Powstanie nowych miast na prawie magdeburskim związane było z przybyciem kolonistów z terenów niemieckich. XIII w. to okres intensywnych przemian gospodarczych, prawnych oraz osadniczych w Europie Środkowej. Następuje rozkwit rzemiosła, i handlu, wzrost demograficzny. Prawa miejskie - miały charakter umowy zawieranej przez właściciela gruntu z niemieckimi kolonistami (kupców i rzemieślników) Sam akt lokacji - dotyczył udzielenia przywilejów prawnych, dotyczył wyznaczenia terenu. Wzorce miejskie dotarły do Polski z Zachodu, wraz z kolonizacją na prawie magdeburskim.

Nie ma jednej definicji miasta, Piekalski w swojej pracy wyróżnia 7 kryteriów odnośnie miast. W każdej z tych definicji wyróżnikiem miasta jest posiadanie praw miejskich, duża koncentracja ludzi w jednym miejscu czy podkreślenie innego charakteru gospodarczego od ośrodków wiejskich.

Jerzy Piekalski w swojej książce wydziela się dwie fazy rozwoju średniowiecznych miast w strefie środkowoeuropejskiej.

W pierwszej fazie następuje rozwój ośrodków wczesnomiejskich lub nazywanych inaczej protomiejskimi o policentrycznym charakterze, jest to tzw. wczesna faza urbanizacji

W drugiej fazie następuje rozwój miast komunalnych, okres ten dotyczy głównie późnego średniowiecza. Moja prezentacja dotyczyć będzie przemian zachodzących właśnie w fazie drugiej, czyli pojawienia się i rozwoju miast późnośredniowiecznych na prawie magdeburskim ograniczając się do na ziem polskich.

dlaczego w późnym średniowieczu porzucano ośrodki wczesnomiejskie, czyli grody na rzecz nowych założeń miejskich?

Miało na to wpływ kilka czynników, nie w każdym przypadku te same, ale można wyróżnić kilka podstawowych:

- ośrodki wczesnomiejskie, powstawały w okresie wczesnego średniowiecza zakładano w miejscach najczęściej o charakterze obronnym, Na południu kraju są to obszary wyniesione nad ciekiem wodnym (rzeką), natomiast na terenach nizinnych są to obszary podmokłe, otoczone nierzadko bagnami, wodami, lub tzw. wyspy rzeczne. W XIII w. następuje zmiana warunków klimatycznych, podnosi się poziom wód, w wyniku czego ośrodki wczesnomiejskie położone w strefie nizinnej narażone były na liczne powodzie. Zaczęto szukać terenów wyżej położonych, np. na terasach rzek, Przykładem protomiast, które borykały się z tego typu problemami jest Wrocław, Poznań czy Głogów. Przeprowadzone badania pod tym kątem, potwierdziły obecność warstw powodziowych w stratyfikacji tych miejsc.

- przyczyną było też przeludnienie, wzrost demograficzny i to zarówno na terenach nizinnych jak i wyżynnych, choć problem ten dotyczył przede wszystkim grodów powstałych na wyniesieniach, przykładem jest Kraków. Brakło terenu pod zabudowę, w grodach robiło się coraz ciaśniej. Zaczęto szukać lepszych rozwiązań, nowe ośrodki miejskie zakładano na terenach niżej położonych.

- przyczyną było również szukanie lepszej lokalizacji pod względem szlaków handlowych, wybierano miejsca, gdzie szlaki handlowe się krzyżowały, co było niezwykle ważne w rozwoju gospodarczego każdego miasta średniowiecznego

Ośrodki protomiejskie - w późniejszym czasie najczęściej rozwijały się jako tereny należące do władzy kościelnej. W procesie lokacji miast bardzo często dochodziło do wymiany gruntów pomiędzy władzą świecką a kościelną.

Pierwsze lokacje miejskie na prawie magdeburskim na ziemiach polskich miały miejsce na Śląsku. To właśnie z tego obszaru rozprzestrzeniły się nowe wzorce miejskie ( normy prawa niemieckiego) na dalsze ziemie polskie. Pierwszym miastem na ziemiach polskich lokowanym na prawie magdeburskim była Złotoryja w 1211 r. Miasta tworzono bezpośrednio w oparciu o wzór ustrojowy z Magdeburga lub wzorując się na innym mieście lokowanym na prawie magdeburskim. Zasadźcą nowego ośrodka miejskiego był najczęściej obywatel miasta wzorcowego. Organizator, musiał znać prawo niemieckie. W XIII w. - na Śląsku powstaje 80% miast na prawie magdeb. W miasta na śląsku jako I otrzymały prawa miejskie, na nich wzorowały się inne miasta. W późnym średniowieczu na terenach polskich przy zakładaniu nowych miast powszechnie stosowano prawo magdeburskie. Prawo magdeburskie, czyli tzw. prawo niemieckie, zostało stworzone przez Magdeburg. To właśnie stamtąd docierają na ziemie polskie koncepcje lokacji miast.

Miasta zakładano na tzw. surowym korzeniu lub w miejscu istnienia wcześniejszej osady. Ośrodki miejskie zakładane na surowym korzeniu charakteryzuje duża regularność. Miasta lokowano najczęściej w pobliżu rzek, na wyspach, w miejscu skrzyżowaniu dróg, miejscu ważnym ze względów strategicznych, Kształt miasta uzależniony był od wielu czynników. Najczęściej decydowały o tym warunki terenowe. Często też drogi dyktowały kształt miasta, np. gdy przez miasto przebiegała droga miasto przybierało owalny kształt, natomiast kolisty - gdy więcej. Z kolei przy wcześniejszych osadach wybierano pod lokacje tereny osady targowej. miasto otrzymywało swój ostateczny kształt w zależności od warunków terenowych. Opływowy kształt umocnień miał zapewniać lepszą obronność i lepsze pole widzenia. Tym co odróżniało poźnośredniowieczne ośrodki miejskie od protomiast to m.in. prawa miejskie, zwarta zabudowy. Układ przestrzenny miasta Najpowszechniej stosowanym planem na ziemiach polskich był układ szachownicowy, charakteryzujący się regularnością zabudowy miejskiej. Układ szachownicowy - ulice są równloegle oraz prostopadle względem siebie ułozone, tworząc kąt prosty, czyli jest to układ o dość regularnej sieci ulic. Zakładając miasto należało wyznaczyć rynek, ulice, i parcele, wtym celu posługiwano się miarą - sznurem, prętem.

Lokowanie(Szczecin 1243 prawa miejskie)

miasta powstałe w wyniku rozwoju starej osady targowej

Gniezno Gniezno założono na Wzgórzu Panieńskim, a więc w miejscu gdzie przed lokacją znajdowała się osada otwarta będącą częścią kompleksu przedlokacyjnego. W centralnej części miasta umiejscowiono prostokątny rynek, w południowej części postawionon kościół św. Trójcy.

miasta powstałe jako nowy element istniejącej struktury osadniczej

Wrocław - jest jednym z pierwszych miast lokowanych na ziemiach polskich na prawie magdeburskim. Miasto to założono założono na obszarze wcześniej nie zasiedlonym, dzięki czemu, miasto regularny kształt i zabudowę w 1242r., został rozplanowany w układzie tzw. szachownicowym Wśród zabudowy miejskiej lokacyjnego Wrocławia wytyczono dwa prostokątne place o charakterze handlowym. Rynek główny ( 180x200 m)został umieszczony w samym centrum, natomiast tzw. Plac Solny został położony w płd-zach części miasta. W późniejszym czasie po przyłączeniu do miasta obszaru należącego do dawnej osady św. Wojciecha powstał kolejny, trzeci plac, o nazwie Nowy Targ.

Lokacja Krakowa została oparta na wzorcu z Wrocławia. Kraków lokowano w 1257 r. na północ od okołu, w miejscu tzw. III strefie osadniczej protomiasta. W rozplanowaniu miasta posłużono się układem szachownicowym.

Poznan lokowany na tzw. surowym korzeniu, stąd plan miasta (oprócz obszaru, gdzie znajdowała się dawna osada Gotarda) charakteryzuje się duża regularnością. Lokacja w 1253 r. wymiana gruntów nastąpiła, miasto lokowano na lewym brzegu Warty, przekazując Kościołowi tereny znajdujące się na prawym brzegu. Jeszcze przed lokacją miasta, osada św. Gotarda, leżaca na lewym brzegu Warty została w 1244r. przekazana dominikanom, których przeniesiono ze Sródki. Kościół św. gotarda przeniesiono na wzgórze św. Wojciecha, i tak powstaje klasztor wraz z kościołem. Teren ten początkowo istniał osobno od miasta lokacyjnego.

Głogów - 1250r., 11 ha, na lewym brzegu Odry na wchód i płd od osady z kościołem św. Piotra, prostokątny plac na którym mieściły się drewniane kramy, regularny układ miasta

miasta powstałe na zniszczonych obszarach starych struktur osadniczych

Sandomierz - 1286r., W przypadku Sandomierza, początkowo ośrodek wczesnomiejski próbowano założyć na Wzgórzu Staromiejskim. Z powodu najazdów mongolskich w poł. XIIIw. ośrodek ten uległ całkowitemu zniczeniu.. W przypadku drugiego podejścia wybrano nowe miejsce na północny wschód od pierwotnego, zwanym jako Wzgórze Miejskie.

Kalisz - I lokacja nie udała się. Dopiero za drugim razem nowe miasto lokowano dalej na północ od pierwotnego mejsca - 1233r.?. była to tzw. translokacja. Na terenie miasta istniały dwa parafialne kościoły. Kościół św. Mikołaja (przedlokacyjnymi) , kościół Marii Panny

drogi / ulice - różnych wielkości od miedzuchów po duże, reprezentacyjne artrerie, były to najczęściej trakty moszczone drewnem. Wzdłuż murów biegła dookolna ulica. O ilości ulic decydowała wielkość miasta. pewne nieregularności w rozplanowaniu ulic spowodowane były dostosowaniem się do kształtu miasta, jego obwarowań.

Rynek

Odgrywał kluczową rolę w rozwoju każdego miasta, stanowił przestrzeń wymiany handlowej, był miejscem urzędowania władzy oraz centrum życia społecznego i gospodarczego, węzeł komunkacyjny Rynek wytyczano na planie prostokąta lub kwadratu, wielkość powierzchni rynków była różna np. w Krakowie rynek liczył 4 ha, w Sandomierzu 1,2 ha, w Poznaniu wielkość rynku wynosiła 3x 3 sznury. W obrębie rynku mieściła się tzw. zabudowa śródrynkowa czyli ratusz - siedziba władz, sukiennice, kramy, jatki itp.

Głogów - prostokątny plac, pozostałości drewnianych kramów, jatki (ławy mięsne), ławy chlebowe, i ławy szewskie. Tego typu urządzenia były drewniane do końca XV w. Pierwsza zabudowa murowana na rynku głogowskim pojawia się na przełomie XIII/XIV i są to ratusz, sukiennice oraz tzw. bogate kramy. Blok śródrynkowy składający się z tego typu obiektów zajmował właściwie większość powierzchni rynku. Tego typu zabudowa rynkowa jest charaketrystyczna dla pozostałych miast śląskich.

Poznań rynek - kwadratowy plac targowy, zagospodarowany przez blok śródrynkowy (ławy szewskie, kramy sukiennicze, kramy bogate, ławy chlebowe, jatki rzeźnicze). Rynek posiadał powierzchnię ok 2 ha, Od rynku odchodziło 12 ulic, równoległe przecznice odzdielały czworoboczne bloki zabudowy, które dzielone były na parcele

Sandomierz - Wytyczono prostokątny rynek o wymiarach 100x 120m, dwie ulice bramne, kształt miasta był zbliżony do owalu.

Kalisz - rynek - prostokątny, 8 ulic od niego wychodziło, z każdego naroża po dwie, główne ulice maista przebiegły wzdłuż żłuższych boków rynku, układając się wrzecionowato. Obie ulice łączyły dwie bramy Wrocławska i Toruńska.

Wrocław - prostokątny rynek, pozoztsałości kramów, a pod koniec XIII w. na rynku istniały już obekty murowane.(urządzenia handlowe), o tym, że jest to główny plac miasta świadczą też siedziby wójta i rady miejskiej

Ratusze wznoszono od XIV w., wcześniej funkcje ratusza pełnił tzw. dom wójta. Mogła to być kamienica np. dwukondygnacyjna dodatkowo z wieżą, jak to miało miejsce w Poznaniu lub w Krakowie. 48 - dom wójta w postaci wieży mieszkalnej, wzniesiony z kamienia i cegły, prawdopodobnie początkowo pełnił funkcje rausza, kamienny fundament, wyższe partie wzniesione z cegieł w układzie wozówkowym

Kościoły parafialne

kolejnym ważnym placem był - obszar przeznaczony pod zabudowę sakralną - ze względów finansowych, kościoły parafialne powstawały trochę później. Obiekty tego typu dopasowywano i orientowano wraz z cmentarzem przykościelnym do zwartej zabudowy miejskiej. W układzie szachownicowym teren kościelny sytuowano na placu graniczącym z narożem rynku, Przykłąd Poznań - zbudowano murowany gotycki kościół parafialny Marii Magdaleny. Kościół pod koniec średniowiecza dwukrotnie przebudowywano.

zabudowa mieszczańska

Przestrzeń miejską dzielono na tzw. parcele, czyli wydzielone fragmenty przestrzeni miejskiej wraz z zabudową. Działki wytyczano równej wielkości, dopiero w późniejszym czasie poprzez liczne podziały, wielkość działek ulegała zmianie. Działki przyrynkowe, były najdroższe w utrzymaniu, im dalej od centrum tym podatek był tańszy. Wielkość działki była też zalezna od położenia, inną wielkość miały działki przy samym rynku a inne pod murami. Między domami pozostawiano wolne przestrzenie o szerokości od 1 - 2,5 m, były to przejścia tzw . - miedzuchy, niekiedy w takich przejściach wznoszono płoty plecionkowe a w późniejszym czasie mury chroniące przed dalszym rozprzestrzenianiem się ognia w czasie pożaru. Pierwsze murowane kamienice pojawiają się w okolicach głównego rynku. Po lokacji miast, zabudowa mieszkalna w porównaniu do budowli np. sakralnych, przez dłuższy czas była drewniana. Dopiero w XIV w. zaczęto to zmieniać, pojawiają się murowane budynki mieszkalne. I mamy pozostałości:

budynki zrębowe 2 poł. XIII i XIII/XIV w. - ściany z grubych desek, we wczesnym sredniow - z cienkich, w narożach dla wzmocninia wbijano kołki, wnętrza wyłożone były piaskiem oraz gliną, wewnątrz palenisko np. gliniano -ceglane,

plecionkowe 2poł. XIII w. i 2 poł. XIV w. budynki w tylnych częściach parcel, budowle naziemne, na planie prostokąta z zaokrąglonymi narożami, wnętrze wyłożone gliną i piaskiem, ściany do 3,50 m, kołki wbijane co 15 cm i gałązki osnowy, w narożach niekiedy wzmocnione kołkami, wewnątrz paleniska - z cegieł i drewna, drewniana podłoga,

konstrukcja słupowa -z ryglami przyciesiowymi, słupy wbijano w ziemię, w bocznych krawędziach słupów były wycięte tzw.pazy w które wpuszczano owe rygle przyciesiowe, czyli poziomo zaciosane belki pomiędzy słupami, ryglach osadzano ścianę np.w postaci dranic (cienkie deski drewniane,głownie do dachów) lub sumikowo-łątkwoej - analogie niemieckie, IX w.

konstrukcja szkieletowa - (rozdzielenie elemnótw nośnych (szkieletu) od wypełniających budynki szkieletowe 2 poł. XIII w. wzorce zachodnio europejskie, przybyły wraz z niemieckimi kolinistami. belki łączone na nakładkę, w narożach stawiano słupy, podłoga z desek. Ściany wypełniano gliną, plecionką i szalunkiem z desek.

z czasem stopniowo zaczęto zastępować budynki drewniane murowanymi.

zabudowa łączona - drewniano - murowana - i tak np. do domu drewnianego dobudowano większą ceglaną konstrukcje, boczne ściany z cegieł natomiast frontowa i tylnia ściana z drewna wykoanana, Z czasem budynek przebudowano, na całkowicie murowany, w tym piwnica są murowana - ceglane filary fundamentowe, na tyłach działek często badacze natrafiają na warstwy mierzwy, co może świadczyć o wykorzystaniu tego miejsca pod hodowlę. W obrębie domów znajdowały się warsztaty rzemieślnicze, z kolei na tyłach urządzenia gospodarcze, ogródki.

Fronty domostw skierowane były do rynku lub do ulic odchodzących od niego najczęściej tych bardziej reprezentacyjcych. Przykład - Wrocław ul. Więzienna 10 - 11, - widoczne przemiany w zabudowie miejskiej od drewnianych domostw po murowane.

murowana zabudowa mieszczan - dotyczy głównie kamienic, pierwsze tego typ budynki powstawały w pobliżu rynku, z czasem zabudowa murowana rozszerzała się na dalsze strefy miasta.

urządzenia wodno sanitarne - najczęściej na zapleczu domostw, w tylnej części parceli

Studnia w rzucie poziomym o prostokątnym kształcie, dno na głębokości 1,8 m, dębowe deski tworzące szalunek, w narożach wbito stabilizujące słupy. Studnię z czasem, przekształcono w kloakę. Tak postępowano bardzo często, gdy studnia się zamulała. kloaka - ściany rozszerzały się w kierunku dna, oszalowana i zadaszona, drewniany szalunek, kształt prostokątna, w narożach wbite pale, które wmzanicały kontrukcję, dębowe dranice

Wewnętrzna struktura działek, czyli jak wyglądała zabudowa mieszczańska - Buśko wydziela 5 stref wykorzystania parceli: Te 5 stref wykorzystania parcel, było charakterystyczne dla późnośredniowiecznych miast.

1 - to przyfronotwa, zwana reprezentacyjną. Obejmowała dom mieszkalny drewniany lub murowany, podpiwniczony bądź częsciowo zagłębiony w ziemi, Początkowo dom ustyuowany był w części frontalnej działki, z czasem rozbudowywano go w kierunku tylnej części działki. Na najniższej kondygnacji mieściła się zazwyczaj pracownia, magazyn lub reprezentacyjna sień. 2 - obejmowała teren poza domem, mieściły się w niej urządzenia kuchenne, jamy magazynowe lub pracownie rzemieślnicze ok. 5-6 m we Wrocławiu 3 - mieściła budynki zatylne o funkcjach gospodarczych lub mieszkalnych 4 - strefa sanitarna, czyli studnie, kloaki 5 - strefa ogrodowa

urządzenia gospodarcze - warsztaty rzemieślnicze, kramy, jatki, pomieszczenia na wagę, w dużych miastach urządzenia targowe tworzyły stałe zespoły architektoniczne - w postaci kramów sukienniczych i siedziby władzy miejskiej

Klasztory

Z miastami najbardziej związane były klsztaory dominkinów i franciszkanów. Klasztory wznoszono w obrębie murów miejskich bądź poza. Typowym dla Europy Środkowowschodniej jest sytuowanie klasztorów poza lub pod murami miejskimi.

Kraków - Domikianów i Franciszkanów pomiędzy Okołem a lokacyjnym mieatem, czyli między rynkiem głównym a siedzibą królewską na Wawelu. Wrocław - dwa klasztory - dominikanów usytuowany przy fosie, na obrzeżach, z kloei klszator franciszkanów przy Odrze. Poznań - poza, w płn -wsch część miasta, na terenie należącym wcześniej do osady św. Gotarda, tutaj dminikanie, Głogów - też poza, trzy klasztory - Dominikanów, Franciszkanów i Klarysek, dopiero po 1331 r. włączono je w obręb ośrodka miejskiego.

strefy miejskie a struktura społeczna

Osoby bogate, mające pewne wpływy, zamieszkiwały centralną część miasta, najczęściej były to działki przyrynkowe, lub położone dalej od centralnego placu. Na obrzeżach miasta, żyli ludzie ubożsi lub osoby z marginesu społecznego - oprawcy lub kat

Fortyfikacje(granice przestrzeni miejskiej)

Początkowo obwarowania miejskie były drewniano-ziemne - co wiązało się z mniejszymi kosztami oraz szybkością wykonania, dopiero po nagromadzeniu funduszy, fundowano fortyfikacje murowane. Mury tworzono w zależności od regionu, albo z cegły na fundamencie kamiennym albo całkowicie z kamienia. I tak z cegły budowano na Pomorzu Zachodnim, w Wielkopolsce i północno- wsch cz. Śląska. W południowo - zach. cz. Śląska i w Małopolsce, mury tworzono z kamienia. Ceglane mury początkowo wznoszono w wątku wendyjskim ( Poznań, Kalisz), w 1 poł. XIV w. - wątek gotycki. Na murach od strony wewnętrznej umieszczano tzw. chodnik, Mury zwieńczano krenelażem. Niekiedy blanki wyposażano w strzelnice. oprócz chodnika z drewna wykonane były też schody, wyjątkiem są miasta na południu Polski jak Kraków. Baszty - wzmacniały mury miejksie, regularnie rozstawione, zazwyczaj prostokątne, otwarte w kierunku miasta. Prostokątne baszty otwarte od strony miasta - analogie - Włochy, Wieże, bramy - najwyższe punkty obwodu warownego, zazwyczaj były to bramy prostokątne wieże bramne, z czasem nadbudowywane. Mury miejskie były elementem całej struktury miejskiej. Pierwsze obwarowania murowane pojawiły się ok. poł. XIII w. we Wrocławiu. Następnie w 1280 r. mury wzniesiono w Poznaniu (Przemysław II), następnie w Kaliszu, pod koniec XIII w. w Krakowie, w Gnieźnie na przełomie XIII/XIV w. W Gnieźnie nie odnotowano pozostałości baszt, a z kolei w Krakowie było 50 baszt.

Piekalski rozróżnia:

1) Fortyfikacje wokół starej struktury osadniczej

Kraków - W przypadku Krakowa umocnienia objęły zarówno teren lokacyjnego miasta jak i obszar wcześniejszego osadnictwa czyli Okół. Od strony południowej obwarowania prawdopodobnie dochodziły do fortyfikacji Wawelu. Ostatecznie mury miejskie powstały na przełomie XIII/XIV w. Mury wznoszono przy użycia piaskowca lub kamienia wapiennego. po 1285 r

2) Umocnienia wokół strefy nowo zasiedlonej - czyli poza zasięgiem starego osadnictwa

Wrocław - na terenie wcześniej niewykorzystanym pod zabudowę miejską. Ceglany mur obronny powstaje 1261 - 1274 r, otaczał powierzchnię 40 ha. Fosa - została sztucznie wykopana, o głębokości 4,5 m. Brzegi fosy umacniano słupami, pod koniec średniowiecza słupy zastąpiono murowanym nabrzeżem. W I poł. XIV w. wraz z rozwojem miasta powstały zewnętrzne obwarowania miejskie. Zewn. mury otaczały powierzchnię o wielkości 90 ha. Poznań - granice miasta zostały wytyczone w momencie lokacji miasta i umocnione początkowo fosa i palisada, drewniano-ziemnymi umocnieniami. Miasto miało kształt nieregularnego owalu. Ok 1280 r. rozpoczęto budowę murowanych fortyfiakcji miejskich. Posłużono się dwuwozówkowym wiązenim cegieł (który zanika w XIV w.) Głogów - 1290, mury, fosa miejska, choć wczesniej palisada - najstarszy element umocnień miejskich, mury - dwuwozówkowy układ, fosę wydatowano na późne średniwoiecze. Miasto miało kształt półkola o, dostawonego do brzegu Odry., prawdopodobnie w skład fortyfikacji wchodziły 4 bramy Kalisz - mury istaniały na pweno już w poł. XIV w. , co do wcześniejszych wzmianek nie ma pewności. Mur zbudowany z cegieł obejmował teren miastz o kształcie owalnym ze ścięciem w płd części, Sandomierz - wraz z kokacją fortyfikacje w 1286 r. obszar o nieregularnym kształcie owalnym,

mury Kalisz przełom ok. XIV w. kazimierz Wielki, gotycka cegła w wątku wendyjskim, blanki wątek gotycki (tzw. polski) – polegający na  powtarzaniu dwóch warstw, w których na przemian układane są cegły główką i wozówką do lica muru.

sandomierz brama opatowska - gotycka brama, pierwotnie wzniesiona w XIVw. później przebudoywana - dodawano kolejne kondygnacje, ogółem 4 bramy