Celem pracy jest zaprezentowanie roli sportu w życiu społecznym. Najpierw przedstawiono związek między sportem a społeczeństwem oraz zainteresowanie światowych instytucji międzynarodowych znaczeniem sportu w funkcjonowanie społeczeństwa. Następnie zaprezentowano społeczne funkcje sportu np. odgrywanie roli integracyjnej społeczeństwa. W pracy zwrócono uwagę na dewiacje społeczne, których źródłem jest rywalizacja sportowa, oraz wpływ sportu na dyskryminację rasową. Ostatnim tematem poruszanym w pracy jest omówienie roli sportu amatorskiego w życiu społecznym oraz jego wpływ na rozwój dzieci i młodzieży.
Ludzie od zarania dziejów tworzyli zbiorowości, które określa się mianem społeczności. Dzięki nim człowiek może zaspokajać swoje potrzeby i współpracować ze zróżnicowanymi osobowościami, żeby realizować wspólne cele.
Sport jest związany z wieloma dziedzinami m.in. psychologią, kulturą, ekonomią, polityką i socjologią. Według W. Lipińskiego sport jest nie jest doceniany, a nawet poniżany1. Sport nie jest traktowany jako szeroko pojmowana dziedzina nauki, ponieważ jest sprowadzany jedynie do współzawodnictwa oraz rywalizacji. Według Patrycji Cedro powodem niedocenienia sportu jest traktowanie go jako dziedziny apolitycznej2. Jest to zaskakujące, ponieważ skutki wydarzeń sportowych miały duże znaczenie na procesy państwowe, relacje między ludźmi, a także na ład gospodarczy. Ponadto wydarzenia sportowe były wykorzystywane przez władze państwowe i elity polityczne do zaprezentowania swoich wolnościowych jak i antysystemowych wartości. Przykładem tego są zorganizowane w 1936 roku Igrzyska Olimpijskie, których celem było przedstawienie potęgi Niemiec oraz powiązania ideologii nazizmu z antykiem. Współcześnie polityczne zainteresowanie sportem próbuje się odłożyć na drugi plan propagując w ten sposób jego neutralność. Próba odpolitycznienia sportu prowadzi do jego internacjonalizacji np. zatrudnianie zagranicznych szkoleniowców. Dzięki temu zespół może być lepiej stymulowany i zarządzany przy wykorzystaniu doświadczenia i wiedzy zagranicznych piłkarzy, czy szkoleniowców.
Sport jest również wiązany z ekonomią. Otóż, komercjalizacja sportu prowadzi do coraz częstszego wiązania go z handlem. Aktualnie świat sportowy stanowi 3%światowego obrotu handlu. Niestety nie jest to pozytywny sygnał dla realizacji społecznych funkcji sportu, ponieważ amatorzy muszą liczyć się z wyższymi kosztami korzystania z infrastruktury i sprzętu sportowego.
Według Rady Europy sport to „wszelkie formy aktywności fizycznej, które poprzez uczestnictwo doraźne lub zorganizowane, stawiają sobie za cel wypracowania lub poprawienia kondycji fizycznej i psychicznej, rozwój stosunków społecznych lub osiągnięcie wyników sportowych na wszelkich poziomach”3 W Karcie Europejskiej, w której zostało sformułowane pojęcie sportu można znaleźć wiele odwołań do idei antycznych, które opierają się na rozwijaniu u człowieka tożsamości narodowej oraz obywatelskiej i więzi społecznych, co jest przedmiotem niniejszej pracy. Społeczne ramy sportu przezwyciężają polityczne i kulturowe aspekty sportu, ale nadal uwzględniają poszanowanie narodowego charakteru określonych regionów.
Sport stał się jedną z ważnych kwestii do uregulowania przez organizacje międzynarodowe, ponieważ odgrywa ważna rolę w życiu społecznym oraz ma duży wpływ na ograniczanie zjawisk patologicznych, poprawy zdrowia, podniesienie poziomu integracji społecznej itd. Sport odgrywa rolę pedagogiczną, czyli wychowawczą. UE widzi w rozwoju sportu możliwość zbliżenia krajów UE. O zainteresowaniu UE sportem świadczą przyjęte dokumenty o::
społecznych funkcjach sportu (rezolucja Parlamentu Europejskiego z 1997 roku);
roli społecznych funkcji sportu na tworzenie poczucia tożsamości narodowej (załącznik do Traktatu Amsterdamskiego);
wpływie sportu na mieszkańców Europy, również negatywnego oddziaływania na nich (rasizm, przemoc na stadionach) – raport z Helsinek z 1999
rdostępie do infrastruktury sportowej (deklaracja Nicejska z 2000 i plan działań Komisji Europejskiej w 2006).
Powyższe dokumenty wyznaczały kierunki rozwoju sportu, które miały na celu:
walkę z dopingiem, co ma negatywne oddziaływanie na społeczeństwo;
propagowanie aktywności fizycznej jako sposobu poprawy zdrowia;
realizacja celów związanych z równouprawnieniem, równych szans i integracji społecznej przy wykorzystaniu sportu;
propagowanie postaw społecznych przy wykorzystaniu sportu;
podejmowanie działań zmierzających do przeciwdziałania rasizmowi oraz przemocy;
propagowanie zwiększenie roli sportu w zrównoważonym rozwoju;
propagowanie wartości europejskich w innych zakątkach świata.
Pomimo tego, że instytucje europejskie zajmowały się już od 1991 roku kwestią sportu w życiu człowieka to dopiero od wejścia Traktatu Lizbońskiego stała się dziedziną kompetencją UE. Warte podkreślenia jest treść artykułu 165 TUE, w którym zaznaczono, że wspieranie przedsięwzięć sportowych powinno uwzględniać realizację funkcji społecznej i edukacyjnej.
Nie tylko instytucje europejskie traktują sport jako ważną część życia społecznego człowieka, którą należy uregulować i w ten sposób wspierać. Również dla OBWE (Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) oraz ONZ. Inną grupą podmiotów zajmujących się problematyką społeczną w sporcie są instytucje akademickie oraz organizacje pozarządowe (NGO). Każda instytucja zajmująca się sportem traktuje go jako ważny instrument pozytywnego oddziaływania na relacje międzyludzkie.
Sport jest dziedziną, która pozwala wyjaśnić wiele złożonych zjawisk politycznych i społecznych. Sport wpływa na różne kultury, religie oraz społeczeństwa4. Panfil podkreśla, że sport posiada specyficzne własności zacierania różnic narodowościowych oraz rasowych5. Ponadto w sposób bezkonfliktowy umożliwia kultywowanie własnej przynależności narodowej. Sport przyczynia się również do propagowania takich wartości jak solidarność i tolerancja, które kreują obywatelskie postawy. Jest to zauważalne na płaszczyźnie wyznaczanej przez sport i społeczeństwo.
Aktualnie rozgrywane są Światowe Mistrzostwa w Piłce Nożnej w Brazylii znajdującej się w Ameryce Łacińskiej, w której futbol jest podstawowym elementem integracyjnym społeczeństwo6. Dzięki piłce nożnej republiki z Ameryki Środkowej i Południowej wzmacniają niezależność oraz odrębność7. Właśnie w amerykańskich państwach piłka nożna jest silnie powiązana z głębokimi uczuciami takimi jak oddanie i namiętność. Dlatego dla wielu amerykańskich krajów (poza USA i Kanady) piłka nożna stanowi symbol sukcesu narodowego. Oznacza to, że mieszkańcy traktują zwycięstwo sportowe jako zwycięstwo narodowe. Futbol w wielu krajach odgrywa rolę czynnika stabilizującego sytuację wewnętrzną krajów i decyduje o społecznej jedności, co jest niezbędne do tworzenia elit rządzących8.
Piłka nożna w krajach Ameryki Łacińskiej ma duże znaczenie dla wyodrębnienia się homogenicznego obszaru cywilizacyjnego, które zachowuje swoją niezależność pomimo procesów globalizacji. Ponadto sport podnosi poziom dyscypliny członków społeczeństwa, która niezbędna jest do osiągnięcia zwycięstwa w rywalizacji sportowej. Warto tu zastanowić się, czy niniejsza rywalizacja rozgrywana jest na zasadach apolityczności? Zdaniem Cedro rywalizacja w sporcie przebiega w świetle mitu politycznej neutralność. Głównym czynnikiem interesowania się nim jest międzynarodowej rywalizacji. Każdy członek „kibicuje” danej drużynie związanej z określoną społecznością, ponieważ to ona jest swego rodzaju emisariuszem za granicą. Zwycięstwo „własnej” drużyny oznaczało zwycięstwo określonej społeczności. Można nawet postawić odważną tezę, że rywalizacja sportowa zastępuje rywalizację militarną między narodami. Zatem sport przybiera rodzaju instrumentu, opierającego się na pokojowym istnieniu, który pozwala podkreślić dumę z waleczności zawodników i drużyn z określonej społeczności.
Sport posiada duży wpływ na społeczeństwo nie tylko na arenie międzynarodowej, ale również wewnątrz kraju. Przykładem są dyscypliny sportu uprawianych w USA takie jak baseball, czy koszykówka. W Japonii można wyróżnić sumo, a w Kanadzie hokej. Sport zatem może być odpowiednim obszarem, modułem umożliwiającym osiągnięcie porozumienia społecznego9.
Porządek społeczny jest częściowo zapewniony poprzez kibicowanie hokeistom w wielokulturowym społeczeństwie kanadyjskim. Hokej integruje emigrantów, którzy posiadają różne systemy wartości. Według badań wymienionych przez Cedro zainteresowanie emigrantów sportem wynika z woli potwierdzenia, że utożsamiają się ze społeczeństwem kanadyjskim10. Zatem powyższą dyscyplinę sportu stanowią czynniki integrujące wielokulturową społeczność, bazującą na zasadach solidarności i jedności.
Dezintegracyjna rola sportu
Na podstawie wcześniejszych rozważań na temat roli sportu w społeczeństwie można uznać, że odgrywa rolę jednoczącą obywateli kraju, nawet gdy są oni silnie zróżnicowani pod wieloma względami. Okazuje się, że sport może być również źródłem procesów dezintegracyjnych społeczeństwa. Najlepszym przykładem jest piłka nożna w Anglii w latach 60. XX wieku, w której nasiliło się zjawisko określane mianem „hooliganism”. Piłka nożna w tym kraju była przedmiotem społecznej dewiacji. Żeby jednoznacznie stwierdzić, czy sport odgrywa rolę dezintegrującą należy przeanalizować agresję, która kryje się pod zjawiskiem „hooliganism”. Ten rodzaj agresji związany był z określonymi rozgrywkami, a celem pseudokibiców było zajmowanie sektorów przeciwnika na stadionie. Początkowo wandalizm ten był spontaniczny, ale później przybierał formę zorganizowaną. Skutkiem tego było ustalanie tzw. „ustawek”, w których kibice obu drużyn walczyli między sobą. Warte podkreślenia jest to, że „ustawki” nie były organizowane na podstawie zaawansowania rozgrywek. Zjawisko rozpowszechniło się do innych krajów11. Eskalacja chuligaństwa na stadionach doprowadził do wielu patologii społecznych. Przykładem jest śmierć 39 kibiców w wyniku starć między pseudokibicami FC Liverpool oraz Juventus Turyn (1985). Innym przykładem dewiacji społecznych na punkcie sportowym była walka podczas meczu półfinałowego o Puchar Anglii w 1989 roku, w której śmierć poniosło 96 kibiców oraz 770 zostało rannych.
Chuligaństwo na stadionach najbardziej eskalowało w Europie, w szczególności Anglii, w której społeczeństwo wiązało futbol z agresywną działalnością kibiców. Pseudokibice dążyli do uwypuklenia różnic między lokalnymi grupami społecznymi. Natomiast rywalizacja międzynarodowa jednoczyła zwaśnionych kibiców w celu podkreślenia piłkarskiej potęgi Anglii. Celem rozgrywek międzynarodowych dla angielskich pseudokibiców jest przypomnienie światu o utraconym brytyjskim imperium. Skutkowało to poszerzeniem się problemu chuligaństwa na rozgrywkach międzynarodowych.
Innymi negatywnymi skutkami sportu są protesty wobec nieuznania gola w meczu pomiędzy Argentyną a Peru. W wyniku protestów zginęły 364 osoby oraz 1000 osób zostało rannych (w Limie w 1964 roku). Wówczas wprowadzono stan wyjątkowy w celu zdławienia protestów, jednakże po ich zakończeniu nie wprowadzonych żadnych zmian w prawie, co stanowiło swego rodzaju przyzwolenie do emocjonalnej walki kibiców. W kolejnych latach miały miejsca podobne katastrofy sportowe. Również w dzisiejszych czasach dochodzi do incydentów między pseudokibicami, w szczególności w krajach rozwijających się.
Przedstawione wyżej antagonizmy między kibicami drużyn sportowych nie mogą być pominięte, ponieważ potwierdzają, że sport, a właściwiej rywalizacja sportowa ma również silny efekt dezintegracyjny. Można w pewnym stopniu zgodzić się z osobami, które podważają integracyjną rolę sportu. Warto zwrócić uwagę, że częściej na meczach piłki nożnej dochodzi do incydentów, natomiast w piłce siatkowej już mniej, chociaż kibice z Bułgarii traktują rozgrywki jako miejsce do rywalizacji z innymi kibicami. Możliwe, że wynika to z konfrontacyjnego charakteru piłki nożnej, ale jest to wątpliwe, ponieważ futbol amerykański opiera się na bezpośrednim kontakcie między zawodnikami z dwóch drużyn, ale kibice na rozgrywkach nie poddają się emocjom.
Kolejnym tematem, który warto poruszyć wraz z chuligaństwem jest brak tolerancji dla różnorodności etnicznej. Okazuje się, że sport miał duży wpływ na zmniejszenie poziomu dyskryminacji rasowej. Przykładem tego jest RPA, której apartheid był przedmiotem żywej dyskusji na sportowej arenie międzynarodowej. Niestety z dyskusji nie wyciągano żadnych konkretnych wniosków. Ponadto światowe organizacje sportu nie były zdecydowane na podjęcie skutecznych działań wobec dyskryminacyjnej np. wykluczeniem RPA z rozgrywek. Niestety działania mające na celu przeciwdziałanie jakiejkolwiek dyskryminacji nie pozwalają na całkowite jej wykorzenieni ze świadomości obywateli12.
Niestety w republikach amerykańskich dążono do wykluczenia ludności czarnoskórej i biednej w rozgrywkach piłkarskich. Jednakże można uznać, że sport odgrywa ważną rolę w zwalczaniu dyskryminacji rasowej. Otóż, kibice sympatyzują ze zwycięzcami, którzy zdobyli międzynarodowy lub lokalny sukces. Społeczność wówczas zmieniała swój stosunek do odmiennych ras, której przedstawiciele odnosili zwycięstwa. Świadczy to o ważnej roli integrującej sportu w społeczności zróżnicowanej etnicznie. Przykładem jest zwycięstwo drużyny Vasco da Gama w stanie Rio de Janeiro. Drużna składało się z większości mulatów i czarnych osób, a ich zwycięstwo spowodowało ograniczało dyskryminację. Zatem obostrzenia wobec udziału czarnoskórych zawodników w rozgrywkach sportowych nie miały racji bytu i ulegały przewartościowaniu. Jednakże pojawiły się dwa problemy. Okazuje się, że uprzedzenia, pomimo sukcesów czarnoskórych sportowców, nadal są zakorzenione w świadomości ludzi. W sytuacji, gdy odnosili sukcesy to byli doceniani, ale po porażkach byli krytykowani. Jest to specyficzny rodzaj tolerancji i akceptacji. Przejawy postaw rasistowskich podobnych do krajów z ameryki Łacińskiej były podobne do innych państw. Nawet w dzisiejszych czasach widoczne są problemy związane z rasizmem. Najlepszym przykładem jest rzucenie bananem w Daniego Alvesa, który podniósł i skonsumował banana. Rzucenie bananem w danego zawodnika ma na celu porównanie go z małpą lub danie do zrozumienia, że jego miejsce znajduje się w dżungli. Jednakże gest zawodnika Barcelony przysporzył mu wielu zwolenników m.in. R. Lewandowski został sfotografowany na zdjęciu jedząc banana. Zdaniem socjologów akcja nie zmieni percepcji ludzi o rasistowskich poglądach.
W niniejszej części pracy odwoływano się do sportu zawodowego, który odgrywa ważną rolę w integrowaniu społeczeństwa. Jednakże sport amatorski odgrywa dużą rolę w życiu społecznym. Badanie roli sportu w społeczeństwie należy do nauk społecznych, które zajmują się kulturową, estetyczną, symboliczną i etyczną percepcją wysiłku sportowego13. W kontekście społecznym wyróżnia się następujące obszary zainteresowania nauk społecznych
Przede wszystkim można tu wymienić:
Aspekty biologiczne – sport umożliwia zaspokajanie różnych potrzeb człowieka. Dbanie o wysoki poziom kultury fizycznej ma duże znaczenie dla społeczeństwa. Sport ma duże znaczenie na profilaktykę określonych chorób np. otyłości, czy miażdżycy. Postęp technologiczny decyduje o zmniejszeniu roli sportu amatorskiego w życiu dzieci i młodzieży. Zdrowy członek społeczności decyduje o jej sukcesie w realizowaniu wspólnych celów. Inaczej człowiek nie uprawiający sportu będzie dla zbiorowości ludzkiej ciężarem.
Aspekty socjologiczne – te aspekty wiążą się z przeżyciami jednostki. Człowieka musi rywalizować z innymi osobami. W ten sposób może wyrazić swoją osobowość. Niezbędne jest rozładowanie napięć psychicznych, których źródłem są problemy rodzinne, zawodowe.
Sport to aktywność społeczna, która powinna być powszechnie dostępna oraz umożliwiać zaspokajanie zróżnicowanych potrzeb. Właśnie dobre funkcjonowanie lokalnej społeczności zależy od uczestnictwa w sporcie. Zatem jest on obszarem, w którego warto inwestować, ponieważ społeczeństwo będzie zdrowsze, a zarazem skuteczniejsze w realizacji swoich celów. Według badań Projektu Społecznego sport nie tylko wspiera człowieka w poprawie jego zdrowia, lecz również i przede wszystkim wzmacnia relacje międzyludzkie, które mają znaczenie dla rozwoju więzi społecznych14. Celem państwa powinno być zapewnienie dostępności do infrastruktury sportowej. Wcześniej był zarezerwowany tylko dla mężczyzn, młodych ludzi. Ogólna dostępność do sportu zapewnia różnym grupom osób na korzystanie z niego, co doprowadzi do zintensyfikowania kontaktów między młodymi a starszymi osobami.
Ważną rolę odgrywa sport wśród młodych ludzi. Obecna młodzież nie ma motywacji do uczestniczenia w różnych zajęciach domowych i szkolny, ale interesuje się sportem. Zatem sport jest jedną z możliwości angażowania młodych ludzi w kreowaniu więzi społecznych. W sporcie młodzież musi współpracować w celu osiągnięcia wspólnego celu jakim jest zwycięstwo. Żeby współpracować to najpierw muszą nauczyć się określonych zasad społecznych. Niestety jednym miejscem uprawiania młodzieżowego sportu są zajęcia WF-u, ponieważ pozostała aktywność związana jest z ponoszeniem wysokich kosztów finansowych. Sytuacja ta wynika z biznesowego charakteru sportu, zatem zakup odpowiedniego wyposażenia jest kosztowny w szczególności dla młodzieży pochodzącej z ubogiej warstwy społeczeństwa15.
Podsumowanie:
W niniejszej pracy została przedstawiona problematyka sportu w życiu społecznym człowieka. Sport jest dziedziną interdyscyplinarną. W jej ramach podejmowane są rozważania politologiczne, psychologiczne, zdrowotne, socjologiczne, ekonomiczne itd. W pracy przedstawiono rolę sportu jako czynnika integrującego społeczeństwo oraz determinanta tworzenia więzi społecznych. Niestety jest również źródłem różnych dewiacji społecznych wynikających z rywalizacji sportowej np. chuligaństwo. W niniejszej pracy zaprezentowano istotną rolę sportu w kształtowaniu współczesnych społeczeństw.
Literatura
Cedro P., Społeczna rola sportu, [w:] Rozprawy Społeczne, nr 2 (VII), 2013, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2013.
Gawrycka I., Fenomen futbolu latynoamerykańskiego, [w:] Dzieje kultury latynoamerykańskiej, M. F. Gawrycki (red.), PWN, Warszawa 2009.
Gołdys A., Derlatka I., Ślifirska O., K. Tadeusiak-Jeznach, Sport dla wszystkich, sport dla każdego, Ludowe Zespoły Sportowe, Warszawa 2012.
Kosiewicz J., Sport w perspektywie nauk przyrodniczych i społecznych, [w:], Jerzy Kosiewicz, Tomasz Michaluk, Krzysztof Pezdek, Wydawnictwo AWF Wrocław, Wrocław 2013.
Lipoński W., Sport w społeczeństwie, [w:] Polska na tle procesów rozwojowych Europy XX wieku, UAM, Poznań 2002.
Panfil Ł, Seweryniak T., Wybrane czynniki umiędzynaradawiania kadr organizacji sportowych, AWF Wrocław, Wrocław 2009.
Sochacka J., Chuligaństwo stadionowe jako samodzielne zjawisko społeczne i przedmiot regulacji prawnych. Zarys problematyki, Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Prawnych, Zakład Kryminologii, tom XXXII/2010 2010.
W. Lipoński, Sport w społeczeństwie, [w:] Polska na tle procesów rozwojowych Europy XX wieku, UAM, Poznań 2002, s. 205.↩
P. Cedro , Społeczna rola sportu, [w:] Rozprawy Społeczne, nr 2 (VII), 2013, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2013, s. 77.↩
Ibidem, a. 78.↩
Ibidem, s. 78.↩
Ł. Panfil, T. Seweryniak, Wybrane czynniki umiędzynaradawiania kadr organizacji sportowych, AWF Wrocław, Wrocław 2009, s. 25.↩
P. Cedro , Społeczna…, op. cit. , s. 79↩
I. Gawrycka, Fenomen futbolu latynoamerykańskiego, [w:] Dzieje kultury latynoamerykańskiej, M. F. Gawrycki (red.), PWN, Warszawa 2009, s. 448↩
Ibidem, s. 452.↩
P. Cedro , Społeczna…, op. cit. , s. 79↩
P. Cedro , Społeczna…, op. cit. , s. 79↩
J. Sochacka, Chuligaństwo stadionowe jako samodzielne zjawisko społeczne i przedmiot regulacji prawnych. Zarys problematyki, Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Prawnych, Zakład Kryminologii, tom XXXII/2010 2010, s. 231.↩
P. Cedro, Społeczna…, op. cit. , s. 83↩
J. Kosiewicz, Sport w perspektywie nauk przyrodniczych i społecznych, [w:], Jerzy Kosiewicz, Tomasz Michaluk, Krzysztof Pezdek, Wydawnictwo AWF Wrocław, Wrocław 2013, s. 9.↩
A. Gołdys, I. Derlatka, O. Ślifirska, K. Tadeusiak-Jeznach, Sport dla wszystkich, sport dla każdego, Ludowe Zespoły Sportowe, Warszawa 2012, s. 9.↩
Ibidem, s. 16.↩