1. Zmiana to różnica w stanie danego obiektu lub organizacji obserwowana w czasie.
Zmiany przebiegają w określonym tempie, rytmie, harmonii mówimy o zaburzeniach t, r, h.
Zmiana nigdy nie jest pełna ani ostateczna , istnieje możliwość dołączenia nowych funkcji czynników.
Zmiana jednokierunkowa(monotoniczna) względnie trwała i autonomiczna(gdy jej występowanie niekoniecznie musi być związane z innymi czynnikami). Zmiana ta towarzyszy nam przez całe życie. Zmiana musi być jednokierunkowa czyli nie może się cofać.

W okresie dojrzewania pojawia się kryzys tożsamości.
- internalizacja- zaakceptowanie jakiejś normy ale nie stosowanie jej.
- interioryzacja- uwewnętrznienie włącznie do wewnętrznego systemu wartości człowieka

2. Czynniki wpływające na rozwój:
- biologiczne
- wychowawcze
- aktywność własna
- czynniki środowiskowe (koledzy, klasa)

3. Krzywa Gaussa mówi, że istnieje jakaś przeciętna wartość jakiejś cechy.
50% ma inteligencje przeciętną
25% ma inteligencje niższą
25% ma inteligencje wyższą
3% są to osoby bardzo upośledzone lub bardzo zdolne.
Zaburzenie w harmonii są niekorzystne zarówno dla osób upośledzonych jak i wybitnych.

4. Epigeneza wg Eriksona:
Nie można niektórych funkcji przyśpieszyć, każda część ma własny czas i miejsce powstania dotąd aż ukształtują się wszystkie części by stworzyć całość. Każdy rozwój przebiega wg analogicznego schematu. Różne aspekty mają różny czas dominacji w pewnych okresach życia. Każdy okres ma specyficzne zagrożenie. Epigeneza nie przesądza o kierunku ani o zakresie zmiany. Rozwój ma swoje fazy, a przechodzenie od jednej do drugiej odbywa się poprzez kryzys.
*Kryzys- następuje wtedy gdy człowiek staje przed nowym zadaniem egzystencjalnym i ulega naciskom zewnętrznym i wewnętrznym. *Kryzys- moment przesilenia, moment rozstrzygający, rozwój musi się zwrócić w jedna lub drugą stronę( dwa bieguny).
- rozwiązanie wymaga reorganizacji, nowej jakości,
- kryzys charakterystyczny dla danego stadium rozwoju.
*Przebieg kryzysu:
a) siły życiowe stymulują pojawienie się potrzeb rozwojowych,
b) potrzeby wchodzą w konflikt z naciskami przyczyniającego się do przeżywania bezradności ,
c) posiadane kompetencje są niewystarczające, aby sobie poradzić- rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami a możliwościami sprostowania,
d) jeżeli naciski są odpowiednio silne i konsekwentne dochodzi do kryzysu,
e) rozwiązanie kryzysu pomiędzy dwoma biegunami.
*Rozwiązania kryzysu:
- pomyślne, bardziej korzystne dla rozwoju
- mniej korzystne jednak osłabiające stan napięcia emocjonalnego
*Pozytywne bieguny poszczególnych faz nie są zbiorem ideałów:
- ważne jest doświadczenie biegunów negatywnych
- siła rozwojowa danego etapu w konfrontowaniu się z trudnościami
- odkrycie i poznanie swoich i otoczenia
- funkcje uwrażliwiające negatywnych doświadczeń
- wzmacnianie sił adaptacyjnych
- umiejscowienie poczucia sprawstwa- LOCUS OF CONTROL

5. Stadia rozwoju psychospołecznego wg Eriksona:
a) 0-1,5
- kryzys: ufność VS, nieufność
- wł. rozw: podstawowe poczucie bezpieczeństwa
- niewł. rozw: niepewność
b) 1,5-3
- kryzys: autonomia VS, zwątpienie w siebie
- wł. rozw: postrzeganie siebie jako podmiotu zdolnego do kontrolowania własnego ciała i sprawcę działania
- niewł. rozw: poczucie niezdolności kontroli przebiegu zdarzeń
c) 3-6
- kryzys: inicjatywa VS, poczucie winy
- wł. rozw: zaufanie do siebie jako inicjatora i twórcy
- niewł. rozw: poczucie braku własnej wartości
d) 6- okres dojrzewania
- kryzys: kompetencje VS, poczucie niższości
- wł. rozw: opanowanie podstawowych umiejętności intelektualnych i społecznych
- niewł. rozw: brak pewności siebie, poczucie klęski
e) adolescencja
- kryzys: tożsamość VS, pomieszanie roli
- wł. rozw: poczucie siebie jako osoby
- niewł. rozw: poczucie fragmentacji własnego ja, niejasne poczucie siebie
f) wczesna dorosłość
- kryzys: intymność VS, izolacja
- wł. rozw: zdolność do nawiązywania bliskich więzi i zaangażowanie się wobec innych
- niewł. rozw: poczucie osamotnienia i separacji, zaprzeczanie potrzeby bliskości
g) średnia dorosłość
- kryzys: produktywność VS, stagnacja
- wł. rozw: koncentracja troski poza „ja”- na rodzinie, społeczeństwie, przyszłych pokoleniach
- niewł. rozw: troska o siebie, brak orientacji na przyszłość
h) późna dorosłość
- kryzys: integralność ego VS, rozpacz
- wł. rozw: poczucie pełni, podstawowa satysfakcja z życia
- niewł. rozw: poczucie bezowocności życia, rozczarowanie

6. Rola osób znaczących:
*Dzieciństwo potrzebuje:
- opiekun wrażliwego na nasze potrzeby dającego poczucie bezpieczeństwa,
- nauczyciel wprowadzającego w świat wokół nas i poza nami,
*Dorastanie potrzebuje:
- powiernik dającego wsparcie emocjonalne i zrozumienie
- doradca z którym można konsultować pomysły różnych działań i złożonych przedsięwzięć
*Dorosłość potrzebuje:
- mentor czasami
- terapeuty
*DWA PRAWA ROZWOJU RUCHOWEGO:
-prawo cefalokaudalne- rozwój napięcia mięśniowego, następuje od głowy do stóp
-prawo proksymodystalne – rozwój ruchów przebiega od kręgosłupa na boki ( do części najdalszych)

7. Rozwój moralny wg Kohlberga:
Poziom I- przedkonwencjonalny(wiek przedszkolny i młodszy wiek szkolny) dziecko kieruje się tym co dla niego przyjemne i przykre.
a) stadium 1 - orientacja posłuszeństwa i kary (egocentryzm). Reguły przestrzega się tylko po to, by unikać kary. Tylko skutki czynności określają, czy jest ona dobra czy zła. Punkt widzenia i interesy innych nie są brane pod uwagę. ”Moralność wywodzi się z władzy i autorytetu”
b) stadium 2 – indywidualizm i cele instrumentalne, orientacja naiwnie egoistyczna (relatywizm moralny). Działanie dobre to działanie, które ma na celu dobro własne, a nie innych. Potrzeby innych są brane pod uwagę, jeśli rezultat ich działania jest korzystny dla własnego dobra. ”Moralność to troszczenie się o siebie”.
Poziom II - konwencjonalny (aprobata społeczna; ok. 13.-16. rok życia). Jednostka zaczyna orientować się w konwencjach społecznych, dopasowuje pragnienia do konwencji.
a) stadium 3 – konformizm interpersonalny, orientacja "dobrego chłopca/dziewczyny". Czynność jest oceniana jako dobra albo zła ze względu na intencje jednostki. Cenione są społecznie akceptowane standardy zachowania. „Moralność oznacza robienie tego za co jest się lubianym”.
b) stadium 4 - orientacja prawa i porządku. Pojawia się szacunek dla autorytetów oraz przekonanie, że reguły społeczne muszą być przestrzegane. Zwraca się uwagę nie tylko na motywy działania jednostki, ale również na standardy zewnętrzne. „Dozwolone jest to co jest zgodne z prawem”.
Poziom III - postkonwencjonalny (zasady moralne, ideały, powyżej 16. roku życia). Jednostka jest w stanie spoglądać na to, co w danym społeczeństwie jest konwencjonalne jako na konwencjonalne. Jednostka może być autonomiczna moralnie, może porównywać własne zasady moralne z zasadami innych.
a) stadium 5 - orientacja umowy społecznej i legalizmu. To, co jest słuszne, zależy od opinii większości w danej grupie społecznej. „Prawa człowieka są ważniejsze od innych praw”.
b) stadium 6 - orientacja uniwersalnych zasad sumienia. O postępowaniu decydują wybrane przez jednostkę zasady etyczne. Gdy obowiązujące prawo wchodzi w konflikt z tymi zasadami, jednostka postępuje zgodnie z tymi drugimi. „Moralność jest sprawą własnego sumienia”
Asertywność- poczucie własnej wartości

8. Rozwój emocjonalny: Emocje ulegają istotnym zmianom w toku rozwoju.
*Okres niemowlęcy:
dostępność podstawowych emocji po urodzeniu( zaciekawienie, wstręt, uśmiech, niepokój)
1m- emocje wywoływane głównie przez stany wewnętrzne(dyskomfort, pobudzenie, ból)
2m- wyraźniejsze związki społeczne w regulacji afektu( uśmiech, złość, smutek)
3-4m- uśmiech społeczny, zainteresowanie nowymi bodźcami
4m- nowe bodźce wywołujące radość, zdziwienie
3-5m- rozróżnianie uczuć innych ludzi- lęk, złość, smutek
8m- nowe znaczenie lęku i radości związane z rozwojem pamięci, społeczne porównywanie
7-9m- rozwój lęku przed obcymi
drugie półrocze życia- wraz z rozwojem lokomocji emocje związane z własną aktywnością
1 r- „zarażanie się uczuciami”.
*Okres wczesnego dzieciństwa:
- wzrost znaczenia innych ludzi w doświadczeniach emocjonalnych( poszukiwanie wskazówek)
- zainteresowanie uczuciami innych ludzi(dzielenie się zabawkami, pocieszanie, naśladowanie uczuć)
- pierwsze relacje empatyczne
- koniec 2r.ż. – zanik lęku przed rozłąką
- labilność emocjonalna, łatwe rozpraszenie emocji (po 2r. zmniejsz się)
- pojawienie się uczuć społecznych( zawiść, zakłopotanie, duma)
- pierwsze opory( odkrycie woli)
*Okres średniego i późnego dzieciństwa:
- zdolność rozumienia pojęć dotyczących emocji
- 4-5r- nowe emocje związane z oceną społeczną (poczucie niższości, poniżenie, poczucie winy)
- 5-6r- poczucie wstydu
- 6r- zdolność rozumienia emocji konfliktowych.
- pojawienie się współczucia
- procesy emocjonalne stają się coraz bardziej przewidywalne w zakresie czasu trwania, częstotliwości i intensywności
*Okres adolescencji:
- dostępność większości emocji( trwa rozwój skryptów dotyczących ich powstawania)
- wzrost depresji i agresji w związku z dojrzewaniem i zmianami hormonalnymi(zależność bezpośrednia i pośrednia)
- wzrost intensywności doświadczanych emocji
- czynniki modyfikujące przeżycie emocjonalne: brak dowodów na związek labilności i działania hormonów, brak związków między emocjami dzieci i ich rodziców
- pierwsze związki emocjonalne z partnerem płci przeciwnej (młodzieńcze miłości)

9. Lęki dziecięce:
*Lęki niemowlęce- przed rozłąką, hałasami, upadkiem, nieznanymi przedmiotami i ludźmi. Powszechne w 2r.ż. później słabną. Mniejsza siła od czasu gdy dziecko jest w stanie wpływać na sytuację.
*Lęki wieku przedszkolnego:
3r. przed zwierzętami, czarownicami, starymi ludźmi, maskami.
4r. przed głośnym wyciem silnika, ciemnością, dzikimi zwierzętami
5r. przed upadkiem, zranieniem, ugryzieniem, niepowrotem mamy, ciemnością
6r. przed wyobrażonymi postaciami
*Lęki niezależne od wieku- przed węzami, burzą, obcymi ludźmi
*Lęki nietypowe- agorafobia, lęk przed seksem(w okresie dojrzewania i później). Przejawy zaburzeń emocjonalnych.

10. Teoria przywiązania społecznego: podstawowe założenia:
- zachowania przywiązaniowe wykształciły się w toku ewolucji jako adaptacja jednostki i gatunku do środowiska
- potrzeba przywiązania do opiekunów jest potrzebą pierwotną
- istnieje wrodzona tendencja do przystosowania się do zróżnicowanych środowisk opiekuńczych
- poznawcze mechanizmy reprezentacji przywiązania uczestniczą w doborze i organizacji adekwatnej odpowiedzi behawioralnej.

11. Metody stymulacji :
- muzykoterapia, psychodrama, trening autogenny, socjoterapia, terapia plastyczna i zabawowa.

12. Okres prenatalny
*Faza jajowa- trwa do 2 tygodnia. W chwili zapłodnienia następuje przekazanie 23 chromosomów od matki i 23 chromosomów od ojca. Wyposażanie genetyczne decyduje o dziedziczeniu pewnych cech rodziców, a także o zaburzeniach w rozwoju. W tej fazie dokonuje się szybki podział komórki jajowej.
*Faza embrionalna- trwa do 8 tygodnia. W tym czasie tworzą się i zaczynają funkcjonować ważne struktury zewnętrzne i wewnętrzne organizmu człowieka. Dochodzi do utworzenia: organów wewnętrznych i gruczołów, tworzy się układ nerwowy oraz włosy, oczy, uszy, nos, chrząstki, serce, mięśnie i narządy płciowe. Serce dziecka bije już w 4 tyg., w 7 tyg. tworzą się górne kończyny a w 8 dolne. Rozwija się również pęcherz płodowy, pępowina i łożysko. W tym czasie człowiek mierzy od 3.5 do 5 cm. i waży około 28 g.
*Faza płodowa- trwa od 9 do 38tyg. Organy wewnętrzne dziecka przyjmują pozycje jak u dorosłego człowieka. Funkcjonują zmysły smaku, wzroku i słuchu. Dziecko w tym okresie wyrabia sobie odruchy np.: moro. Na bodźce dotykowe płód reaguje już od 6-7tyg. Dziecko przeżywa różnego rodzaju stany emocjonalne.
*Podokresy życia płodowego?
-okres powstania listków zarodkowych
-okres rozwoju zarodkowego
-okres rozwoju płodowego
*3 fazy porodu:
1 faza- obejmuje okres gdzie maja miejsce dwa wydarzenia rozwarcie i skracanie szyjki macicy.
2 faza -poród właściwy gdzie główka dziecka przesuwa się wzdłuż rozciągniętej szyjki przez kanał rodny aż wydostaje się na zewnątrz.
3 faza- rodzi się łożysko zwane popłodem wraz z resztą materii pozostałą w macicy.
*Odruch - automatyczna, stereotypowa reakcja na specyficzny bodziec:
a) Odruchy przystosowawcze ( pomagają one przetrwać noworodkowi):
-odruch ssania
-odruch poszukiwawczy
-połykania
-mrugania
- cofanie się przed bolesnym bodźcem
- odruch źrenicowy
- wydalania kału i moczu
- Odruch chwytny
b) Odruchy prymitywne ( sterują rdzeń przedłużony i śródmózgowie):
- moro ( gdy przestraszymy dziecko odrzuci ono rączki na bok i wygnie plecy w łuk po czym przyciągnie je do ciała w geście obejmowania)
- Babińskiego ( gdy pogłaszcze się spodnią część stopy dziecka to wyciągnie ono najpierw palce a później z powrotem je podkurczy)
- Odruch toniczno- szyjny (wraz z odwróceniem głowy wyprostowują się kończyny po tej samej stronie, a kurczą po przeciwnej)
- Odruch marszu automatycznego (przy zetknięciu stóp z podłożem dziecko wykonuje rytmiczne ruchy chodzenia)

13. Okres niemowlęcy(0-1):
*Rozwój lokomocji:
-2-3m- leżąc na brzuszku unosi głowę,
-3-4m- podpierając się na rękach unosi barki i górną część klatki piersiowej,
-5m- przewraca się z pleców na brzuch,
-6m- trzymając się podpory siada,
-8m- siada i siedzi samodzielnie,
-9m- raczkuje opierając się na rękach i kolanach, trzymając się podpory wstaje, chodzi bokiem wzdłuż barierki łóżka,
-11m- wykonuje pierwsze samodzielne kroki,
-12m- samo chodzi, najpierw niepewnie, często na palcach, szeroko rozstawia nogi.
*Od czego zależy rozwój lokomocji dziecka?
Niektóre dzieci rozwijają się ruchowo nieco wcześniej inne nieco później. Pewne przyspieszenia czy opóźnienia mogą być związane z ogólnym stanem zdrowia dziecka, a także warunkami w jakich dziecko się wychowuje. W środowisku, które nie umożliwia dziecku ćwiczenia lokomocji przebiega wolniej. Dziecku potrzebna jest przestrzeń, w której mogłoby się poruszać.
*Etapy rozwoju mowy:
Gruchanie- ok 3msc, jest pierwszym ćwiczeniem językowym: dziecko ćwiczy swój aparat artykulacyjny i osłuchuje się z wydawanymi przez siebie odgłosami. W drugim kwartale życia niemowlę staje się bardziej wrażliwe na ton mowy dorosłych: uśmiecha się , krzywi się do płaczu
Gaworzenie- ok 5-6msc, to bardziej zróżnicowane dźwięki artykułowane, będące kombinacją różnych głosek. Najczęściej spotykane sylaby to ma, pa, da. Nieraz dziecko powtarza wypowiedzianą wcześniej sylabę wielokrotnie, gdzie można sądzić, że dziecko umie już mówić, bo woła np. ma-ma.
Naśladownictwo- pod koniec pierwszego roku, w związku z rozwijającym się słuchem fonematycznym, czyli wrażliwością na dźwięki mowy ludzkiej, dziecko zaczyna naśladować różne słowa wypowiadane przez dorosłych. Kojarzy je z przedmiotem, który pokazuje mu dorosły (np. lala), lub jego osobą (mama).
*Manipulacja przedmiotami- to umiejętność chwytania i operowania przedmiotami. Związana jest nie tylko z rozwojem coraz precyzyjnych ruchów, ale staje się podstawa do zdobywania i poszerzania wiedzy o otaczającym świecie przez kontakt z przedmiotami i poznawanie jego właściwości.

14. Okres poniemowlęcy(1-3):
*Rozwój lokomocji:
12m- zaczyna chodzić samodzielnie, pierwsze oznaki regularnego oddawania moczu i kału.
13-14m- kroki krótkie i nieregularne, brak koordynacji ruchowej, ręce rozstawione na boki, aby utrzymać równowagę.
15m- chodzi samodzielnie, wczołguje się na schody, posługuje się łyżeczką, trzyma filiżankę.
18m- wspina się na krzesła, chodzi do tyłu, trzymane za rączkę wchodzi po schodach.
21m- biega, wchodzi samodzielnie na schody, kuca.
24m- wchodzi i schodzi po schodach, siedzi przy stole, kopie piłkę.
36m- rzuca piłkę nie tracąc równowagi, podskakuje i biega przy muzyce, rysuje kształty zamknięte.
*Wzrost słownictwa i prawidłowy rozwój mowy:
-ogólnej sprawności umysłowej dziecka,
-od właściwości jego procesów poznawczych i wychowania, w tym także sytuacji rodzinnej dziecka.
- większym zasobem słów dysponują dzieci przebywające większą ilość czasu z dorosłymi.  Opóźnienia rozwoju mowy obserwuje się u dzieci wychowywanych w żłobkach, domach małego dziecka i u bliźniąt.
*Kryzys 1szego roku życia- jest trudny dla rodziców, ponieważ dziecko w tym okresie próbuje zdobyć wszystko za pomocą płaczu. Dziecko staje się w tym czasie ,,małym szantażystą”, który za pomocą wymuszonych łez, tupania nogami, rzucania się na podłogę stara się zdobyć od rodziców to co akurat pragnie np. zabawka lub cukierek.
*Kryzys 3ciego roku życia- polega na stawianiu przez dziecko oporu i wyrażaniu protestu wobec wielu kwestii, ponieważ rodzi się w nim potrzeba samodzielności. Sensem kryzysu jest wykształcenie poczucia autonomii i niezależności dziecka. Od tego momentu może zależeć, czy dziecko będzie w przyszłości umiało wyrazić swoje zdanie i czy będzie dokonywało samodzielnych wyborów. 
*Rozwój fizyczny:
- następuje intensywny przyrost ciała (ok. 2 kg rocznie) i wysokości (od 12cm w 2r do 6cm w 3r). Narządy wewnętrzne i zewnętrzne powoli ulegają zmianie. Dziecko smukleje a sylwetka się wydłuża.
- obwód klatki staje się wyraźnie większy od obwodu głowy.
- postępuje proces kostnienia.  Około 18m zarasta całkowicie ciemiączko duże. W tym okresie ustalą się fizjologiczne krzywizny kręgosłupa, a obręcz biodrowa wzmacnia się.
- pod koniec 3r mleczne uzębienie dziecka jest już w pełni skompletowane,
- zmiana postawy ciała z leżącej na stojącą.
*Zabawa na serio i na niby:
Polega na tym, że używane w zabawie na serio przedmioty pełnią swoją rzeczywistą, typową funkcję, np. łopatka jest łopatką, natomiast zabawa na niby polega na tym, że przedmioty grają często rolę zupełnie niezwiązaną z ich właściwą funkcją w prawdziwym świecie np. miotła jest koniem.

15. Okres przedszkolny(3-5):
*Niepokojące zmiany w rozwoju mowy:
- dziecko podczas artykulacji wsuwa język między zęby lub ociera nim o wargę
- nawykowo mówi przez nos
-niepokojące są zmiany anatomiczne w budowie narządów mowy
- istnieją wątpliwości czy dziecko dobrze słyszy
- opóźnienia w nabywaniu poszczególnych sprawności językowych
-dziecko nie próbuje komunikować się z otoczeniem, nie rozumie mowy innych osób, nie reaguje na polecenia, nie jest zainteresowane kontaktem z rówieśnikami
-dziecko zamienia głoski dźwięczna na bezdźwięczne, np. d na t
- dziecko pod koniec 3 r. ż. nie wymawia którejkolwiek z samogłosek ustnych: a, o, u, e, i, y,
-dziecko zniekształca głoski, zastępuje je innymi, nie znanymi w języku polskim,
- dziecko wyraźnie jąka się miewa częste blokady i uporczywe powtarzanie jakiejś głoski.
*Społeczny rozwój w okresie przedszkolnym:
Wiąże się przede wszystkim z przejściem z ograniczonego ogniska domowego do nowego nieznanego świata. Dzięki grupie rówieśniczej z przedszkola, piaskownicy i podwórka, dzieci poszerzają swoją wiedzę o różnych rolach społecznych. Nie tylko są synem/córką, , ale stają się przedszkolakiem, kolegą/koleżanką. Maluch nabywa wiedzę o rolach społecznych, odkrywa prawa i obowiązki pełniącego daną rolę. Stoi przed koniecznością akceptacji obowiązujących w grupie norm, standardów i wartości. Dobra szkoła społecznego uczenia się dla przedszkolaka to głównie zabawa.
*Rola bajki w lękach rozwojowych:
Dziecko lękliwe często znajduje rozwiązanie problemu w bajkach, gdyż baśnie i bajki dostarczają określonego ideału, stając się szkołą wychowania moralnego. Wyzwalają określone przeżycia, które ułatwiają podejmowanie decyzji. Doznając baśniowych przeżyć dziecko czuje się bezpiecznie, co skutecznie umożliwia mu rozładować wiele napięć i uspokoić wewnętrznie. Baśń i bajka kształtując wyobraźnię i uczucia, jednocześnie posiada moc terapeutyczną: uczy wyrażać uczucia, nazywać i uświadamiać je sobie. Dziecko uczy się, że warto ich przestrzegać, bo takie zachowanie jest nagradzane. Dziecko dzięki identyfikacji z bohaterem, który zwycięża różne trudności dziecko ma wrażenie, że również posiada taką moc.
*Funkcje bajki:
- uczą i wychowują,
- przedstawiają wzorce zachowania,
- pomagają przezwyciężyć lęki
- pomagają uporządkować emocje dziecka oraz nadać sens jego życiu
*Rodzaje i przykłady zabaw:
- ruchowa- polega na wykonywaniu prostych, powtarzających się ruchów mięśniowych np. podskoki
- konstrukcyjna – poruszanie rzeczami tak, by coś stworzyć np. klocki, puzzle,
- tematyczna – odtwarzane rzeczywistości, naśladowanie dorosłych, zabawa w role np. zabawa w dom, szpital, sklep
- gry z regułami – zabawy z ustalonymi regułami, gry z zasadami np. gry planszowe,
- twórcze- rozwój dyspozycji twórczych dziecka, intensywnej wyobraźni, fantazji, pomysłowości.
- dydaktyczne- zabawy organizowana i kierowana przez dorosłych. To zadania, które mają na celu rozwój procesów poznawczych, np. układanki, łamigłówki, zagadki obrazkowe,
- zabawy słowne- takie jak zagadki, niedokończone rymy.
*Wady wymowy:
a) jąkanie- przejawia się zaburzeniem płynności mowy na skutek występowania skurczów mięśni biorących udział w mowie. Najczęściej pojawia się między 3-6 rokiem życia.
b) dyslalia- : nieprawidłowa wymowa jednej, wielu a nawet wszystkich głosek. Wada artykulacyjna:
- seplenienie- nieprawidłowa wymowa głosek- s,z,c,dz,sz,ż,cz,dż,ś,ć,dź,
- reranie- nieprawidłowa wymowa głoski r,
- nieprawidłowa wymowa k,g,
- bezdźwięczność- wymawianie głosek dźwięcznych bezdźwięcznie, czyli bez drgań strun głosowych
- nosowanie- wymawianie głosek nosowych jako głoski ustne lub odwrotnie

16. Dojrzałość szkolna:
*Dojrzałość szkolna wg Szumana- dojrzałością szkolną nazywa „osiągnięcie przez dzieci takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni je wrażliwym i podatnym na systematyczne nauczanie i wychowanie szkoły podstawowej”.
*Gotowość szkolna- jest to taki poziom rozwoju umysłowego, emocjonalnego i społecznego dziecka, który pozwala mu na podjęcie szkolnych wyzwań i obowiązków.
*Sfery dojrzałości szkolnej:
1) Dojrzałość fizyczna- dziecko jest zdolne i ogólnie sprawne ruchowo, jest odporne na zmęczenie i choroby, zdolne do większego wysiłku, ma dobre samopoczucie, jest aktywne i pogodne. Posiada sprawność ruchową, manualną i nie zaburzoną koordynację wzrokowo-ruchową. Odpowiednia siła rąk i palców pomaga nie tylko w zabawach i ćwiczeniach gimnastycznych, ale również przy pisaniu, rysowaniu, wycinaniu, lepieniu, spełnianiu obowiązków dyżurnego, rozbieraniu się i ubieraniu.
2) Dojrzałość umysłowa- dziecko ma odpowiedni zasób wiedzy o środowisku w którym żyje, o rodzicach i ich pracy. Orientuje się w swoim otoczeniu, zna swój adres zamieszkania, potrafi opowiedzieć przeczytaną przez dorosłego baśń. Jest aktywne poznawczo, chce się uczyć. Interesuje się czytaniem i pisaniem. Potrafi uważnie i ze zrozumieniem słuchać tego, co mówi nauczyciel. Rozumie jego polecenia, posiada umiejętność swobodnego i zrozumiałego dla otoczenia wypowiadania się, wyrażania życzeń, pytań, własnych poglądów, wniosków i ocen. Wypowiada się całymi zdaniami poprawnie gramatycznie.
3) Dojrzałość społeczna- dziecko jest w znacznym stopniu samodzielne, chętnie i łatwo nawiązuje kontakty z nauczycielem i kolegami. Potrafi podporządkować się niezbędnym wymaganiom dyscypliny, współdziałać z kolegami w nauce, zabawie i pracy. Przeżywa wspólnie radość z osiągnięć klasy i poszczególnych uczniów. Wykonuje zadania na rzecz grupy, dba o porządek w klasie, jest obowiązkowe, wytrwałe i wrażliwe na opinię nauczyciela. Dziecko potrafi ocenić postępowanie swoje i kolegów i odpowiednio reagować na nie.
4) Dojrzałość emocjonalna- dziecko jest zrównoważone emocjonalnie, ma adekwatny stosunek do trudności i problemów szkolnych. Przeżywa i potrafi wyrazić uczucia wdzięczności, przyjaźni, życzliwości, odczuwa więź uczuciową ze swoją klasą i nauczycielem, jest ambitne, wrażliwe na pochwały i nagany. Cechuje je stan równowagi nerwowej umożliwiający opanowanie reakcji emocjonalnych.
5) Dojrzałość do nauki czytania i pisania to: dziecko dokonuje analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej niezbędnej w procesie różnicowania kształtów i dźwięków, rozumie znaczenie wyrazów, jako graficznych odpowiedników słów, posiada orientację przestrzenną, co umożliwia rozpoznawanie kierunków i proporcji wymiarów , ma pamięć ruchową, umie przetworzyć obraz graficzny na obraz ruchu, świadomie kieruje swoimi ruchami, dzięki umiejętności kontrolowania wzrokiem.
6) Dojrzałość do nauki matematyki to: dziecko rozumie i umie praktycznie określić stosunki przestrzenne, czasowe i ilościowe, potrafi sklasyfikować przedmioty według przeznaczenia, wielkości, kształtu i koloru, umie dokonywać na konkretach dodawania i odejmowania w zakresie 10.
* Na pełną gotowość szkolną składają się:
- dojrzałość fizyczna, umysłowa, społeczna, emocjonalna, do nauki czytania, pisania i matematyki.
*Budowa skali gotowości szkolnej (SGS):
a) wymienione są  zachowania i umiejętności związane  z poznawczą aktywnością dziecka.
b) dotyczy zachowania dziecka w grupie rówieśników.
c) przedstawione są przejawy samodzielności dzieci i ich umiejętności radzenia  sobie w trudnych sytuacjach.
d) dotyczy aktywności zadaniowej dziecka, podejmowanej samodzielnie lub w przebiegu zajęć pod  kierunkiem nauczyciela.
e) dotyczy przygotowania  dziecka do nauki czytania, pisania i matematyki.
*Metody stymulacji dziecka 6 letniego:
a) ćwiczenia usprawniające rozwój motoryczny dziecka: bieganie, pokonywanie przeszkód, wchodzenie po drabinie, wchodzenie po schodach, przerzucanie piłki z jednej ręki do drugiej,
b) ćwiczenia rozwijające funkcje słuchowe dziecka: słuchanie czytanych książek, opowiadań, uczenie się na pamięć piosenek i wierszy, dobieranie par wyrazów rymujących się np. kok - lok
c) ćwiczenia usprawniające funkcje wzrokowe: układanie puzzli, rysowanie po śladzie, różnicowanie kolorów, odnajdywane podobieństw i różnic na obrazkach
d) ćwiczenia usprawniające precyzję ruchów rąk i koordynację wzrokowo -ruchową dziecka: lepienie z plasteliny, ćwiczenia dłoni np. klaskanie, odrysowywanie dłoni,
e) działania usprawniające procesy poznawcze: rozwiązywanie zagadek, wykorzystanie układanek obrazkowych tworzących historyjkę , zaznajomienie dziecka z najbliższym otoczeniem.
* Próby piagetowskie:
- stałości liczby, długości, przestrzeni, masy

17. Okres wczesnoszkolny(7-11):
*Złoty wiek szkolny:
Okres, w którym dziecko podejmuje obowiązki szkolne, jest czasem szczególnie korzystnym dla jego rozwoju. Dziecko osiąga w tym okresie pewną stabilizację psychiczna, jest radosne i beztroskie. Szkoła stanowi dla niego raczej pasjonującą, wciąż odkrywaną przygodę, niż uciążliwy obowiązek. Dziecko w tym okresie jest już na tyle dojrzałe, że objawia zaciekawienie i zainteresowanie otaczającą go rzeczywistością.
*Kompetencje dziecka:
- czytanie i pisanie,
- kompetencje matematyczne,
- kompetencje muzyczne,
- umiejętności językowe,
- sprawność fizyczna
*Rodzaje trudności w uczeniu się:
- dysleksja – trudność w czytaniu i pisaniu
- dysgrafia – trudność z fizycznym aktem pisania
- dysortografia- trudności w opanowaniu poprawnej pisowni,
- dyskalkulia – trudność z liczeniem
*Kryzys 7 roku życia:
- początek różnicowania się zewnętrznej i wewnętrznej strony osobowości dziecka
- utrata spontaniczności i naiwności
- włączenie do zachowań momentu intelektualnego
- charakter przeżyć dziecka ulega całkowitemu przeorganizowaniu
- dokonuje się uogólnienie przeżyć – afektywne uogólnienie
- powstaje logika uczuć
- nowe formy rozwojowe – samoakceptacja i samoocena
- zmianie ulega stosunek dziecka do środowiska
- reorganizacja świadomości dziecka
*Rozwój motoryczny:
I okres ok. 7r., zmiany rozwojowe w mózgu obejmuje przede wszystkim obszary czuciowe i ruchowe(ich rozwój sprzyja poprawie sprawności ruchów precyzyjnych oraz koordynacji oka i ręki). II okres ok 11r. rozwijają się głownie płaty czołowe kory mózgowej. W płatach czołowych jest zlokalizowana przeważająca część obszarów mózgu kierujących logicznym myśleniem i planowaniem.
Obydwa te procesy obejmują rozwój nowych synaps oraz przyrost grubości kory mózgowej.
*Kształtowanie się zainteresowań:
Względnie trwałe dążenia do poznawania otaczającego nas świata. Przybierają one postać ukierunkowanej aktywności poznawczej o określonym nasileniu i przejawiają się w selektywnym stosunku do otaczających nas zjawisk. Rozwój zainteresowań zależy od płci, zdolności, środowiska społecznego, oddziaływań szkoły i gromady. 

18. Okres dorastania(12-23):
*Elementy z operacji formalnych:
a) Od rzeczywistości do możliwości -rozszerzenie przez dziecko jego zdolności na poziomie operacji konkretnych na przedmioty których nie widziało, nie doświadczało osobiście oraz nie może ich osobiście zobaczyć.
b) systematyczne rozwiązywanie problemów- rozwiązywanie problemów w sposób systematyczny i metodyczny, np. zadanie z fizyki, dziecko będzie próbowało zbędnych operacji konkretnych metodą prób i błędów zbadać zadanie natomiast nie będzie potrafiło wyciągnąć wniosków.
c) logika- rozumowanie dedukcyjne opiera się na związku „jeśli to” czyli „jeśli wszyscy ludzie są równi to ty i ja jesteśmy równi”.
*Okres dorastania, cechy, efekty:
Występuje pomiędzy 12 a 23 r. Jest to okres licznych przemian, które z okresu dzieciństwa prowadzą do dorosłości. W okresie dorastania człowiek nabywa dwie zdolności: zdolność do samodzielnego tworzenia własnej osobowości oraz zdolność do dawania nowego życia. W tym okresie główną rolę pełnią hormony. Następuje rozwój gruczołów jąder i jajników, które produkują więcej hormonów –u dziewcząt estrogenu, natomiast u chłopców testosteronu. Efektem adolescencji jest gwałtowny wzrost masy i wzrostu ciała. Dziewczęta osiągają dojrzałość płciową wcześniej niż chłopcy a pierwszy okres występuje w wieku 11-15 lat.
*Korzyści wynikają z przynależności nastolatków do subkultur:
Zyskuje poparcie rówieśników i doświadczenie życiowe w innym niż życie rodzinne , dają poczucie bezpieczeństwa i przynależności, w masie siła – istnieje większe prawdopodobieństwo, że uda nam się osiągnąć nasze cele, że zostaniemy zauważeni.
*2 szanse:
-akceptacja, bezpieczeństwo
-nowe wzorce i normy postępowania
-nauka samodzielnego życia
*2 zagrożenia :
- „marionetka” subkultury
-szantaż
-brak tolerancji
-wandalizm
*Moralność konwencjonalna- to przestrzeganie zasad akceptowanych przez innych.

19. Okres wczesnej dorosłości(24-40):
*Kryzys przed jakim staje młody dorosły- jest kryzys intymność – izolacja. Musi on znaleźć życiowego partnera, kogoś spoza swojej rodziny, z kim będzie dzielił życie w przeciwnym razie dotknie go poczucie izolacji. Aby skutecznie rozwiązać konflikt intymność – izolacja, niezbędne jest wcześniejsze rozwiązanie w wieku dojrzewania konfliktu tożsamość a niepewność roli.
*Rodzaje związków, ze względu na konfigurację komponentów miłości Sternberga:
Stenberg wyróżnia trzy elementy miłości: namiętność, intymność i zaangażowanie. Konfiguracje tych elementów stanowią podstawę klasyfikacji związków:
a) zakochaniu, zauroczeniu – dominuje namiętność
b) romantyczne początki – namiętność i intymność
c) związek kompletny, miłość doskonała – wszystkie elementy
d) związek przyjacielski – intymność, zaangażowanie
e) związek pusty – zaangażowanie bez intymności
f) rozpad związku – gdy zanika również zaangażowanie.
*Podobieństwa w karierze zawodowej mężczyzn i kobiet:
- źródło satysfakcji osobistej
- źródło utrzymania
- zadowolenie z pracy wzrasta z liczbą przepracowanych lat
*Różnice w karierze zawodowej mężczyzn i kobiet:
- dylemat kariera czy macierzyństwo
- role rodzinne przyćmiewają zawodowe
- zawody „damskie”
- zdarzenia rodzinne nie wpływają na karierę zawodową
- aktywność zawodowa i społeczna niezależna, zamienna z rodzinną
- zawody „męskie”
*Etapy w modelu Donalda Supera:
- etap próby: ·18-25 rok życia okres najczęstszych zmian pracy, dokonuje się w dużej mierze metodą prób i błędów, wiele zależy od szczęścia i przypadku.
-Etap ustanowienia bądź etap stabilizacji 25-45 roku życia, wybrawszy zawód młody człowiek poznaje jego tajniki i pokonuje początkowe szczeble kariery, opanowując potrzebne umiejętności. Pracownik skupia się na realizowaniu swoich ambicji i stawianych sobie celach.
*Kryzys pustego gniazda- polega na opuszczeniu domu przez dorosłe już dziecko. Dla wielu rodziców jest to moment bardzo trudny. Mogą oni odczuwać wewnętrzną pustkę , smutek, lęk przed tym co będzie. Borykają się z różnymi emocjami. Szczególnie trudno jest odnaleźć się matkom, których poczucie własnej tożsamości było nierozerwalnie z ich rolą.

20. Okres późnej dorosłości i starości(40-pow60):
*Typy dziadków:
a) dziadkowie-dalecy krewni- dziadkowie o chłodnym, pełnym dystansu stosunku do wnuków, rzadko kontaktujący się z nimi, zajęci swoimi sprawami. Jest ich ok. 29%.
b) dziadkowie-opiekunowie- dziadkowie niezwykle mocno zaangażowani w opiekę nad wnukami, nierzadko zastępujący zajętych rodziców. Jest ich ok. 16%.
c) dziadkowie-towarzysze- dziadkowie, którzy kochają swe wnuki, poświęcają im dużo czasu, ale nie zastępują rodziców. Jest ich ok. 55%.
*Andropauza- zazwyczaj dotyczy mężczyzn po 50. roku życia i związana jest z wieloma zmianami na różnych płaszczyznach- zarówno w sferze psychicznej jak i fizycznej. Następuje całkowite zakończenie zdolności reprodukcyjnej, w znacznym stopniu zmniejsza się jej potencjał. Objawy: wahania nastroju, zmęczenie, brak energii, mniejszy popęd seksualny oraz niższa niż dotychczas aktywność fizyczna.
*Menopauza- ostatnie prawidłowe krwawienie miesiączkowe w życiu kobiety. Jest naturalnym procesem biologicznym, podczas którego w wyniku osłabienia funkcji hormonalnej jajników dochodzi do ustania menstruacji. Jest okresem przejściowym od okresu rozrodczego do okresu starości. Psychiczne objawy: zmienne nastroje, drażliwość, płaczliwość, spadek zainteresowania życiem seksualnym, bezsenność, pogorszenie pamięci, kłopoty z koncentracją. Fizyczne objawy: uderzenia gorąca, dreszcze i zlewne poty, kołatanie serca, nawracające infekcje układu moczowego, nietrzymanie moczu, zmiany skórne, przerzedzenie włosów, zanik tkanki gruczołowej piersi i ich zwiotczenie.
*Czynniki wpływające na wycofanie się z życia zawodowego:
-słaby stan zdrowia
-mniejsza wydolność fizyczna
- problemy z koncentracją
- staje bardziej drażliwy
- mniej dynamiczny
- rozgoryczony
*Problemy związane ze starością to:
- człowiek staje się bardziej drażliwy,
- mniej dynamiczny,
- rozgoryczony,
- osamotniony,
- czuje się bezużyteczny, bezradny