Alicja Modrzewska
ZASADY LOKOWANIA MIAST NA PRAWIE MAGDEBURSKIM
Pojawienie się prawa niemieckiego rozpoczęło nowy etap w procesie osadnictwa miejskiego. Stosowanie tego prawa było dla epoki kolonizacji novum i przyczyniło się do wzmożenia akcji lokalnych. Znaczenie tych lokacji w dziejach miast polskich wiąże się z trzema zjawiskami. Po pierwsze z pojawieniem się osadników napływających z Europy zachodniej, po drugie - z pomyślną koniunkturą, jaką stwarzała rozwijająca się gospodarka towarowo - pieniężna, po trzecie ze zmianami przestrzennymi nadającymi miastom polskim szczególny wygląd i charakterystyczny kształt. Organizacja i zabudowa miast nowego typu stanowiła najbardziej charakterystyczne zjawisko w dziejach gospodarczych i społecznych Polski średniowiecznej.
Podczas, gdy w XIII wieku powstało najwięcej miast stanowiących własność panującego, to typowe dla późnego średniowiecza jest zakładanie nowych, niewielkich ośrodków miejskich w dobrach prywatnych i duchownych. Zmienił się charakter samych lokacji, które w większym stopniu zaczęły dotyczyć osad nowych, zakładanych na „surowym korzeniu”, mających wzbogacić zarówno właściciela gruntu jak i mieszczan, a przynajmniej tę ich część, która decydowała o wewnętrznej polityce miasta. Nie zawsze były to przedsięwzięcia udane, jednorazowe. Przejmowano gotowe wzory, modyfikując je w zależności od potrzeb i możliwości. Z czasem ujednoliciły się one, tworząc instytucje miejskie podobne w całym kraju różniące się jednak wielkością, organizacją, znaczeniem.
Głównym wzorem ustrojowym miast był Magdeburg. Stworzone tam już w XII wieku prawo miejskie, stało się podstawą funkcjonowania wielu miast polskich. Przywileje lokacyjne i dokumenty prawa niemieckiego stwarzały dogodne warunki dla wszystkich osadników, ułatwiały one wykonywanie podstawowych zajęć - handlu i rzemiosła, nadawały status prawno - ustrojowy zakładanym miastom i prowadziły do wykształcenia się samorządu miejskiego. Samorząd, jego organy powoływany był do wykonywania niezależnych i samodzielnych funkcji publicznych, administracyjnych i stanowienia przepisów prawa. W modelu magdeburskim / ale nie tylko w nim/ występują różne typy urzędników miejskich. Tak np. wójt oznaczał przedsiębiorcę - zasadźcę, który za przeprowadzoną lokację stawał się dziedzicznym właścicielem dóbr stanowiących uposażenie miasta. Uposażenie to było bardzo rozległe. W skład jego dochodów wchodziły grunty, parcele budowlane z budynkami zwolnionymi od podatków, prawo posiadania ław chlebowych, jatek, kramów, młyna, często łaźni oraz prawo polowania i udziału w opłatach sądowych. Wójtowie broniąc swych przywilejów, utrudniali rozwój samorządu miejskiego. Często dochodziło do konfliktów zakończonych wykupywaniem wójtostw przez rady. Obok wójta dziedziczonego działał wójt sądowy, przewodniczący ławy kolegialnego organu sądowego (bywało, że był nim wójt dziedziczny). Wójt dziedziczny, o ile występował jeden, pełnił władzę wykonawczą i sądową w imieniu pana gruntowego. Zdarzało się, że w dużych miastach występował też wójt prowincjonalny, tzn. landwójt pełniący z ramienia monarchy funkcje sędziego sądu wyższego i nadzorujący działalność mieszczan. W prawie magdeburskim istotne było to, że określony został w nim kolektywny udział w rządach miasta „najlepszych” - elity miejskiej i tworzącej organy samorządowe - rady. Rada rodziła się z wolna i nie zawsze bez konfliktów. Od XIV wieku instytucja ta jako przedstawicielstwo wspólnoty miejskiej była znana w Polsce powszechnie. Rada jako ciało reprezentacyjne posiadała w różnych miastach różne kompetencje. Niekiedy była „izbą wyższą” samorządu obok „niższej” - ławy. Na czele jej stał burmistrz.
Kompetencje rady określało prawo. Regulowały one uchwałami zwanymi wilkierzami całokształt życia miejskiego. Z biegiem czasu rada miejska stała się synonimem samorządu miejskiego. W przypadku, gdy nie było ławy przejmowała jej kompetencje rada. Kodek magdeburski określał zasady postępowania sądowego i podejmowania wyroków. Dotyczyły one całokształtu życia miasta. Znaczna większość regulowała działalność handlową i rzemieślniczą wydając np. zakaz wypiekania pieczywa w poniedziałek, zakaz warzenia piwa częściej niż raz w tygodniu, zakaz dokonywania zakupów przed południem przez przekupniów w dni targowe, zakaz handlu wołami przez rzeźników. Inne rozporządzenia można zaliczyć do porządkowych,. Były to np. zakaz wchodzenia na strych z nieosłoniętym kagankiem, używania ognia po wyznaczonej godzinie, zakaz noszenia broni, umykania przed kontrolą rynkową. Inne precyzowały normy obyczajowe np. zakaz gry w kości, zakaz udzielania pomocy wyklętym, zakaz nadmiernie wystawnych przyjęć. Ważne dla życia miejskiego były przepisy stanowiące wyraz społecznych interesów grupy rządzącej miastem np. zakaz wnoszenia skarg do innych sądów niż miejskie i spisywania poza nimi testamentów, zakaz posiadania nieruchomości przez ludzi bez stałego zamieszkania. Wyciągano sankcje karne za niewłaściwe zachowanie się wobec członków rady. Wiele miejsca zajmowały sprawy związane z prawem rodzinnym, z rolą miar i wag, parcel miejskich. Przepisy gospodarcze regulujące działalność kupiecką i rzemieślniczą przyczyniały się do rozwoju i ochrony rynku wewnętrznego. Tak szczegółowe przepisy dotyczyły jednak większych miast. W mniejszych miastach lokalna działalność gospodarcza ułatwiana była przez funkcjonowanie samorządu znacznie ograniczonego. Głównie jednak rada zabiegała o wolny handel, o właściwą zabudowę miasta, o rozszerzanie jego przywilejów, o własną ordynację wyborczą, o stałe dochody miasta. W razie powstania problemów szczególnie trudnych, opierano się na precedensach miasta macierzystego. Gdy one nie wystarczały, zwracano się o decyzję do władz tego miasta. Było to skomplikowane i dlatego już w czasach Kazimierza Wielkiego powstawały sądy wyższej instancji w Polsce, do których można było się odwoływać w przypadkach, gdy rozstrzygnięcie mogło być korzystniejsze. Zaczęło się tworzyć polskie prawo magdeburskie i już w XVI wieku tylko ono obowiązywało.
Formy powoływania rajców i ławników były różne. Najczęściej byli oni wybierani przez mieszkańców bądź mianowani przez starostę. Powszechnie na ogół wybierany był burmistrz a i on musiał być „mężem zaufania”. Członkostwo rady było dożywotnie. Ława często wybierana była przez rajców. Jej kompetencje określała rada. Nie zawsze kompetencje rady i ławy były ściśle rozgraniczone. Obie „izby” prowadziły księgi wieczyste, rozpatrywały sprawy cywilne nie tylko mieszczan, ale i chłopów, szlachty i duchownych. Ani ława, ani rada nie zawsze obradowały w pełnym składzie. Wystarczyło paru przedstawicieli, przed którymi stawały zainteresowane strony, by można było wpisać do ksiąg postanowienia i wyroki. W drobnych sprawach rozstrzygał niekiedy sam burmistrz. Dla nadania większej rangi sprawom, razem w zespole sądowym zasiadali wójt, burmistrz, rajcy i ławnicy.
Raszków jak inne miasta tego typu posługiwał się kodeksem magdeburskim. Jedynie wyrywkowe są tu wiadomości o wykształceniu się rady miejskiej z burmistrzem na czele. O jej istnieniu mówi akt lokacyjny z 1444r., w którym to burmistrzom i rajcom nadaje się w wieczyste użytkowanie sadzawkę w wodościeku Kiąpka. Brak jest też informacji o kompetencjach rady miejskiej. Nie jest pewne czy regulowała ona tryb życia miejskiego wilkierzami czy posługiwała się powszechnie stosowanymi zwyczajami opartymi na prawach większych miast. Nie zachowały się również wiadomości, czy wykształciła się tu w średniowieczu kancelaria miejska, czy prowadzono księgi miejskie. Zachowane szczątki tych dokumentów pochodzą z czasów nowożytnych. Nie są też znane odciski pieczęci miejskiej z tych czasów. Dokument lokacyjny nie mówi o wyposażeniu wójta w Raszkowie. Późniejsze źródła donoszą, iż władze miejskie wybierane były przez mieszczan i zatwierdzane przez właściciela miasta. Składały się z burmistrza, rady miejskiej i wójta. Nie było ławników.
Miasta zakładane na prawie magdeburskim posiadały podobny układ przestrzenny, stosowane schematy, które niejednokrotnie używane były jeszcze w dobie nowożytnej. Lokacja przebiegała ściśle według założonego planu. Dotyczy to głównie miast zakładanych na „surowym korzeniu”, ale także mogła to być reforma istniejących już zasad. Na początku akcji lokacyjnej wytyczano dwa place: rynek i plac kościelny. Rynek miał być styczny z placem kościelnym. Plac rynkowy stanowił główne centrum handlowe miasta, węzeł komunikacyjny, ośrodek dyspozycji władz miejskich. W środku znajdował się ratusz - siedziba i symbol władz miejskich.
Usytuowanie rynku i ulic przelotowych Raszkowa nawiązywało do przebiegu szlaków tranzytowych - dróg lokacyjnych przecinających miasto. Były to drugorzędne drogi biegnące jedna z Kalisza do Krotoszyna, druga z Kalisza przez Ostrów do Krotoszyna. Najczęściej wytyczano rynek na planie regularnego prostokąta. Wielkość rynku nie świadczyła o wielkości miasta. Miasteczka o charakterze rolniczym miały rynki mniejsze a o charakterze handlowo - rzemieślniczym większe. Z narożników rynku wyprowadzano jedną ulicę. W I poł. XVw. Raszków nie posiadał rozwiniętej sieci ulicznej z blokami zabudowy poza rynkiem. Zatem posiadał cztery ulice wylotowe z rynku wiążące się z przebiegającymi przez miasto drogami lokalnymi, w tym ulicę dochodzącą do placu kościelnego usytuowanego w północnej części miasta. Stał tam drewniany kościół parafialny p.w.św. Marcina później św. Heleny otoczony grzebalnym cmentarzem. Parcele budowlane wytyczane były jedynie w pierzejach rynku i ulicach wylotowych. Miasteczko miało charakter otwarty. Nie stwierdzono śladów istnienia w przeszłości założeń obronnych. Mogły istnieć bramy stawiane w celu pobierania opłat od przejeżdżających i dla kontroli ruchu. Przy wytyczaniu planu miasta niekiedy obwałowano jego granice. Być może stąd zachowana nazwa ulicy Wałowej, dawniej Podwale. Zabudowa mieszkalna jak i gospodarcza była drewniana. Murowane domy mogły stanowić zaledwie 0,5% zabudowy. Tego rodzaju zabudowa dominowała w późniejszych wiekach. Plan miasta przewidywał różne urządzenia gospodarcze. W pierwszej fazie budowy były to kantory kupieckie, warsztaty rzemieślnicze, kramy i jatki. Na tyłach działek przyrynkowych znajdowały się pola uprawne i łąki. Znaczną rolę odgrywały zajęcia rolnicze, zarówno uprawa roli, jak i hodowla. Rozwinięcie się ośrodka miejskiego na obszarze dawnej wsi powodowało, że mieszkańcy mieli znaczne obszary gruntów - ilość ziemi trudno ustalić. Ziemia skupiona była w rękach małomiasteczkowej elity trudniącej się także handlem i rzemiosłem. Ona to posiadała najlepsze działki w rynku. Analiza tego układu przestrzennego miasta zdaje się wskazywać, że zachował się on bez zmian od czasów średniowiecznych.
Proces lokacji miast na prawie magdeburskim prowadził do wytworzenia się stosunków gospodarczych, społecznych i prawnych, które sprzyjały rozwojowi ich gospodarki, organizacji samorządowych, stanu mieszczańskiego. Liczne inwestycje lokacyjne świadczą o pomyślnej koniunkturze, którą właściciele miast i mieszczanie starali się, w jak największym stopniu wykorzystać.
LITERATURA:
Bogucka M., Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Warszawa - Wrocław - Kraków - Łódź 1986.
Dzieje Wielkopolski praca zbiorowa pod red. J. Topolskiego, Poznań 1969.
Ostrów Wlkp. Dzieje miasta i regionu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1990.
Nowak B., Raszków. Historia i współczesność Miasta i Gminy, Raszków 1992.
6