Gatunek wypowiedzi.
Gatunek jest to kulturowo i historycznie ukształtowany, ujęty w społeczne konwencje, sposób komunikowania się-wzorzec organizacji komunikatu. Wtórnie termin ten oznacza także zbiór komunikatów, w których określony wzorzec jest aktualizowany, realizowany.
Problematyka gatunków zajmuje się genologia- naoka pomocnicza takich dyscyplin wiedzy jak; teoria literatury, językoznawstwo, prasoznawstwo,teatrologia, filmologia, muzykologia. Bada gatunki zarówno w aspekcie historycznym jak i strukturalnym.
Gatunek ma charakter elementarnej jednostki systematyki gatunkowej. Pojęciem nadrzeędnym wobec gatunku jest rodzaj zaś pojęciem podrzędnym- odmiana gatunkowa. Podział na gatunki, rodzaje i odmainy gatunkowe służy systematyzacji form komunkacji międzyludzkiej. W literaturze tradycyjnie wyróżnia się następujące rodzaje:lirykę, epikę i dramat. W dziennikarstwie występuje podział na gatunki informacyjne i gatunki publicystyczne, w filmie zaś wyodrebnia się film fabularny, dokumentalny, oświatowy i naukowy, a w muzyce-muzykę wokalną, wokalno-instrumentalną i muzykę instrumentalną.
W ujęciu ogólnogenelogicznym gatunek to ukształtowana kulturowo i historycznie niematerialna struktura, pełniąca określoną, jej tylko właściwą funkcję w procesie komunikowania.
Mowa ludzka istnieje w postaci konkretnych gatunków. Człowiek- by osiągnąć określone cele komunikacyjne- wciela swe myśli i zamiary w okreslone formy językowe. Dysponujemy bogatym repertuarem ustnych i pisemnych gatunków mowy, choć teoretycznie możemy w ogóle nie wiedzieć o ich istnieniu, w praktyce stosujemy je zręcznie i pewnie.
Gatunek wypowiedzi( genere) w perspektywie komunikacyjnej.
W lingwistyce gatunek wypowiedzi zwany również generem ujmowany jest zazwyczaj w perspektywie komunikacyjnej. Stanisław Gajda pisze iż gatunek „ należy do obszaru konwencji kulturowych i istnieje jako pewna całość-wzorzec. Wzorzec ten zawiera kategorie nie tylko formalnojęzykowe, ale także pragmatyczne-pewne charakterystyki użytkowników wraz z zamiarami ich działań”. Gatunek wiąże się zatem z określonym typem działania ludzkiego. Postrzegany jest jako otwarty zbiór cech typowych dla okreslonej sytuacji społecznej i komunikacyjnej. Wybór takiego a nie innego gatunku każdorazowo staje się rozwiązaniem określonego problemu komunikacyjnego i społecznego. Jednocześnie tak postrzegany gatunek odgrywa rolę sygnału orientacyjnego, wskazującego czytelnikowi jak należy odbierać tekst i jaką rolę społeczną przyjąć w tym odbiorze.
Gatunek wypowiedzi jako kategoria prototypowa.
Gatunej wypowiedzi nie jest materialnym bytem. Stanowi kategorię abstrakcyjną, której nie można wyczerpująco zdefiniować za pomocą cech koniecznych i wystarczających. W określonej aktualizacji tekstu powinna się natomiast znaleźć swoista wiążka cech prototypowych dla danego gatunku. Im więcej takich cech zawiera dany tekst, tym bardziej zbliża się on do prototypu i tym bardziej centralną pozycję zajmuje wśród innych tekstów danego gatunku. Przynależność gatunkowa danego tekstu jest sprawa stopnia, co oznacza, ze tekst może być postrzegany jako mniej lub bardziej typowy lub też jako mniej lub bardziej wątpliwy reprezentant określonego gatunku. Jesli w odczuciu odbiorcy dany tekst ma cechy typowe to staje się on tekstem centralnym czy tez prototypowym przedstawicielem danej kategorii gatunkowej. Niektóre teksty mogą znajdować się na peryferiach nie tylko jednego gatunku , lecz także innego. Moga zatem łączyć różne cechy róznych gatunków. Uprzywilejowanym kryterium przy wydzialaniu gener’ów jest wprawdzie cel komunikacji, jednakże poszcególne realizacje danego gatunku moga wskazywać róznice w strukturze stylu czy treści. Odchylenia takie moga wynikać ze specyficznych cech adresta tekstu albo też z braku przejrzystości struktury celów, która nadaje im tożsamość gatunkową. Swales ilustruje to na przykładzie dwóch gener’ów-przepisu kulinarnego i mowy politycznej. Przepis kulinarny jednoznacznie zawsze instruuje, jak należy postępować aby przyrządzić daną potrawę, o tyle mowa polityczna bywa podporządkowana różnym celom: może albo informować o polityce danej partii albo ośmieszać opozycję, albo tez mieć na celu pozyskanie zwolenników .
Społeczna świadomość gatunkowa.
Z pojęciem gatunku wiąże się świadomość gatunkowa, która wpływa na sytuację komunikacyjną. Właściwa kwalifikacja gatunkowa przekazu daje odbiorcy poczucie bezpieczeństwa poznawczego. Uruchamia stosowny system odwołań do określonych konwencji gatunkowych, pozwala poprawnie konstruować oczekiwania odbiorcze.
Mylne odczytywanie konwencji gatunkowej- wynikającej bądź z braku stosownej kompetencji u odbiorcy, bądź też z niedokreślenia cech gatunkowych komunikatu- wywołuje większe lub mniejsze zakłócenia w procesie recepcji przekazu. Przykładem tego typu skutków może być zbiorowa panika wywołana wśród słuchaczy radia nowojorskiego po nadaniu słuchowiska science fiction o najeździe Marsjan na Ziemię lub też samobójstwo, do którego miałby nakłaniać tekst piosenki zespołu heavymetalowego.
Na stan społecznej świadomości gatunkowej składa się zespół wzorców komunikacyjnych, które są akceptowane przez nadawców i odbiorców w określonym czasie. Oznacza to, że zjawisko świadomości gatunkowej jest zjawiskiem dynamicznym i podlega nieustającym przemianom.
Stan społecznej świadomości gatunkowej jest określony m.in przez narosowe traormy komunikacji typowe dla jednego kraju tylko w przybliżeniu odpowiadają gatunkom charakterystycznym dla innych nacji.
Współczesnie pod wpływem ogólnej liberalizacji zycia społecznego i umysłowego na świecie oraz globalizacji kulturowo-gospodarczej obserwuje się ekspansję wzorców i wartości kultury zachodniej. Z czasem może to doprowadzić do ujednolicenia świadomości gatunkowej w róznych kręgach językowych i cywilizacyjnych. Procesy te dotyczą zarówno nowo powstających gatunków, jak i tych mających oparcie w tradycji np. w Polsce CV i list motywacyjny właściwie wyparły z gatunków uzytkowych zyciorys i podanie o pracę.
Powstawanie, ewolucja i przenikanie się gatunków.
Gatunek jako byt niematerialny jest zjawiskiem dynamicznym-zmiennym w czasie, uwarunkowanym społecznie i kulturowo. Jedne gatunki wychodzą z użycia np. telegram, inne rodzą się na naszych oczach np. chat, e-mail. Zmianom podlega także wewnętrzna struktura poszczególnych gatunków.
O pojawieniu się nowego gatunku lub też popularności jakiegoś gatunku w danym okresie decydują następujące czynniki: moda, ideologia,wzgędy społeczne i ekonomiczne, rozwój technologiczny. Ostatni z wymienionych czynników doprowadził do powstania wielu nowych form komunikatów. Rozwój technologiczny spowodował także zmianę układu gatunków. Doprowadził do przesunięcia nazw odnoszonych dotychczas do jednej dziedziny w kierunku innych dziedzin. Istniejące nazwy gatunkowe zaczęto wykorzystywać do nazywania nowych sytuacji komunikacyjnych np. dramat filmowy, powieść radiowa, poczta głosowa, encyklopedia multimedialna. Technika rozszerzyła znacznie repertuar gatunków interaktywnych. Tradycyjnie do grupy tej należały gatunki ustne jak np. rozmowa ustna czy telefoniczna. Obecnie interakcja pomiędzy nadawcą i odbiorcą możliwa jest także poprzez inne nośniki komunikatów. Stale pojawiają się nowe gatunki interaktywne np. chat, e-mail, sms.
Poszczególne formy gatunkowe podlegają nieustannej ewolucji. Przebiega ona każdorazowo między biegunami konwencji i inwencji, z których pierwszy grupuje elementy tradycyjne, powtarzalne , drugi natomiast zaś to co odmienne i zawierające pierwiastek innowacyjności.
W wypadku łączenia w jednym komunikacie dwóch lub więcej gatunków mamy do czynienia ze zjawiskiem synkretyzmu gatunkowego. Przykładem może tu być telenowela dokumentalna. Po ustabilizowaniu się formy synkretyczne tworzą nowe odmiany gatunkowe.
Skrajną postacią synkretyzmu jest zjawisko hybrydyzacji gatunków. Występuje ono wówczas, kiedy łączy się w jedną całość komunikaty pełniące skrajne różne funkcje lub kiedy scala się w jedną całość formy należące do odmiennych systemów znakowych.
Typologia gatunków wypowiedzi.
Kryterium kodu przekazu.
Gatunki monosemiotyczne:
- językowe: notatka prasowa, powieść, referat
- dźwiękowe: sonata
- obrazowe: fotomontaż, katykatura, zdjęcia
b) Gatunki polisemiotyczne:
- językowo-dźwiekowe: piosenka, poczta głosowa w telefonie komórkowym
- językowo-obrazowe: fotoreportaż, komiks, mapa, wykres
- językowo-dźwiękowo-obrazowe: encyklopedia multimedialna, gra komputerowa, kronika filmowa
2. Kryterium środka przekazu.
- gatunki ksiżkowe: komiks, nowela, powieść, opowiadanie
- gatunki prasowe: artykuł, felieton, nekrolog
- gatunki radiowe: transmisja radiowa, powieść radiowa, słuchowisko
- gatunki filmowe: dramat wojenny, film płaszcza i szpady, kryminał, melodramat, western
- gatunki telewizyjne: dziennik telewizyjny, opera mydlana, sitcom, telenowela, wideoklip, zwiastun
- gatunki komputerowe: encyklopedia multimedialna, gra komputerowa, strona www.
3. Kryterium funkcjonalne.
- gatunki artystyczne (funkcja kratywna): elegia, gawęda, impresja filmowa, nowela, oda
- gatunki dziennikarskie (funkcja informatywna): artykuł, debata telewizyjna, dziennik telewizyjny, fotoreportaż, komentarz
- gatunki kolokwialne (funkcja ludyczna): flirt, kłótnia, plotka, rozmowa potoczna
- gatunki ludyczne (funkcja informatywna): film płaszcza i szpady, gra komputerowa, horoskop, komiks, kryminał, krzyżówka, melodramat
- gatunki naukowe (funkcja informatywna): abstrakt, monografia, przyczynek, rozprawa naukowa, wykład
- gatunki normatywne (funkcja stanowiąca): kodeks drogowy, konstytucja, rozporządzenie, norma branżowa, słownik ortograficzny
- gatunki praktyczno-użytkowe (funkcja informatywna): CV, instrukcja obsługi, kalendarz, list motywacyjny, notatka
- gatunki propagandowo-polityczne (funkcja nakłaniająca): debata polityczna, orędzie, program polityczny
- gatunki reklamowe (funkcja nakłaniająca): bilboard, hasło, ogłoszenie, slogan, spot reklamowy
- gatunki religijne (funcja rytualna): brewiarz, bulla, encyklika, homilia
- gatunki szkolne (funkcja informatywna): chrakterystyka postaci, opis, rozprawka, szkic interpretacyjny utworu literaciego
- gatunki urzędowo-kancelaryjne (funkcja nakłaniająca):\apel, komunikat, list gończy, mowa obrończa, obwieszczenie, wypis szpitalny
4. Jeszcze inny sposób przedstawił Aleksander Wilkoń w pracy Spójność i struktura tekstu. Autor wydziela gatunki ze względu na stopień knwencjonalizacji.
- gatunki skodyfikowane, stosujące okreslone formy; są to przede wszystkim gatunki użytkowe będące dokumentami oficjalnymi np. świadectwo urodzenia czy dowód odobisty
-gatunki utrwalone, głównie w postaci pisanej, spełniające ważne funkcje społeczne np. konstytucja, ustawa, regulamin pracy
- gatunki skonwencjonalizowane na skutek uzusu, tworząze wzorce wypowiedzi, które dopuszczają wiele indywidualnych realizacji np. artykuł przeglądowy, sonet
- gatunki częściowo skonwencjonalizowane, dające dużą swobodę i możliwość transformacji np. powieść współczesna
- gatunki nieskonwencjonalizowane, oparte na jednej dobitnej właściwości semantycznej lub formalnej np. plotka, kłótnia, modlitwa prywatna
- gatunki nowe, niemające cech wykrystalizowanych, płynne, niemające niekiedy nazwy lub noszące kilka nazw.