krzemionki budują wewnętrzny szkielet gąbek (mogą mieć 1, 3, 4, 6 osi są przeróżnej wielkości i kształtu).

Gąbki oddychają całą powierzchnią ciała (są wrażliwe na stężenie tlenu). Wydalanie odbywa się przez pojedyncze komórki do wody. Na bodźce świata zewnętrznego reagują nieswoiście. Mają ogromne zdolności regeneracji.

Rozmnażanie:

• bezpłciowe:

  • podział podłużny

  • pączkowanie

  • fragmentacja

  • gemmule (pączki wewnętrzne)

  • soryty (prostsza forma u słonowodnych)

• płciowe:

• larwy I rzędu

• larwy II rzędu

Gąbki są żyworodne u niektórych występuje prymitywna opieka nad potomstwem.

Ciekawe gatunki:

• Euspongilla lacustris – nadecznik stawowy

• Ephydatia fluviatilis – nawodnik rzeczny

• Spongia officinalis – gąbka grecka

PARZYDEŁKOWCE – CNIDARIA

podkrólestwo: Eumetazoa - tkankowce właściwe

naddział: Radiata - promieniste

typ: Cnidaria - parzydełkowce

podtyp: Metagenetica

grom: Hydrozoa - stułbiopławy

grom: Scyphozoa - krążkopławy

grom: Cubozoa - kubopławy

podtyp: Ametagenetica

grom: Anthozoa - koralowce

Na rafach koralowych występują wszystkie rodzaje interakcji między zwierzętami.

Parzydełkowce, jak sama nazwa wskazuje, mają parzydełka – specyficzne komórki obronne, są dwuwarstwowcami (Diblastica). Żyją w wodzie, głównie w morzach, niezależnie od temperatury wody, preferują wody czyste, dobrze natlenione, niewielkie głębokości. W rozwoju zatrzymały się na poziomie gastruli (wyglądają jak worek z ramionami), postaci dorosłe są zróżnicowane na polipy i meduzy, symetria ciała jest promienista, występuje przemiana pokoleń. Są drapieżnikami – obezwładniają ofiarę dzięki parzydełkom. Pojedyńczy osobnik zazwyczaj jest niewielkich rozmiarów, budują ogromne kolonie mogące żyć tysiące lat (rafy koralowe). Parzydełkowce rzadko są zjadane przez inne zwierzęta, ale współżyją z wieloma zwierzętami i roślinami.

Budowa zewnętrzna:

CIEKAWOSTKA Polipy mogą świecić (bioluminescencja)– dzięki symbiotycznym glonom.

Parzydełkowce są zróżnicowane na polipy (osiadłe, przymocowane stopą do podłoża) i wolnopływające meduzy. Posiadają otwór gębowy otoczony ramionami z baterią parzydełek o skomplikowanej budowie i jamę chłonąco – trawiącą. Mogą mieć przeróżne kolory i różną liczbę ramion. Polip ma otwór gębowy skierowany do góry, meduza zaś jest podobna do dzwonu i otwór gębowy ma od spodu ciała.

Budowa wewnętrzna:

• ektoderma – zewnętrzna warstwa okrywająca złożona z komórek nabłonkowo – mięśniowych, między nimi na ramionach występują parzydełka (jednokrotnego lub wielokrotnego użytku). Komórki nerwowe są zlokalizowane u podstawy komórek nabłonkowych, łączą się wypustkami w siateczkę nerwową – jest to układ niespolaryzowany. Meduzy mają narządy zmysłów:

  • Statocysty (narząd równowagi, który reaguje na wibracje cząsteczek wody przed sztormem)

  • Oczka z prymitywnymi soczewkami

• entoderma – warstwa wewnętrzna, nabłonek wyścielający jamę gastralną jest zaopatrzony w witki i ma duże wakuole potrzebne przy trawieniu (trawienie jest częściowo zewnątrz- a częściowo wewnątrzkomórkowe)

• mezoglea – galeretowata, silnie uwodniona substancja pomiędzy ekto- i endodermą, bez komórek, u polipów jest to cienka warstwa, u meduz dużo grubsza (większa wyporność) – tworzy szkielet hydrostatyczny.

Oddychają całą powierzchnia ciała, wydalają resztki niestrawionego pokarmu „wypluwając” go z jamy gastralnej.

Rozmnażanie:

U parzydełkowców występuje przemiana pokoleń. Polipy rozmnarzają się bezpłciowo przez pączkowanie lub strobilizację, zaś meduzy płciowo, występuje larwa planula.

Gromady różnią się między sobą budową zewnętrzną (Scyphozoa maja 4 przegrody w jamie gastralnej, Anthozoa – 8), sposobem rozmnażania (u stułbiopławów polip paczkuje, u krażkopławów – strobilizuje, zaś koralowce skróciły swój cykl i występują tylko w formie polipa).

Kolonie stułbiopławów i koralowców mają bardzo złożoną organizację.

PLATHELMINTHES – ROBAKI PŁASKIE

Naddział: Bilateria - dwubocznie symetryczne

dział: Protostomia- pierwouste

poddział: Acoelomata- pierwotnojamowce

sekcja : Schizocoelomata- miąższniaki

typ: Plathelminthes - robaki płaskie

nadgrom: Acercomeromorpha

grom: Turbellaria - wirki

grom: Trematoda - przywry digeniczne

nadgrom: Cercomeromorpha

grom: Cestoda – tasiemce

Robaki płaskie mają ciało dwubocznie symetryczne, spłaszczone grzbietowo – brzusznie. Wór powłokowo – mięśniowy składa się z warstw mięśni gładkich ułożonych podłużnie i poprzecznie oraz nabłonka zanurzonego. Pierwotna jamę ciała wypełnia parenchyma w której znajdują się narządy wewnętrzne, pełni ona funkcje układu szkieletowego i rozprowadza produkty metabolizmu do komórek. Przewód pokarmowy, jeśli w ogóle jest, jest niedrożny. Układ nerwowy składa się z dwóch zwojów mózgowych i dwóch pni połączonych poprzecznymi spoinami. Układ rozrodczy jest bardzo rozbudowany i bardzo skomplikowany, pasożytnicze robaki płaskie i większość wolnożyjących jest obojnakami. Układ wydalniczy zbudowany jest z komórek protonefrydialnych. Brak układu oddechowego i krwionośnego.

Jedynymi wolnożyjącymi robakami płaskimi są wirki. Przywry i tasiemce są pasożytami kręgowców, przechodzą złożone cykle rozwojowe.

Przywry digeniczne

Swą nazwę wzięły stąd, że rozmarzają się na dwa sposoby – larwy partenogenetycznie, a postacie dorosłe płciowo. Dorosłe pasożytują u wszystkich kręgowców, we wszystkich narządach, zaś postacie larwalne w ślimakach (głównie wodnych).

Budowa zewnętrzna:

Przywry są podobne do liści (owalne i spłaszczone), maja dwie przyssawki (gębową i brzuszną), pokryte są kolcami ułatwiającymi zatrzymanie się w ciele żywiciela.

Budowa wewnętrzna:

U przywr występuje układ pokarmowy, trawienie jest zewnątrz - jak i wewnątrz komórkowe. Pozostałe elementy są charakterystyczne dla typu.

Rozmnażanie:

Cykl życiowy przywr cechuje zmiana żywicieli, różne rodzaje larw i przemienność rozmnażania płciowego i bezpłciowego. Pełny cykl życiowy przedstawia rycina 1, poszczególne gatunki zmodyfikowały ten model. Rozwój zarodkowy odbywa się przy dostępie tlenu w środowisku zewnętrznym, z jaja wykluwa się wolnożyjąca larwa miracydium. Typy larw przywr:

:

• Miracydium – orzęsiona, wolno żyjąca, wydłużony kształt, wysuwany ryjek, żyje 24h.

• Sporocysta – uwstecznia się (zostają tylko protonefrydia i kom. zarodkowe), wydłużony kształt 0,5 – 1,5 mm, odżywia się przez pinocytozę, rozmnaża się przez partenogenezę daje pokolenie sporocyst potomnych

• Redia – ciało wydłużone, do 3 cm, ma ślepo zakończony układ pokarmowy, wyrostki na końcu ciała, kule zarodkowe przekształcają się w cerkarie lub redie potomne.

• Cerkaria (ogonatka) – łączy w sobie cechy larwy i postaci dorosłej, wolnożyjąca, narząd ruchu, sztylecik, zbudowane bardzo różnie, cechy wspólne: 2 przessawki, układ pokarmowy, protonefrydia, pęcherz moczowy, gruczoły penetracyjne i cystogeniczne.

• Metacerkaria – jak dorosła przywra tylko, że otorbiona.

Ryc. 1 Cykl życiowy przywry.

Fasciola hepatica (Linnaeus, 1758) – Motylica wątrobowa

CIEKAWOSTKA: Żywiciela pośredniego motylicy odkrył polski uczony Czapski.

Jest to pasożyt kosmopolityczny, żyje w przewodach żółciowych bydła i owiec (u człowieka przypadkowo). Żywicielem pośrednim są ślimaki z rodzaju Lymnaea. Motylica przechodzi wszystkie stadia rozwojowe w swym cyklu. Objawy choroby: fascjoloza przebiega w dwóch fazach – ostrej i przewlekłej. Faza ostra wiąże się z wędrówką

W krajach arabskich ludzie spożywając surową wątrobę zarażają się młodocianymi przywrami, które przyczepiają się po gardzieli i mogą powodować uduszenie.

młodej przywry przez miąższ wątroby – uszkodzenie mechaniczne oraz w związku z toksynami jakie wydziela. Obraz choroby jest podobny do ostrego zapalenia dróg żółciowych: bolesne powiększenie wątroby, żółtaczka, bóle stawów, wysoka temperatura, wymioty, anemia, odczyny alergiczne. Niekiedy pasożyty z prądem krwi zawędrowują do płuc, mózgu, mięśni, mogą usadawiać się pod skórą i tworzyć wrzody. Po kilku tygodniach objawy ustają (gdy motylica dotrze do przewodów żółciowych), choroba często od tego momentu przebiega bezobjawowo, przy intensywnej infestacji występują objawy kamicy i marskość wątroby. Profilaktyka: picie przegotowanej wody, nie wkładać źdźbeł trawy do ust.

Dicrocoelium dendriticum (Rudolphi, 1819) – Motyliczka

Występuje na całym świecie, prócz Australii. Pasożyt roślinożerców, przypadkowo człowieka. Pasożytuje w przewodach żółciowych. Odbywa pełny cykl życiowy, żywicielami pośrednimi są: ślimak lądowy i mrówka z rodzaju Formica. Zarażenie u człowieka przebiega zazwyczaj bezobjawowo, w sytuacji silnej infestacji objawy jak motylicy. Profilaktyka: Nie jedzenie źdźbeł trawy.

Opisthorchis felineus (Rivolta, 1884) – Przywra kocia

Jest to pasożyt przewodów żółciowych i trzustki zwierząt mięsożernych (w tym człowieka). Zasięg geograficzny szeroki – wszędzie tam gdzie ludzie jedzą ryby. Choruje ok. 2 mln osób.

Przywra ta przechodzi pełny cykl rozwojowy. Pierwszym żywicielem pośrednim jest ślimak Bitynia, drugim ryby karpiowate. Człowiek zaraża się jedząc surowe mięso ryby. Cerkaria aktywnie szuka drugiego żywiciela. Gdy inwazja pasożyta jest silna przewody żółciowe ulegają rozszerzeniu, powstają przerosty, gruczolaki, raki, zapalenie wątroby prowadzące do marskości wątroby. Profilaktyka polega na przestrzeganiu zasad sanitarnych i niejedzeniu surowego mięsa ryb.

Lekiem na przywry jest parazytel.

Wykryć przywrę można w ciele chorego badając kał na obecność jaj przywr, czyli w okresie przewlekłym choroby, gdy zarażony najgorsze ma za sobą.

Tasiemce

Ciało tasiemca składa się z główki, szyjki i taśmy złożonej z członów, liczba członów waha się od trzech do kilku tysięcy. Główka tasiemców jest wyposażona w narządy czepne (przyssawki, haczyki). Dorosłe człony tasiemca wypełnione jajami odrywają się od osobnika macierzystego i wydostają się z kałem żywiciela na zewnątrz. Tasiemce nie mają układu pokarmowego, chłoną pokarm strawiony przez żywiciela całą powierzchnią ciała. Pozostałe elementy budowy są charakterystyczne dla typu. Schemat rozwojowy przedstawia rycina 2, pasożyty te mają zazwyczaj jednego żywiciela pośredniego (wyjątek bruzdogłowiec 2 żywicieli), u którego umiejscawiają się w mięśniach lub mózgu.

Ryc. 2 Cykl rozwojowy tasiemca.

Typu larw tasiemców:

Tasiemcami częściej zarażają się kobiety niż mężczyźni, w miastach niż na wsi. Dlaczego?

Proste:

• cysticercus (wągier, pęcherzyk z główką w środku)

• cysticercoid (z ogonkiem)

Złożone:

• cenur (pęcherzyk z główkami wpuklonymi do środka)

• echinococcus ( 2 wersje: otoczona torebką łącznotkankową lub nie)

W Polsce istnieje obowiązek rejestracji zachorowań, zwalczania tasiemczyc oraz badania mięsa na obecność tasiemców. Dzięki czemu ilość zarażeń systematycznie maleje.

Tabela 2 przedstawia podstawowe informacje o najczęstszych tasiemcach których człowiek jest żywicielem ostatecznym. Zaś tabela 1 pasożyty których człowiek bywa żywicielem pośrednim (o wiele groźniejsze).

Tabela 1. Charakterystyka tasiemców pasożytujących w tkankach człowieka (za Deryło zmienione).

gatunek	Taenia solium	T. multiceps	Echinococcus granulosus	E. multilocularis
żywiciel ostateczny	człowiek	pies i dzikie psowate	pies, owce, świnie, bydło, wielbłądy, kozy	lis
forma pasożytująca u człowieka	wągier	cenur	echinokokus jednokomorowy otoczony torebką łącznotkankową, 20cm	echinokokus wielokomórkowy, bez torebki łącznotkankowej
droga inwazji	pokarmowa lub autoiwazja	pokarmowa	pokarmowa	pokarmowa
forma inwazyjna	jaja	jaja	jaja	jaja
źródła inwazji	produkty zanieczyszczone jajami tasiemca	kał zarażonego żywiciela ostatecznego	kał zarażonego żywiciela ostatecznego	kał zarażonego żywiciela ostatecznego
umiejscowienie larwy w organizmie człowieka	tkanka podskórna (widoczne gołym okiem), oczy, OUN, mięśnie	OUN	wątroba>60%, płuca 20%, mięśnie 4%, kości 3%, mózg 2%	wątroba, mózg
objawy	utrata wzroku, pomieszanie zmysłów, amnezja, demencja	jak guz mózgu	krwioplucie, ropienie kości, jak rak mózgu, śmiertelna jak pęknie echinokokus	często diagnozowany jako rak, śmiertelność 90%

Tabela 2. Charakterystyka tasiemców pasożytujących w jelicie człowieka (za Deryło zmienione).

gatunek	Diphyllobothrium latum	Taenia saginata	T. solium
żywiciel pośredni	Widłonogi (procekoid), ryby słodkowodne	bydło	trzoda chlewna, człowiek, małpy
droga inwazji	pokarmowa(niedosmażone ryby)	pokarmowa, przenoszą owady i ptaki	pokarmowa lub autoinwazja
forma inwazji	plerocerkoid	wągier (żyje do 3 lat)	wągier lub jajo
źródła inwazji	ryby	mięso wołowe, wątroba, nerki, płuca	mięso wieprzowe (z przedniej części ciała), produkty zanieczyszczone jajami
długość tasiemca	3-15m, 3 tys czł. W jelicie cienkim	4-10m, jelito cienkie	3-5m, jelito cienkie
skoleks	łopatkowaty, 2 bruzdy czepne	gruszkowaty, 4 przyssawki	kulisty, 4 przyssawki, ryjek z podwójnym wieńcem haczyków
wykrywanie	badanie kału	badanie kału, człony wypełzające aktywnie przez odbyt	badanie kału
długość życia	ponad 25 lat	ponad 25 lat	ponad 25 lat
objawy	zaburzenia nerwowe, trawienne, chudnięcie, anoreksja, niedokrwistość złośliwa (wit. B12)	bóle, wymioty, zapalenie wyrostka robaczkowego, trzustki, niedrożność jelit	jak T. saginata
zapobieganie	mrożenie mięsa w temp. -10ºC przez 24h. Gotowanie przez powyżej 10 min w temp 50ºC	sanitarne badanie mięsa, ochrona pastwisk przed jajami, obróbka termiczna mięsa: mrożenie -10ºC/5 dni, gotowanie 0,5 h w 57ºC, peklowanie w soli o stęż. 25% przez 5 dni	jak T. saginata

NICIENIE – NEMATODA

Naddział: Bilateria - dwubocznie symetryczne

dział: Protostomia - pierwouste

poddział: Acoelomata - pierwotnojamowce

sekcja: Pseudocoelomata - pseudojamowce

typ: Nematoda - nicienie

Typ odznacza się następującymi cechami:

1. Ciało nieczłonowane (niesegmentowane).

2. Okrycie ciała oskórkiem i hypodermą.

3. Występuje pierwotna jama ciała stanowiąca szczeliny między narządami, bezpośrednio graniczące z otaczającymi tkankami wypełniona płynem surowiczym.

4. W odróżnieniu od Platyhelminthes większość obleńców to zwierzęta rozdzielnopłciowe, a ich aparat rozrodczy zbudowany jest znacznie prościej – kształt cewek (nitek).

5. Brak układu krwionośnego i oddechowego, ale specyficzna hemoglobina w płynie surowiczym.

6. Układ wydzielniczo - wydalniczy jest zbudowany z 2-3 ogromnych komórek, oraz komórek fagocytujących szkodliwe produkty przemiany materii.

7. Układ nerwowy typu ortogonalnego związany jest z powłoką ciała, narządy zmysłów są słabo rozwinięte.

8. W układzie pokarmowym występuje jelito tylne i otwór odbytowy.

Najdłuższym nicieniem jest Placentonema gigantissima - pasożyt łożyska kaszalotów osiąga ponad 8 m długości.

Do nicieni zaliczamy bardzo dużą ilość gatunków (27 000) wśród których przeważają gatunki składające jaja (występują również gatunki żyworodne). Cykl rozwojowy najczęściej prosty, choć zdarza się przemiana pokoleń (węgorek jelitowy) – ryc. 1. Nicienie wolnożyjące to głównie drapieżniki, grzybożercy i saprofagi glebowe. Wielkości 2-3 cm Niektóre wykazują przystosowanie do skrajnie niesprzyjających warunków środowiska - Anquillula aceti (węgorek octowy) bytuje w cieczach kwaśnych np. ulegających fermentacji octowej. Nicienie pasożytnicze - w przeciwieństwie do wolnożyjących mają znacznie większe rozmiary, osiągają niekiedy ponad 1 m długości.

Ascaris lumbricoides (Dubini, 1843) - glista ludzka

Jeden z największych nicieni pasożytujących u człowieka (długość - samica: 20-40 cm, samiec: 15-35 cm). Samice glisty produkują ogromne ilości jaj (> 200 000 na dobę). Zapłodnione jaja dostają się do jelita grubego i z kałem wydalane są na zewnątrz. Świeżo złożone jaja nie są w stanie zarazić człowieka. Aby jaja stały się inwazyjne muszą przez jakiś czas przebywać w środowisku zewnętrznym do rozwoju zarodkowego potrzebują tlenu i odpowiedniej temperatury. Połknięte przez człowieka jajo dostaje się do żołądka i jelit. Tam pod wpływem soków trawiennych oswobadza się z osłon jajowych larwa. Larwa najpierw przenika do naczyń krwionośnych jelita i wraz z prądem krwi dostaje się do wątroby. Z wątroby do żyły czczej i po przejściu przez prawą połowę serca wraz z krwią dociera do płuc. Tutaj przebija ścianki pęcherzyków płucnych i dostaje się do ich światła, gdzie przechodzi okres intensywnego rozwoju i dwukrotnie linieje. Z płuc przemieszcza się do tchawicy i stąd do jamy ustnej, a następnie przełknięta ponownie do żołądka i jelita cienkiego. Tu przechodzi ostatnia wylinkę i wyrasta w dojrzałego osobnika. Rozwój od spożycia jaja do pojawienia się w kale jaj wynosi 60-70 dni. Zarażenie wywołuje glistnicę (askarydozę) której objawami są: brak witaminy A, chudnięcie spowodowane objadaniem żywiciela, alergie, bóle brzucha, nudności, spętlenie w jelicie, wciskanie się w przewody żółciowe i inne (nawet słuchowe), zapalenie otrzewnej, zapalenie płuc. Profilaktyka: przestrzeganie zasad higieny, nieużywanie niekompostowanego nawozu.

Ancylostoma duodenale (Dubini, 1843) - Tęgoryjec dwunastnicy

Leczenie tegoryjca trwa tylko 3 dni.

Występuje na północ od zwrotnika raka, w klimacie umiarkowanym, w kopalniach (stałe warunki). Postać dorosła bytuje w jelicie cienkim, z jaj w środowisku zewnętrznym po 24 h od złożenia wylęgają się larwy rabditopodobne, odżywiające się resztkami organicznymi, po 2 linieniu zmieniają się w larwy filariopodobne – inwazyjne, które wspinają się na podpory, stają słupka i czekają na żywiciela – aktywnie wkręcają się w skórę, później wędrują po organizmie i osiedlają się w jelicie, gdzie osiągają dojrzałość. Wypijają duże ilości krwi, powodują niedokrwistość i hipoproteinie – w konsekwencji zatrzymanie rozwoju u dzieci, uszkodzenie płodu. Profilaktyka: właściwa utylizacja odchodów, przestrzeganie zasad higieny, noszenie butów.

Enterobius vermicularis (Linnaeus, 1758) - Owsik ludzki

Owsik jest pasożytem białego człowieka.

Bardzo rozpowszechniony pasożyt jelita grubego ludzi w klimacie umiarkowanym, najczęstszy z wszystkich robaków w Polsce, na świecie częstość zarażeń waha się od 3 do 80%, głównie u dzieci. Owsiki skróciły swój cykl rozwojowy – nie wędrują po ciele żywiciela. Larwa jest zdolna do wylęgnięcia się po 6 godzinach od złożenia. Samice wędrują w okolice odbytu gdzie składają jaja w nocy, powodują swędzenie, a to powoduje stany nerwicowe, odczucie zmęczenia spowodowane budzeniem się w nocy głównie u dzieci. Zarazić się można przez brudne ręce (autoinwazja), z powietrza i wody – nie da się uchronić. Profilaktyka: pedantyczne przestrzeganie czystości, spanie w piżamach, prasowanie bielizny, podmywanie po każdej wizycie w toalecie, spożywanie dużych ilości błonnika,
a unikanie słodyczy.

.

Trichiurus trichiura (Linnaeus, 1771) - Włosogłówka jelitowa

Jest to kosmopolityczny, pasożytniczy nicień żyjący w jelicie grubym i ślepym człowieka. W Polsce jest drugim po owsiku ludzkim, najczęściej spotykanym pasożytem człowieka (do 30% populacji). Człowiek zaraża się pokarmem zanieczyszczonym jajami pasożyta. W jelicie cienkim z jaj wylęgają się larwy, które po linieniu uzyskują dojrzałość w jelicie grubym. Część przednia ciała dojrzałej włosogłówki jest grubsza i krótsza od tylnej, nitkowatej (stąd nazwa). Samice osiągają długość 35-52 mm, samce 30-48 mm. Dojrzała i zapłodniona samica składa dziennie do 6 000 jaj. Jej przednia część jest zagłębiona w błonie śluzowej jelita. Powoduje w organizmie człowieka trychocefalozę, przy niewielkim nasileniu choroby bezobjawowa, przy dużym: owrzodzenia jelita, biegunki, zaparcia, niedokrwisość niedobarwliwą z jej konsekwencjami. Profilaktyka: leczenie osób zarażonych, właściwa utylizacja odchodów, mycie rąk, mycie owoców – szczególnie tropikalnych.

Trichinella spiralis (Owen, 1835) - Włosień kręty

Pasożyt bezwzględny, sempitermalny Cykl rozwojowy tylko w dwóch narządach - przewodzie pokarmowym i mięśniach poprzecznie prążkowanych. Zakażenie następuje przez zjedzenia wraz z mięsem inwazyjnej larwy osadzonej w mięśniu poprzecznie prążkowanym (nie osadza się tylko w mięśniu sercowym). Pod działaniem soków trawiennych następuje uwolnienie larwy, która wędruje do kosmków jelita cienkiego i tam wdrąża się do błony śluzowej. Po 72 godzinach od zarażenia samice rodzą żywe larwy do światła naczyń krwionośnych. Pierwsze larwy w mięśniach spotkać można 12-13 dni po zarażeniu. Po kilku dniach larwy skręcają się spiralnie i otorbiają (do 20 dni). W okresie wędrówki larw i ich osadzania się w mięśniach, człowiek ma gorączkę 40°C, poty, silne bóle mięśni, trudności w mówieniu, połykaniu, oddychaniu, obrzęki powiek i twarzy, krwawienie ze spojówek i paznokci. Objawy choroby związane są z procesem obumierania larw (toksyny), powikłania: gdy larwy umiejscowią się w nerkach, mózgu, mięśniu sercowym, oczach – doprowadzają do zgonu. W latach 80-tych ok. 69% przypadków włośnicy u ludzi spowodowane było spożyciem wieprzowiny, 31% mięsa dzików - wszystkie przypadki po spożyciu mięsa niezbadanego.

Włośnie giną po 15 min. gotowania w temp. 65ºC, są odporne na solenie i peklowanie.

Dotychczasowe przypadki trichinellozy w Polsce były przypisywane Trichinella spiralis. Badania biologiczne, biochemiczne i molekularne przeprowadzone na izolatach Trichinella z różnych regionów geograficznych , wykazały ze w obrębie tego rodzaju istniej 5 gatunków oraz 3 genotypy o nieustalonej randze taksonomicznej. W Europie Środkowej i Południowej występują dwa gatunki wspomniany wcześniej Trichinella spiralis - czynnik etiologiczny zwierząt domowych, również występujący u dzikich saków, oraz T. britovi wywołujący zarażenia głównie dzikich zwierząt drapieżnych. W okresie 1994-95 na terenie Wielkopolski 2 przypadki występowania T. britovi - w tym 1 na terenie Puszczy Zielonka. Lisy zarażone tym gatunkiem zostały pozyskane na terenach naturalnych (dzikich), a lisy zarażone włośniem krętym na terenach o silnej antropopresji. Według badań prowadzonych na Katedrze Parazytologii AM w Poznaniu lis jest nosicielem T. britovi, a głównym rezerwuarem T. spiralis jest dzik. Jest to bardzo istotne ponieważ T. spiralis może być transmitowany do kręgu zwierząt domowych, podczas gdy T. britovi przeciwnie - tylko przypadkowo zaraża zwierzęta domowe (świnie, konie). Profilaktyka: badanie mięsa, picie alkoholu, oskórowywanie i zakopywanie upolowanych lisów i innych drapieżników.

W Polsce istnieje obowiązek badania mięsa na obecność larw włośnia krętego!!! Ale nie ma obowiązku leczenia...

Pierścienice – Annelida

poddział: Coelomata - wtórnojamowce

typ: Annelida- pierścienice

podtyp: Aclitellata - bezsiodełkowce

grom: Polycheta - wieloszczety

podtyp: Clitellata - siodełkowce

grom: Oligocheta - skąposzczety

grom: Hirudinoidea - pijawki

rząd: Acanthobdellida - szczeciowe

rząd: Rhynchobdellidae - ryjkowe

rząd: Gnathobdellida - szczękowe

Wieloszczety mogą rozmnażać się bezpłciowo – dzielą się poprzecznie.

Epitokia to zjawisko odrzucania od ciała członów wypełnionych gametami przez robaki palolo – wieloszczety morskie.

Annelida jako pierwsze wykształciły wtórna jamę ciała - celomę (powstająca z telomeroblastów w trakcie rozwoju larwalnego) jest ona wypełniona płynem będącym szkieletem hydrostatycznym. Ich ciało jest podzielone na segmenty (metameria ciała - homo lub heteronomiczna). Jako pierwsze maja dobrze wykształcona głowę ze zwojem mózgowym i skupionymi w tym miejscu narządami zmysłów. Wykształciły narządy ruchu: płatowate parapodia, lobopodia lub szczecinki. Mają prosty, w kształcie rury układ pokarmowy z gruczołami wapiennymi, które neutralizują kwaśne pożywienie. Układ wydalniczy składa się z metanefrydiów z celomoduktami, tkanka chloragogenowa zbiera stałe produkty przemiany materii. Posiadają także zamknięty układ krwionośny i barwniki krwi. Układ nerwowy składa się z zwoju mózgowego połączonego obrączką okołoprzełykową z drabinką nerwów obwodowych, narządami zmysłów są szczecinki i rzęski czuciowe umiejscowione jamkach na głowie i bokach ciała. Lądowe pierścienice oddychają całą powierzchnią ciała, zaś wodne mają wyrostki skrzelowe. Gonady powstają z trzeciego listka zarodkowego, są wielokrotne, w poszczególnych segmentach, w rozwoju przechodzą stadium trochofory.

Aclitellata – bezsiodełkowe, pierwotnie morskie są rozdzielnopłciowe, występuje zapłodnienie zewnętrzne, zaś Clitellata (siodełkowce) żyjące na lądzie są obojnakami – zapłodnienie krzyżowe.

W naszym kraju największe znaczenie mają dżdżownice (Oligocheta) i pijawki (Hirudinoidea).

Skąposzczety, do których należą dżdżownice, mają bardzo różną wielkość od 5 mm do 2,5 m i widoczna metamerię równą z wewnętrzną. Na ich ciele widoczne jest zgrubienie – siodełko, miejsce w którym grupują się narządy rozrodcze, siodełko produkuje kokon który otula jaja. Są obojnakami, występuje zapłodnienie krzyżowe.

Masa dżdżownic na ha gleby uprawnej równa się masie 5 krów.

Dżdżownice żyją 10 lat.

Naididae mogą się rozmnażać bezpłciowo przez podział poprzeczny i dlatego możemy mówić u nich o przemianie pokoleń. Wszystkie skąposzczety mają sporą zdolność regeneracji. Są słodkowodne i lądowe, kosmopolityczne, nie mają lęku wysokości. Znaczenie w przyrodzie jest związane z rola glebową – drążą kanały w glebie, zjadają ogromne ilości materii organicznej, uwalniają azot, dzięki śluzowi tworzą agregaty glebowe. W glebach zasadowych występują dżdżownice, a w kwaśnych wazonkowce.

Pijawka lekarska może żyć 30 lat.

Pijawki są pasożytami lub drapieżnikami, żyją w wodach słodkich i lasach tropikalnych. Mają różną segmentacje zewnętrzną i wewnętrzną. Kształt ciała i kolor jest zależny od najedzenia, jako pierwsze maja chromatofory w swych komórkach. Na końcach ciała maja przyssawki. Bardzo silnie rozwinięte mięśnie. Jama ciała jest zredukowana do jamy gonad, ciało wypełnia parenchyma przez co zredukowany układ krwionośny. Układ pokarmowy ma wole z kieszonkami w których żyją symbiotyczne bakterie Pseudosomonas pomagajace w trawieniu. Produkują hirudynę dzięki którym krew nie krzepnie i histaminę – środek przeciwbólowy dzięki którym ofiary pijawek nie czują obecności pasożyta. Mają bardzo dobrze rozwinięte narządy zmysłów: oczka, chemoreceptory (zgrupowane w brodawkach zmysłowych), zmysł dotyku na całym ciele, są wrażliwe na ruch wody i powietrza (posiadają pewien rodzaj linii nabocznej). Są obojnakami, zapłodnienie krzyżowe, dojrzałość płciowa osiągają po 3 latach. Opiekują się potomstwem, maja ciekawe zwyczaje godowe. Znaczenie w przyrodzie niewielkie – miejscami (koło stawów) uciążliwe.

mięczaki - Mollusca

Naddział: Bilateria - dwubocznie symetryczne

dział: Protostomia - pierwouste

poddział: Coelomata – wtórnojamowce

typ: Mollusca - mięczaki

nadgrom: Ganglioneura - zwojowce

grom: Gastropoda - ślimaki

grom: Bivalvia - małże

grom: Cephalopoda - głowonogi

Mollusca są to bezkręgowce o ciele miękkim, okrytym muszlą, zróżnicowanym na głowę, worek trzewiowy, płaszcz oraz nogę. Są grupą zupełnie odrębną, która tylko w niektórych szczegółach budowy nawiązuje do pierścienic.

Mięczaki są bardzo starą, drugą, co do wielkości grupą bezkręgowców. Większość gatunków jest wolnożyjąca, osiadłe są nieliczne, ogromna większość mięczaków to zwierzęta morskie, ale zasiedlają wszystkie środowiska we wszystkich strefach klimatycznych.

Budowa zewnętrzna:

Ciało mięczaka jest dwubocznie symetryczne z wyodrębniona głową, na której są umiejscowione narządy zmysłów (oczy), wewnątrz znajduje się centralna część układu nerwowego. Worek trzewiowy jest z zewnątrz okryty płaszczem, a ten okryty jest muszlą, którą sam wytwarza. Miedzy płaszczem a resztą ciała znajduje się jama zwana jamą płaszczowa, do której uchodzą przewody gruczołów wydalniczych i rozrodczych, znajdują się też tu narządy oddechowe – skrzela (ctenidia), a u mięczaków lądowych jama płaszcza pełni rolę oddechową. Noga stanowi brzuszną część ciała i jest narządem lokomotorycznym.

Bodowa wewnętrzna:

Szkielet zewnętrzny, czyli muszla jest zbudowany z konchiny (skleroproteina) i węglanu wapnia, zazwyczaj jest trójwarstwowy. Ściana ciała jest zbudowana z naskórka jednowarstwowego łączącego się z tkanką łączna i z pasmami mięśni gładkich – wszystko razem tworzy wór powłokowy. Ma on liczne gruczoły: budujące szkielet zewnętrzny i produkujące śluz. Układ nerwowy ma różny stopień koncentracji, składa się ze zwojów i spoin. Narządy zmysłów: oczy, czułki, statocysty i osfaria – narządy czucia chemicznego w jamie płaszczowej kontrolujące jakość wody docierającej do skrzel. Narządy wewnętrzne są zlokalizowane w pierwotnej jamie ciała (protocel) wtórna jama ciała jest silnie zredukowana. Układ pokarmowy składa się z trzech podstawowych elementów. Jama gębowa jest zaopatrzona w szczeki lud tarkę – specjalny twór służący do zdrapywania pokarmu, jakby języczek z umieszczonymi na nim ząbkami chitynowymi. Funkcje trawienną pełni gruczoł wątrobowo – trzustkowy. Do oddychania służą skrzela ukryte w jamie płaszczowej lub ściana tej jamy. Układ krwionośny jest otwarty, serce ma tyle przedsionków ile jest skrzeli, barwnikiem krwi jest hemocyjanina. Narządami wydalniczymi są metanefrydia.

Rozmnażanie:

Narządy rozrodcze są zbudowane bardzo różnie. Mięczaki rozmnażają się wyłącznie płciowo, są rozdzielnopłciowe lub hemafrodyczne w zależności od środowiska występowania, od niego też zależy sposób zapłodnienia. Rozwój przypomina rozwój wieloszczetów, występuje larwa trochofora.

W Polsce występuje ok. 250 gatunków należących do dwóch gromad Gastropoda i Bivalvia.

Znaczenie w przyrodzie:

• spora część biomasy środowiska

• szkodniki drewna

• żywiciele pośredni pasożytów

• służą człowiekowi za pokarm.

Gastropoda – ślimaki, brzuchonogi

Ślimak winniczek żyje do 5 lat.

Ślimaki są mięczakami o ciele wyraźnie zróżnicowanym na głowę, nogę i worek trzewiowy, który jest wyciągnięty w płaszczyźnie pionowej. Mogą być okryte muszlą lub nagie. Są najliczniejszą grupa mięczaków, występują we wszystkich szerokościach geograficznych i we wszystkich głębokościach wód, najliczniej na podłożu wapiennym (dlaczego?). W okresie suszy zapadają w stan hibernacji, w którym

Największe muszle mają 120cm długości.

mogą przetrwać kilka lat. Jedzą wszystko, rzadko są pasożytami.

Mają różną wielkość. Cechą charakterystyczna jest spiralne zwinięcie worka trzewiowego. Powstało ono jako przystosowanie do pełzającego trybu życia. Głowa jest zawsze wyraźnie oddzielona od reszty ciała, na niej są umiejscowione jedna lub dwie pary czułków, oczy występują na jednych z nich. Muszla jest różnie wykształcona i może mieć różne kolory, jest zamykana wieczkiem lub wydzieliną nogi. U ślimaków nagich muszla zostaje zredukowana w czasie rozwoju. Noga jest mięsista, rozpłaszczona i podeszwowata, po spodniej stronie zawiera gruczoły, które produkują enzymy rozpuszczające skały wapienne.

Pozostałe układy nie odbiegają od schematu ogólnego.

Ślimaki mają gonady nieparzyste, u hemafrodycznych gatunków gonada zazwyczaj funkcjonuje następczo (przemiana płci) zapłodnienie wewnętrzne, strzałki miłosne pobudzające partnera. Jaja otoczone kapsułkami, larwy wolne lub zamknięte w kapsułach wysyconych węglanem wapnia, opieka nad potomstwem.

Wiele gatunków jest jadalnych, muszle ślimaków służą do wapniowania gleby, do wytwarzania ozdób. Ślimaki mogą być też szkodnikami upraw.

W Polsce ponad 200 gatunków lądowych, słodko i słonowodnych.

Bivalvia – małże

Małże mają ciało dwubocznie spłaszczone, bez głowy, oddychają skrzelami, żyją w wodzie głownie morskiej, na podłożu piaszczystym. Prowadza osiadły lub mało ruchliwy tryb życia. Mogą mieć do 1,5 m długości i 260 kg wagi. Żyją w koloniach, odżywiają się głownie przez filtrowanie wody (specjalny mechanizm przepływu wody – syfon) lub są drapieżne, do podłoża przyczepiają się bisiorem – wydzieliną nogi. Maja trzy pary zwojów nerwowych, brak centrum nerwowego, oczy na syfonie. Rozdzielnopłciowe, rozwój złożony, może występować (u skójek) larwa pasożytnicza glotrichium. Bardzo duże znaczenie w przyrodzie jako filtratorów, żywicieli płazińców, ważne źródło białka dla ludzi i produkcja pereł. W Polsce rzadkie i objęte ochrona gatunkową.

ARTHROPODA – STAWONOGI

poddział: Coelomata - wtórnojamowce

typ: Arthropoda - stawonogi

podtyp:Cheliceromorpha - szczękoczułkopodobne

nadgrom: Chelicerata - szczękoczułkowce

grom: Arachnida - pajęczaki

podgrom: Pulmonata

rząd: Scorpionida - skorpiony

rząd: Uropygi

rząd: Amblypygi

rząd: Araneae - pająki

podgrom: Apulmonata

rząd: Pseudoscorpionida-zaleszczotki

rząd: Solfugida - solfugi

rząd: Opiliones - kosarze

rząd: Acari - roztocze

podtyp: Branchiata - skrzelodyszne

nadgrom: Crustacea – skorupiaki

grom: Cephalocarida - podkowiastogłowe

grom: Phyllopoda - liścionogi

grom: Cladocera - wioślarki

grom: Ostracoda - małżoraczki

grom: Copepoda - widłonogi

grom: Cirripedia - wąsonogi

grom: Branchiura - splewki

grom: Malacostraca - pancerzowce

rząd: Isopoda - równonogi

rząd: Amphipoda - obunogi

rząd: Decapoda – dziesięcionogi

Stawonogi są największą grupą istot żywych, osiągnęły największy sukces rozwojowy, występują we wszystkich środowiskach na Ziemi, opanowały powietrze. Mamy wśród nich pełny wachlarz postaci morfologicznych i sposobów życia oraz zachowań. Cechy wspólne dla typu to:

• pierwouste

• segmentowane

• dwubocznie symetryczne

• metameria heteromorficzna - zlewanie się poszczególnych segmentów w tagmy

• segmentowane odnóża ze stawami

• ciało pokryte chityną – jedną z najwytrzymalszych substancji znanych człowiekowi.

• cefalizacja - koncentracja układu nerwowego w części głowowej, narządy gębowe umieszczone tamże

• wzrost skokowy spowodowany potrzebą zmiany pancerza chitynowego

• miksocel czyli jama ciała powstała z połączenia woreczków celomatycznych z pierwotną jamą ciała

• hemolimfa przenosząca tlen w organizmie

• pasma mięśni poprzecznie prążkowanych

• 3 odcinkowy układ pokarmowy, gruczoł wątrobowo – trzustkowy – dużo wydajniejsze trawienie pokarmu

• układ krwionośny otwarty, serce z ostiami

• układ nerwowy dzieli się na centralny, obwodowy i wegetatywny

• wszystkie narządy zmysłów jakie tylko można sobie wyobrazić lub nie

Różnice występują głównie w układzie wydalniczym (różne jest nawet pochodzenie narządów wydalniczych), oddechowym (zależny od środowiska życia) i sposobach rozmnażania. Część stawonogów przechodzi w swoim rozwoju metamorfozę.

Do stawonogów zaliczmy:

CHELICERATA – SZCZĘKOCZUŁKOWCE

Skorpiony były pierwszymi ściśle lądowymi organizmami występującymi na Ziemi.

Nazwa wzięła się ze specyficznej budowy odnóży gębowych – chelicer (2 – 3 członowe), druga para to pedipalpy. Ciało podzielone na dwie części: prosomę (min. 6 seg.) i opistosomę (7-12 seg.), mają 4 pary odnóży krocznych. Brak czułków, ale obecność wielu par oczu, specyficzne narządy czuciowe (lirowate). Trawienie zewnątrzkomórkowe. Rozwój układu oddechowego i krwionośnego zależny od środowiska występowania. Najbardziej różnorodne sposoby rozmnażania w świecie istot żywych. W rozwoju obecne larwy.

Do Chelicerata należą pająki i roztocze.

Branchiata - skrzelodyszne

są to organizmy wodne oddychające skrzelami. Ich ciało jest podzielone na 3 zasadnicze części :

• Cefalon (głowa)

• Torax (tułw)

• Pleuron z furką (odwłok z ogonkiem)

Mogą być połączone w różny sposób i ulegać zlaniu, liczba segmentów jest także różna. Na głowie mają zawsze 2 pary czułków i 3 pary przysadek gębowych. Pancerz z części głowowej rozrasta się na tułów (carapax). Odnóża są dwugałęziste, mogą być podobne do pręta lub liścia, liczba odnóży jest różna i jest cecha systematyczną. Rozwój prosty lub złożony. Możliwa heterogonia. Wygląd zwierzęcia może zmieniać się w zależności od pory roku i przyjmowanego pokarmu (cyklomorfoza).

Należą tu przeróżne skorupiaki od planktonowych widłonogów czy wioślarek po langusty, raki i kraby osiągające spore rozmiary.

Insekta – owady będą na Entomologii .

CHOROBY TRANSMISYJNE PRZENOSZONE PRZEZ KLESZCZE (Ixodidae)

W Polsce stwierdzono dotychczas 25 gatunków kleszczy (Ixodida), z których 21 jest uznane za stałe dla naszej fauny.

Roztocze należą do typu stawonogów nadgromady Chelicerata. Mają cztery pary odnóży krocznych, dwie pary odnóży gębowych. Złożone cykle rozwojowe (występują larwy i kilka [do 3] rodzajów nimf). Opanowały wszystkie środowiska, bardzo często są pasożytami ludzi (krwiopijne, żyjące na skórze – nurzeńce, świerzb) lub towarzyszą nam w codziennym życiu (kurzolubek) wywołując często alergie. Główne znaczenie epidemiologiczne jest związane z przenoszeniem chorób transmisyjnych.

Do roli wektorów (przenosicieli chorób) bakterii i wirusów predysponują kleszcze następujące cechy:

• szeroki krąg żywicieli i ich zmiana w cyklu życiowym

• mechanizm żerowania - dwufazowy

• długotrwałe żerowanie (do 2 tygodni)

• pochłanianie dużo krwi

• stosunkowo długie życie

• przekazywanie pionowe patogenów

W Polsce mamy 36 gatunków ssaków na których żerują kleszcze.

• wędrówki z ptakami

Człowiek zaraza się chorobami przenoszonymi przez kleszcze w jeden z wymienionych sposobów:

1. Wraz ze śliną żerującego kleszcza

2. Z wydzieliną gruczołów biodrowych przez rankę

3. Z powietrza przez kał

4. Podczas mechanicznego usuwania kleszcza

Najgroźniejsze dla ludzi są:

• Obrzeżek Argas reflexus

• Roztocz szczurzy Ornithonyssus bacoti

• Ptaszyniec Dermanyssus gallinae

• Kleszcze Ixodes ricinus, I. hexagonus, Haemaphysalis inermis, H. punctata, Hyalomma marginatum, Rhipicephalus sanguineus

79% przypadków porażenia kleszczowego występuje u dzieci, najczęściej w wieku 2 – 5 lat. Najczęściej kleszcze przyczepiają się do głowy dziecka – trudno je odnaleźć i usunąć.

Chorobą wywoływaną przez roztocze bezpośrednio jest porażenie kleszczowe (wstrząs anafilaktyczny) – powstaje jako reakcja alergiczna organizmu żywiciela na białka zawarte w ślinie żerującego roztocza. Najczęściej w wyniku ukąszenia obrzeżka. Toksyna zawarta w ślinie kleszcza może całkowicie zahamować przenoszenie impulsów nerwowych w ciele żywiciela. Objawy: gwałtowne bóle głowy, chlustające wymioty, porażenie kończyn dolnych, następnie górnej połowy ciała, trudności w połykaniu, mówieniu, oddychaniu. Kwasica oddechowa i śmierć. Jedynym ratunkiem jest szybkie usunięcie kleszcza, objawy ustępują po trzech dniach.

Najgroźniejsze choroby przenoszone przez kleszcze to:

Pierwszy przypadek kliniczny boreliozy w Polsce został opisany w 1987 roku. Od 1996 r. wprowadzono obowiązek rejestracji zachorowań na boreliozę.

Borelioza z Lyme – najczęstsza obecnie choroba odkleszczową na półkuli północnej. Jej czynnikiem etiologicznym są krętki tworzące silnie zróżnicowany genetycznie kompleks określany Borrelia burgdorferi sensu lato, reprezentowany aktualnie przez 11 genogatunków. Borelioza jest chorobą przewlekłą i wieloukładową o fazowym przebiegu:

1. Okres I obejmuje występujący u większości (50-80%) chorych rumień wędrujący (erythema migrans); jest to plamka, która powstaje po 1-3 tygodniach w miejscu ukłucia przez kleszcza i rozszerza się w postaci jasnoczerwonego pierścienia o średnicy do 30 cm (nie wywołuje swędzenia). Możliwa infekcja ogólna – objawy grypopochodne.

2. Okres II następuje gdy krętki rozprzestrzeniają się w organizmie drogą krwionośną. Obserwuje się wtedy zmiany w układzie nerwowym, porażenie nerwu twarzowego, na skórze wtórne zmiany obrączkowe (mniejsze niż w okresie I), zaburzenia przewodnictwa w sercu, zapalenia stawów.

3. Okres III to postać przewlekła boreliozy: niedowłady nerwów, zaburzenia psychiczne, długotrwałe zapalenia stawów prowadzące do uszkodzenia powierzchni stawowych oraz zanikowe zapalenie skóry (Acrodermatitis chronica atrophicans, ACA), zapalenie mięśnia sercowego, upośledzenie funkcji nerek.

Leczenie: w pierwszej i drugiej fazie antybiotykami. W trzeciej tylko objawowo (reumatyzmu nie da się leczyć). Trzeba się regularnie badać na obecność krętków boreliozy we krwi.

Kleszczowe zapalenie mózgu

Najgroźniejsza jest syberyjska odmiana choroby.

Jest to choroba wirusowa, neurologiczna. Objawy choroby pojawiają się 2 do 28 dni od ukąszenia przez kleszcza. Choroba objawia się w I fazie: złym samopoczuciem, zmęczeniem, wysoką gorączką, apatia majaczeniami, bólami głowy, stawów, wymiotami. II faza: może mieć cztery różne postaci:

• Oponową (sztywność karku, niedowład kończyn, osłabienie siły mięśniowej, bóle mięsni i głowy, wymioty)

Choroba można tez zarazić się przez picie nieprzegotowanego mleka.

• Mózgową (bóle głowy, nudności, zaburzenia świadomości, zaburzenia snu, czucia, myśli samobójcze, pobudzenie ruchowe, drgawki, zaburzenia mowy i widzenia)

• Mózgowo – rdzeniową (podobne jak w mózgowej)

• Mieszaną (połączenie objawów wcześniej wymienionych)

Kleszczowe zapalenie mózgu można leczyć tylko objawowo (leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe). Należy się szczepić (3 powtórzenia).

Tularemia (dżuma zajęcza)

Ma trzy różne postaci:

• Węzłową – powiększenie różnych węzłów

• Trzewną – bóle brzucha, wymioty, wysoka gorączka

• Płucna – śródmiąższowe zapalenie płuc

W latach 50tych XX wieku bardzo częsta w Polsce, obecnie chorują głównie zające i gryzonie, ludzi leczy się antybiotykami.

Ehrlichioza

W zależności od typu zaatakowanych leukocytów wyróżnia się 2 postaci tej choroby: ludzką ehrlichiozę monocytarną, która notowana jest głównie w USA oraz granulocytarną rozpoznawaną także w Europie. Czynnikiem etiologicznym są Gram-ujemne wewnątrzkomórkowe bakterie należące do rodziny Rickettsiaceae. W przypadku HGE jest to Anaplasma phagocytophilum. Pierwszy kliniczny przypadek ehrlichiozy granulocytarnej w Polsce odnotowano w 2000 roku. Jest to słabo poznana choroba, wywołująca szereg (7 typów) niespecyficznych objawów. U większości pacjentów choroba ta ma łagodny przebieg, jednak mogą wystąpić także komplikacje kończące się śmiercią.

Usuwamy kleszcze niezwłocznie po zauważeniu - wyciągamy pensetą!!! Do lasu ubieramy się w długie spodnie i koszule z długim rękawem, wkładamy spodnie w buty i koszule w spodnie, nosimy nakrycie głowy. Spryskujemy się repelentami.

Raki Polski

Występujące w Polsce raki słodkowodne należą do podgromady raków właściwych, rzędu dziesięcionogów.

W Polsce uznaje się występowanie trzech gatunków raków: Astacus astacus L., Pontastacus leptodactylus Esch., Orconectes limosus Raf.. Część badaczy podaje także raka sygnałowego - Pacifastacus leniusculus (Dana, 1852) znanego dotychczas z hodowli akwariowych.

RAK SZLACHETNY (Astacus astacus)

Nasz rak rodzimy występował prawdopodobnie po zakończeniu epoki lodowcowej jako jedyny przedstawiciel raków do końca XIX wieku. Jest rozpowszechniony na całym obszarze Europy Środkowej z wyjątkiem wysokich partii gór. Obecnie wiele stanowisk tego raka uległo zagładzie, przede wszystkim ze względu na zanieczyszczenia wód i epidemie dżumy raczej (choroba grzybowa zawleczona do Europy z Ameryki Północnej z wodą balastową statków handlowych), stwierdzony na 56 stanowiskach (dane 2007). Przebywa najchętniej w wodach płynących o głębokości większej od 0,4 m i szerokości 3,0 m, występuje również w stawach i żwirowniach w pierwszej klasie czystości wody zawierającej znaczne ilości wapnia, na podłożu zwartym, twardym, piaszczystym, gdzie może kopać nory służące mu za kryjówki. Optymalna temperatura dla raków szlachetnych wynosi średnio rocznie od 10 do 12°C i nie powinna przekraczać 21°C, pH wody powyżej 7. Dojrzewa płciowo w trzecim lub czwartym roku życia, po osiągnięciu około 8 - 10 cm długości. Czas rozrodu przypada na późną jesień - przełom października i listopada i trwa do końca kwietnia – jest regulowany spadkiem temperatury wody. Czasami rozpoczyna się w drugiej połowie września i uwarunkowany jest czynnikami atmosferycznymi. Po 25 dniach od kopulacji samica odkłada od 60 do 260 jaj w podgięty odwłok, które przyklejone do niego pozostają przez 6 miesięcy do czasu wylęgu. Po pierwszym linieniu, które następuje 10 dni od wyklucia, oddzielają się one od matki, a całkowicie usamodzielniają się po następnych 15 dniach. W pierwszym roku życia kilkakrotnie zmienia pancerz (linienie) i osiąga długość całkowitą 5-6 cm, po trzech latach 10-11 cm, przy średniej masie około 25 g. Duże okazy mają długość 20-29 cm i masę powyżej 150 g (max. 320g). Samce zrzucają pancerz dwa razy w roku, samice raz. Żyje do 25 - 30 lat. Rak ten żywi się planktonem roślinnym a następnie przeważnie młodymi pędami roślin wodnych. Wapń potrzebny do budowy pancerza znajduje w takich roślinach, jak: ramienice, moczarki, rdestnica i rogatki. Osobniki dorosłe odżywają się bezkręgowcami, na przykład mięczakami, ośliczkami, kiełżami i larwami owadów. Pokarmem ich są również żaby i ryby, szczególnie osobniki chore i martwe, stąd pogląd, że rak pełni funkcję "sanitariusza wód". Wymiar ochronny raka szlachetnego wynosi 10 cm, a okres ochronny dla samic trwa od 15 października do 31 lipca, natomiast dla samców od 15 października do 15 marca.

RAK BŁOTNY (Pontastacus leptodactylus)

Rak błotny, synonim Astacus leptodactylus Esch., zwany również stawowym lub długoszczypcowym. W sposób naturalny rozprzestrzeniony jest szeroko w słodkowodnych zlewiskach Morza Czarnego i Kaspijskiego. Od XVIII wieku zaczął zasiedlać wody Europy Środkowej (wędrówki kanałami żeglugowymi, celowe zasiedlanie spowodowane poglądem, iż jest odporny na dżumę raczą). Pierwotnie pochodził z obszaru Morza Czarnego i Kaspijskiego, a obecnie gatunek ten dzięki introdukcjom stał się rakiem o największym zasięgu w Europie. Stanowiska położone najdalej na zachód znajdują się w Wielkiej Brytanii. W zachodniej Europie występuje we Francji, Holandii, Belgii, Szwajcarii, Austrii i Niemczech. Na wschód od granic Polski raka błotnego spotykamy na Litwie, Białorusi, Ukrainie i w Rosji, a nawet w Armenii i Kazachstanie. Raki te występują na Syberii i w Finlandii, na południu Europy, a także w Iranie i Turcji. W Polsce gatunek ten należy uznać za wymierający, bowiem jest stale wypierany przez raka pręgowatego. Biologia raka błotnego jest zbliżona do szlachetnego, przy czym rak ten jest uważany za bardziej tolerancyjnego, jeśli chodzi o warunki środowiskowe. Lepiej znosi deficyty tlenowe i wyższe temperatury wody umożliwiające mu bytowanie w wodach "błotnistych", jest aktywny zimą i w ciągu dnia. Gatunek ten dorasta od 11 do 13 cm, ale spotykane są osobniki do 19 cm, żyje do 5 lat. Podlega takim samym wymogom ochronnym jak rak szlachetny.

RAK PRĘGOWATY (Orconectes limosus)

W 1891 roku niemiecki hodowca, Max von dem Borne sprowadził ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej do stawów rybnych w Barnówku koło Dębna Lubuskiego 100 egzemplarzy tego gatunku. Rzeką Myślą rak pręgowaty przedostał się do Odry i rozpoczął ekspansję najpierw na teren Wielkopolski i Pomorza Zachodniego, kolejne wsiedlenia spowodowały ekspansje w dorzeczu Wisły i opanował praktycznie obszar całego kraju z wyjątkiem skrawka południowo-wschodniej Polski, a także 20 innych europejskich krajów. Występuje w wodach III klasy czystości, a nawet pozaklasowych, we wszystkich typach wód. Głównym powodem aklimatyzacji tego gatunku było przekonanie, że jest on odporny na dżumę raczą, która do drugiej połowy XIX wieku dziesiątkowała populacje raka szlachetnego w Europie. Po ponad 100 latach od sprowadzenia tego gatunku możemy stwierdzić, że stał się on głównym sprawcą zaniku raka szlachetnego w Polsce, który jest uznany za gatunek zagrożony wymarciem. Rak pręgowaty jako nosiciel dżumy raczej opanował w XX wieku ponad 3/4 powierzchni Polski i jest już notowany nawet na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim w jeziorze Piaseczno, a prawdopodobnie jezioro Białe koło Włodawy jest najdalej wysuniętym stanowiskiem raka pręgowatego na obszarze Polski południowo-wschodniej, natomiast ekspansja tego gatunku na południowe obszary Polski trwa nadal, bowiem charakteryzuje się dużą aktywnością migracji. Rozród raka pręgowatego przypada wcześniej niż u raków rodzimych: od połowy września do połowy października. Gatunek ten dojrzewa już drugim roku życia, osiągając 5-6 cm i odznacza się wysokim stopniem reprodukcji, może składać jaja 2 razy w roku po ok. 400 szt. (do 600), żyje ok. 4 lata. Obdarzony jest dużymi zdolnościami adoptowania do niekorzystnych warunków środowiskowych i ocenia się, że może występować wszędzie. Wydaje się jednak, iż unika on obszarów górskich rzek i potoków pstrągowych.

Rak sygnałowy (Pacifastaus leniusculus)

Gatunek pochodzący z zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej sprowadzony do Europy w 1959 roku przez Szwedów ze względu na podobieństwo morfologiczne do raka szlachetnego. Obecnie występuje na terenie 24 krajów Europy prócz: Albanii, Andory, Białorusi, Bośni i Hercegowiny, Bułgarii, Chorwacji, Estonii, Irlandii, Rumunii, Słowenii, Słowacji, Turcji, Ukrainy i Węgier. W Polsce notowany w kilku stawach na północy kraju. Pancerz koloru brązowego lekkimi przejaśnieniami, szczypce od spodu krwiście czerwone.

Zamieszkuje szeroki wachlarz biotopów: potoki, rzeki, jeziora, stawy, zbiorniki wyrobiskowe. Wszystkożerny, może żyć w wodach zanieczyszczonych, znosi wyższe temperatury wody niż raki rodzime. Długość ciała 12-16 cm. Okres godowy i składanie jaj (200-400 szt.) w październiku, wylęgi pomiędzy marcem, a czerwcem (zależne od temperatury wody). Żyją do 20 lat. Gatunek odporny na dżumę raczą.

Tabela 1. Różnice morfologiczne raków występujących w Polsce.

Cecha/Gatunek	Rodzime	Nie rodzime
	RAK SZLACHETNY Astacus astacus L.	RAK BŁOTNY Pontastacus leptodactylus Esch.
Kolor ciała	brązowy do czarnego	żółty do ochry
Boki rostum	prawie równoległe	prawie równoległe długie
Wysklepienie rostum	z kolcami	gładkie
Wierzchołek rostum	długi ze środkowym kilem	długi
Kolce na bruździe karkowej	pojedyncze tępe kolce	1-3
Listwy oczne	dwie	dwie
Statecznik łuski czułka	gładki	gładki
Człon podstawowy drugiej pary czułków	wystający do połowy	słabo wystający
Dolna strona kleszczy	czerwona`	białożółta
Kolce na odnóżach-kleszczach	krótkie kolce przebiegające równolegle	tylko jeden wyraźny rząd kolców
Druga para gonopodów	bez guzików	bez guzików
Czerwone poprzeczne pasy na ogonie	brak	brak
Maksymalna wielkość bez kleszczy (cm)	18	18
Potencjalny obszar występowania	cały obszar Polski	cały obszar Polski

RAK SZLACHETNY	RAK BŁOTNY .	RAK PRĘGOWATY
Cecha	RAK SZLACHETNY	RAK BŁOTNY
Budowa szczypiec	masywne, krótkie, szerokie, szczelina pomiędzy palcami szczypiec	wąskie, długie palce przylegają do siebie
Barwa szczypiec	zabarwiona na czerwono dolna powierzchnia	biaława lub różowa od spodu
Struktura szczypiec	żółte guzki na wewnętrznym brzegu szczypiec	_
Pancerz głowo- tułowia	gładki, twardy	wąski, chropowaty (szorstki w dotyku),po bokach ostre kolce
Ogon (pleon)	-	-
Masa (g)	200-250	200 i powyżej

Tabela 2. Charakterystyka raków występujących w Polsce.