A więc witam panie pięknie, kontynuujemy omawianie zakresu badań towarzyszących przy projektowaniu konserwatorskim.
Odsłaniane w trakcie badań dotąd niewidoczne elementy, w tym detale architektoniczne, zamki, znaki kamieniarskie, skrypty, malowidła, wszystko to co zostało odsłonięte dzięki badaczom, należy uwzględnić w inwentaryzacji zabytku. Wszystkie błędy trzeba nanieść, uzupełnić o te rzeczy. Odsłonięte relikty eksponuje się często w różnym zakresie (aha, przyszli panowie jacyś dwaj spóźnialscy). A więc te odsłonięte detale, relikty najczęściej się odsłania. I w tym przypadku kościół XV wieczny w Wilnie, który w XIX wieku został przekształcony na cerkiew. I teraz właśnie w roku 1990 odkryto duże partie budynku właśnie po to, by udokumentować tą starą, średniowieczną postać kościoła. Wilno ma dużo z średniowiecza, właściwie na Wilnie się kończy granica gotyku w Europie. Wilno jest dumne z tego że ma tą zastaną tradycję średniowieczną, że w efekcie można pokazać te duże partie tego ceglanego muru. Niejednokrotnie odkrycia narzucają podjęcie trudnej decyzji o rozbiórce nawet partii murów, już nie chodzi tylko o tynki, ale także chodzi o partie murów po to, by zdjąć mniej wartościowe w takiej waloryzacji elementy, odsłonić elementy bardziej wartościowe, cenne. To zawsze jest problem ogromny, co jest cenne, jaka jest ich cena. Zawsze mówiłam na konserwatorskim wykładzie że wszystkie style są równoprawne, poszczególne epoki są równoprawne, należy je zachowywać, by nie Niszczyć ich kosztem późniejszych elementów, by nie niszcząc elementy późniejsze odkrywa się te starsze elementy (składnia zero). Jeśli taki właśnie element nie jest wartościowy, ta tekstura zawsze istnieje. Wtedy decyzja nie jest trudna, dość po prostu bywa i łatwa, czy łatwiejsza po prostu jest. Kiedy ten element jest cenny ta decyzja wymaga głębokiego namysłu, komisyjnego na ogół decydowania o tym co pokazać, co zdjąć, co rozebrać, żeby nie niszczyć tych elementów starszych, tych nawarstwiających się elementów. Najczęściej odsłania się tylko takie niezbędne elementy, właśnie w tym mniejszym zakresie, niż to miało miejsce np. w Wilnie. Po to by nie niszczyć tych elementów młodszych, ale takim przykładem trudnej decyzji, rzeczywiście, która wymagała konsultacji, była decyzja konserwatorów praskich, którzy mieli do czynienia z całkiem dobrą. Ta elewacja jest trochę podniszczona, jest fizycznie zniszczona, ale to była dobra elewacja barokowa i doszukano się pod nią metodą analizy badań architektonicznych, że ma w sobie tę substancję średniowieczną, no i podjęto decyzję, zdjęto całkowicie tą warstwę barokową odsłaniając, widzą państwo naprawdę piękną kamienicę, właściwie to jest pałacyk gotycki na starym rynku w Pradze i ta decyzja z pewnością musiała wywoływać duże kontrowersje i autentycznie efekt jest taki, jak państwo widzą (widzicie? ). Zatem trzeba tak powiedzieć, że wszelkie decyzje tego typu, co odsłonić, co ewentualnie zniszczyć, jakim kosztem to się dzieje wymagają naprawdę wielkiej rozwagi i przede wszystkim uwzględnienia obowiązujących prawideł prawnych, które określają co można, a czego po prostu robić nie można. Czyli po prostu trzeba też wgłębić się w teoretyczne przesłanki, które wskazują podobnie właśnie jak też i te prawne często dobrze o tym mówią, że takie rzeczy są bardziej Lub mniej możliwe. To jest zawsze dylemat, jakaś forma kreacji zabytku i tego typu decyzje wyłaniają się właśnie w trakcie badań, albo po prostu już jako efekt, wynik tych badań danego zabytku. Oprócz badań powierzchniowych, jak widzieliśmy na przykładach Wilna czy Pragi, ogromne znaczenie dla poznania i wiedzy o zabytku mają wyniki uzyskiwane metodą archeologiczną. Do nich należą wykopy po prostu archeologiczne, które ujawniają struktury, które podejrzewaliśmy, że istnieją, ale są przykryte albo te które nie były znane, ale były poszukiwane, prawda? Więc bada się odsłonięte materiały, struktury, formy przestrzenne. Dają dużo większy pogląd i wiedze o zabytku. Są bardzo istotne, bardzo rozszerzają wiedzę. Dają cenne informacje o datowaniu danego obiektu, m.in. na podstawie znalezisk wydobywanych z wykopów archeologicznych, głównie ceramiki. Bardzo to dobry element do datowania poszczególnych warstw kulturowych. W ten sposób możemy dotrzeć do wiedzy, również można odsłaniać (przykład Elbląga). Elbląg był pierwszym miastem gdzie tak robiono w szerszej skali. Tą metodą dochodzi do poznania jeszcze starszych reliktów, konstrukcji drewnianych które właściwie całkowicie zniknęły, ale to też poszerza wiedzę o historii obiektu, jego formach. Dobry element informacji o zabytku. Cenną pomocą przy ustalaniu poziomów użytkowych, wcześniejszych nawierzchni, warstw budowlanych, warstw rozbiórkowych, a także dają te badania cenną informację o datowaniu chociażby.
Proszę państwa analiza kartograficzna, stratygraficzna, co to znaczy? Po prostu analiza poszczególnych, bo są czytelne zarysy tych warstw. Złoża w tych warstwach dają do tego właśnie momentu, który mógł trwać dużo lat (wymienia przykładowo), do tego momentu dziejów zabytków dają istotne informacje. Przypadkowy to jest rysunek, to znaczy przypadkowy w tym sensie, że takich wiele po prostu jest dokumentujących rysunków. Dzieje kryją też bardzo cenne fragmenty architektoniczne, także rzeźbiarskie, które były jakby porzucone w trakcie budowy, mogły też pochodzić z wyburzeń, czy też były to nie użyte, jako materiał budowlany, do inne budowy, czy też konstrukcji. Mamy tu detal z zamku krzyżackiego w Elblągu. Był zburzony w 1454 roku i na kilkaset lat wstrzymano detale, detal był właściwie nieznany. Dawne prace były prowadzone w latach 30-tych przez niemieckich archeologów wykonywane, ale szeroko płaszczyznowe badania zaczęto w latach 90-tych, yyy 80-tych właściwie pod koniec. I właśnie w tych latach odsłoniliśmy ten detal (o ten). No, fragmenty detalu, figurki kobiecej, fryz architektoniczny, elementy sklepienne, żebra jakieś tutaj napisy i tak dalej. Zamek w Elblągu jest pierwszym dużym zamkiem, który powstał na terenie Państwa Krzyżackiego i ten materiał dał ogromną wiedzę do dalszego rozwoju informacji o tym jakie te zamki krzyżackie były. Jakie miały formy architektoniczne, pomijam kwestię planu, który został odsłonięty, w dużym stopniu jeszcze trwają prace, to znaczy zostały przerwane w tej chwili. To pokazuje skąd on mógł do nas przybyć. Potem się już docieka jakie są analogie tego typu rozwiązań z późniejszymi. Stąd odkrywki archeologiczne dają bardzo cenne wiadomości służące rozwojowi wiedzy teoretycznej, ale też dla danego obiektu przynoszą informacje bardzo często wykorzystywane później przy projektowaniu konserwatorskim, które prowadzi właśnie do tego by obiekt był właściwie zachowany, utrzymany i funkcjonował. Archeologia daje szereg informacji z zakresu kultury, sztuki, techniki materialnej, z technik budowlanych w postaci reszty dawnych warsztatow ceramicznych, w pobliżu duzych budowli bardzo często funkcjonowaly cegielnie, i one wypuszczaly serie cegły kształtowanej najczęściej i te informacje pokazują tez droge przenikania się, przechodzenia materialu budowlanego do kolejnych obiektów korzystających z danej cegielni. Kuźnie, rzeźbiarskie, całe spectrum istotne, wazne dla znajomości kultury materialnej i sztuki, informacje przekazuje nam archeologia. Istotnym zagadnieniem badawczym jest datowanie obiektów. Całych obiektów i też ich elementów, co przy złożoności danego obiektu, etapowania kolejnych faz budowy czy przy przebudowie, które w większości obiektow mialy miejsce, bywa czynnością skomplikowana. Zwłaszcza przy braku źródeł pisanych. Do tego poznania daty powstania budowli stosuje się kilka metod
- analiza stylowa – porownawcza z podobnymi budowlami elementami w sąsiedztwie, by moc ze soba sprzęgnąć z budowlą dobrze poznanie. To daje informacje o dacie powstania danej budowli. Analizuje się tez technike budowlana, cechy warsztatow, wykorzystanych materiałów.
- analiza rozmiarow cegly – niedostateczna z uwagi na znaczne zróżnicowanie rozmiarow cegly przy danej budowli wynikające z przebudów itd. Uniemozliwia to usystematyzowanie cegły. Pomocne bywa okreslenie wątku ceglanego. Na przestrzeni dziejow cegły były wiązane w różnych wątkach. To daje pierwsze okreslenie czy budowla jest nowożytna współczesna itd. Rozne wiazanie polega na roznym sposobie układania ze soba główki (wąska część) i wozówki (ta szersza) cegły. Najstarszy wątek wystepuje w XIII wiecznych budowlach – wątek słowiański. Od XIV wieku do XVI wieku mamy wiazanie polskie, inaczej gotyckie, a od XVI wieku stosowano kowadełkowe, inaczej blokowe. W XVII wieku upowszechniło się krzyżykowe. W XIX i XX wieku stosowano przemiennie do dzisiaj wątek wozówkowy i główkowy – szczególnie silne.
- metoda badania ceramiki występującej w wykopach archeologicznych, metoda archeo-magnetyczna – bazująca na magnetycznych właściwościach gliny, która po namagnesowaniu jej bada jej określone wartości fizyczne i chemiczne. To pozwala określić czas powstania cegły po wypaleniu z dokładnością do 25 lat. Daje nam to bardzo bliskie datowanie zbliżone do 25 lat.
W badaniach architektonicznych i archeologicznych stosuje się nieniszczące metody badawcze, wcześniej stosowano inwazyjne, odkucia wchodzące w stukturę zabytkową budowli. Teraz stosuje się nieinwazyjne, nieniszczące. Na szczególną uwagę zasługuje powszechnie stosowana już termowizja. Kamera termowizyjna, niewielki sprzęt, poręczny bardzo, pewnie troche kosztowny, działa w podczerwonym zakresie promieniowania, co pozwala zobaczyc, ujawnic wiele niewidocznych faktow w normalnych warunkach świetlnych. Pozwala dostrzec wnęki w murze, pustki, przewody wentylacyjne, dymowe, na monitorze tej kamery można uzyskac obraz np. zabudowanych detali sciennych. Normalnie trzeba by to odkuć, ale tu już mamy lepsza metode. Możemy zobaczyc wewnętrzne wątki. Sprawdzic jaki ten wewnętrzny mur jest, czy ceglany czy co. Możemy stwierdzic wewnętrzne spekania muru, one się roznia kolorem, możemy stwierdzic jak one SA niebezpieczne. Bardzo ciekawa porcja nowej wiedzy pokazujaca co jest niewidoczne a do zobaczenia. Teraz porównanie zdjęć normalnego i podczerwonego. W gotyckim murze NMP w Malborku, poniżej ten sam zrobiony kamerą termowizyjną. Jest niewielka nisza zamurowana jeszcze w średniowieczu. To jest bardzo obiecujące, dobrze sprawdzone, nowe możliwości. Nastepne zdjecie zrobione termowizją w tym samym kościele. Arkadki (fryz arkadkowy) na murze kościoła są wtórne do pierwotnego muru. Powstały w średniowieczu. Przykład akademicki, widac wyraznie ze jest to arkada o luku klasycznym pelnym gotyckim. Nie wiadomo było ze to SA wtórne arkadki, teraz to wiadomo. Metoda termo fotografii odnajduje się detal architektoniczny. Znajduje się w strukturze budowli wiele ciekawych rzeczy. Tu budynek banalny na zdjęciu, pod zaprawa zdjecie wykazalo wystepowanie murszu filcowego (chyba). Nie było wiadomo co z tym zrobic. Stosowanie kamery termowizyjnej jest w lotniczych fotografiach, szukanie fundamentów, pokazanie spodnich warstw konstrukcji fundamentowych konstrukcji. (tu na zdjęciu jest lotnicze zdjecie i były fundamenty jakiegoś grodu o ile pamiętam) Pokazuje mury w ziemi sięgające czasów romańskich, tylko kamerą można było to ujawnić. Odsłonięty relikt ceglany po wyjściu na działanie atmosferyczne obraca się w proch, często tak się dzieje. Archeologia skłania się by mniej kopać i odsłaniać, by nie następowały wtórne zniszczenia, a zwyczajnie rozpoznawać. Jest tu potwierdzenie ważności termo fotografii. Z wysokości ok. można mieć obraz 4m wgłąb ziemi. Działa to na zasadzie odmienności roślinności rosnącej w tych wykopiskach, wynika ona z odmiennej wilgotności gruntu. W latach 70tych odnaleziono ta metoda przez archeologow duzej rzymskiej willi stanowiącej osrodek wielkiego latyfundium w północnej Francji.
Kolejne przykłady podobne, w północnej Francji znaleziono podobnych znaleziono ponad 100 takich wielkich, rzymskich latyfundiów, powszechny plan prostokata, ta sama gospodarka funkcjonalna, dwa dziedzince, Duzy gospodarczy i mniejszy z jakims murem obronnym i willą. Potem szukano kolejnych takich przykładów w Hiszpanii i podobno podobne znaleziono właśnie fotografią lotniczą. W przypadku tego założenia można było się zorientować że przebudowywano go 3krotnie, brama łącząca 2 dziedzińce była 3krotnie przesuwana. Pokuszono się o weryfikację badań fotograficznych przez archeologiczne, wyszły te same fakty o przebudowie i przesunięciu. Badania kamerą uzupełnia się czasem badaniami tradycyjnymi.
Badania te są uzupełniane rozpoznaniem geofizycznym. Należy też zaznaczyć że tradycyjne metody, fotografia, też są chętnie stosowane i dają ciekawe efekty, również obiektów podziemnych jak i dużych obiektów naziemnych (często są trudne do ogarnięcia bo są duże). Odnalezienie w terenie struktur powstałych w średniowieczu – grodziska. Ta metoda jest też dobrym narzędziem do rejestrowania zmian przestrzennych, czy w obrębie architektury, czy założeń ruralistycznych. Jeśli takie zdjęcia były robione wcześniej i rejestrowały te zmiany, dają ciekawe informacje, co było w przypadku Starego Miasta w Warszawie, są zdjęcia sprzed zniszczeń, zniszczeń i obecne. Ta wiedza jest wykorzystywana w projektowaniu przestrzennym. Podobnie fotografia lotnicza służy w rozpoznawaniu założeń parkowo-pałacowych, dworskich, ogrodowych. Przykład – założenie dworsko-parkowe w Białymstoku (znakomity ). W sytuacji kiedy robi się inwentaryzację można się posiłkować takimi zdjęciami, konfrontować materiał własny ze zdjęciem lotniczym. Oceniając metody badań nieinwazyjnych trzeba pamiętać o takich podstawowych ich zaletach, mianowicie są bezpieczne dla zabytku, obiektu, i przyspieszają znacząco pracę, co jest ważne i zmniejszają koszty danego przedsięwzięcia badawczego. Kamera termowizyjna umożliwia badanie struktur dotychczas niedostępnych, np. warstw muru czy polichromie pod warstwami tynku. Nie trzeba zdejmować wierzchnich warstw by poznać co jest pod nimi. Ponadto niesie możliwość wykonywania selektywnego wykonywania odkrywek. Tylko w tych punktach, które wytypuje się jako najbardziej istotne i węzłowe do rozpoznania danej struktury na podstawie obrazów termowizyjnych.
- Rapitografia – pozwala szybko objąć rozpoznaniem duże przestrzenie terenu. Też ma to znaczenie ekonomiczne. Można szeroko płaszczyznowo rozpoznawać stanowiska archeologiczne, co jest istotne przy obejmowaniu ich ochroną konserwatorską, prawną, administracyjną, np. w planach zagospodarowania przestrzennego. Na zdjęciu pokazuje celtyckie cmentarzysko we Francji, wielopunktowe, wielostanowiskowe, bardzo dobrze widziane dzięki wczesniej wspomnianym wskaźnikom wegetacyjnym. Oddzielną grupę opracowań tej wstępnej fazy projektowej stanowią, proszę państwa, badania i ekspertyzy techniczne, których celem jest rozpoznanie stanu technicznego zabytku. Są to całe szeregi grup, nie wszystkie muszą być stosowane przy każdym zabytku, ale zgodnie z jego stanem i wymaganiami, np. ekspertyzy konstrukcyjno-statyczne, które wyjaśniają i rejestrują pęknięcia murów, to dla statyki obiektu jest duży problem i rozpoznanie tego jest rzeczą elementarną przy projektowaniu. Jedną z takich ważniejszych przyczyn pękania murów jest nierównomierne osiadanie fundamentów spowodowane podmywaniem.
Kolejne badania to badania fizykochemiczne, których zadaniem jest określenie stanu zawilgocenia i zasolenia budowli. („Zawilgocony mur, proszę państwa, to jest bardzo ciekawa rzecz”) Zawilgocony mur to „żywa struktura”, substancja, „taki organizm o określonych właściwościach”. Przemieszczają w nim się sole, występuje mikroflora, odbywają się nieustanne procesy fizyczne, naprężenia murów, ciśnienie wewnętrzne i „cała gama procesów mineralogicznych, zmian chemicznych, jakiś krystalizacji i tym podobnych”. („Przeciekawy świat, świat muru ceglanego”)
Badania biologiczne – w tym mykologiczne (na istnienie i rodzaj grzyba, istnienie porostów, ważne jest to, żeby rozpoznać gatunki i rodzaje, by móc skutecznie przeciwdziałać dalszemu rozwojowi, a nawet żeby je zlikwidować)
Badania fizyczne, np. radiografia (wykorzystuje izotopy promieniotwórcze C146, stosowana do datowania zabytków archeologicznych. Polega ona na przeliczaniu szybkości rozpadu węgla w strukturze drewna, czy ceramice murowanej lub użytkowej („że tak powiedziałam”).
Wszystkie wyniki badań mają przybliżyć wiedzę, rozpoznać stan obiektu pod względem historycznym, stan zachowania, pod względem jego potrzeb, przyczyn zniszczenia. Te wszystkie wyniki badań powinny być ujęte w dokumentacjach i w niej należy zamieścić pełny materiał ilustracyjny, który dodatkowo wyjaśnia opisy „poczynionych spostrzeżeń tych właśnie wyników badań”. Powinny być opisy przeprowadzonych prac badawczych. Powinny być pokazane, zdiagnozowane rodzaje i przyczyny zniszczeń zabytków. Cały ten zestaw badań powinien kończyć się podsumowaniem rezultatów wszystkich czynności badawczych ze wskazaniem na działania i środki zaradcze. To pomaga w dalszym toku badawczym i prowadzi do diagnoz konserwatorskich.
II FAZA PROJEKTOWANIA KONSERWATORSKIEGO
Faza koncepcyjna – wyżej wspomniane rzeczy są podstawowym materiałem dla projektanta, którego propozycje będą miały kluczowe znaczenie dla utrzymania owej substancji użytkowej, lub jego poczynań mających na celu wydobycie nieznanych elementów, zakrytych. W ramach fazy koncepcyjnej Wojewódzki Konserwator Zabytków w oparciu o wyniki badań naukowych opracowuje drugie stadium zaleceń konserwatorskich. Dokument, który sporządza konserwator zabytków jest szczególnie istotny bo zawiera w sobie koncepcje konserwatorską określającą sposób postępowania z obiektem w celu jego ochrony i wydobycia wartości zabytkowej.
W zaleceniach konserwatorskich powinno się znaleźć:
- informacje o wynikach badań- jakie wnioski wypływają z badań naukowych,
- informacje o wartościach kulturowych zabytku, które wymagają szczególnej ochrony (z wskazaniem elementów zasługujących na szczególne wyeksponowanie w projekcie, a później w realizacji),
- informacja o ewentualnych nowych elementach, które są niezbędne do funkcjonowania obiektu i estetycznych walorów,
- powinny być wymienione szczególne cechy zabytków (chodzi o kształtowanie kompozycyjne tego obiektu lub całego zespołu, wskazanie unikatowych rozwiązań konstrukcyjnych czy przestrzennych, informacje o reliktowych elementach układu przestrzennego, które trzeba pokazać lub pamiętać żeby nie zniszczyć ich w czasie prac konserwatorskich, elementy cennego wyposażenia, np. szafki, stolarka okienna…).
Zakres i znaczenie zaleceń konserwatorskich uściśla art. 27 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zgodnie z tym artykułem zalecenia konserwatorskie powinny zawierać optymalną funkcję obiektu, która jest mu przypisana, musi zawrzeć sformułowanie dotyczące metody prac podejmowanych przy obiekcie, a także wskazać na rozwiązania które są konieczne do realizowania głównego celu. Musi wskazać zakres dopuszczalnych zmian przy zabytku- musi je uściślić, żeby projektant nie wyszedł poza możliwe i właściwe dla zabytku korzystne zmiany. Zalecenia powinny odnieść się do wyników badań i ekspertyz oraz określić cel zabiegów konserwatorskich. Powinny zastrzec wykonywanie jakichkolwiek prac, które mogłyby spowodować szkody dla obiektu. Konserwator powinien wskazać niezbędne materiały, technologie, które powinny być stosowane podczas prac przy danym obiekcie.
W praktyce projektowej przy zabytkach panuje niemal bałagan w rozumieniu kluczowych pojęć dotyczących opieki nad zabytkiem. Przypomnę, że Art. 3 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami uwzględnia takie prace, jak:
- prace konserwatorskie mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytkowej, a także zatrzymanie procesów destrukcyjnych,
- restauracja mająca na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych, w tym również uzupełnienie części do rekonstrukcji,
-roboty budowlane, które wykonuje się przy zabytku lub w jego otoczeniu w rozumieniu przepisów prawa budowlanego; obejmują one budowę, przebudowę, remont lub rozbiórka.
Wszystkie te prace powinny być na bieżąco dokumentowane- fotografia, wpis do dziennika budowy- po to by stworzyła się wizja(?) powykonawcza, która zobrazuje w pełni co zostało przy obiekcie wykonane. By dokument stanowił dla potomności wiedzę, co zostało wykonane.
Zakres pozostałych prac konserwatorskich to jest: przemieszczenie, integracja, reintegracja, odbudowa, restytucja- to już proszę, Proszę Państwa, uzupełnić we własnym zakresie. A także proszę przypomnieć zakres prac poza konserwatorskich, czyli rozbudowy, kopii, rekonstrukcji czy imitacji.
Wybór metody prac konserwatorskich przy zabytku uwarunkowany jest przesłankami prawnymi, ale też wiążą się z tą decyzją kwestie estetyczne i artystyczne. Oba te pojęcia nie są takie same! Wartości artystyczne stanowią immanentną (wtf?? Słownik języka polskiego - istniejący wewnątrz, w ramach czegoś; tkwiący, zawarty w czymś; właściwy z natury danemu przedmiotowi, zjawisku; niewynikający z wpływu czynników zewnętrznych) cechę zabytkowego obiektu w zakresie jego autentyzmu i oryginalności. To jest wartość nie do oceny, ona istnieje po prostu, jest bezwarunkowa, obiektywna, niezmienna. Ta wartość jest prawem chroniona. Mówi o tym Ustawa o ochronie zabytków. Natomiast wartości estetyczne zależą od aktualnego poglądu na kanon piękna, czyli mogą się zmieniać. Zawsze powstają w relacji między odbiorcą a danym dziełem, w tym momencie my sami wytwarzamy pojęcie estetyki obiektu. Ta relacja jest niezwykle istotna, bo stanowi dla konserwatora zabytków szczególny punkt odniesienia. Zatem wartość estetyczna w dużym stopniu ma wpływ na ingerencję konserwatorską w obiekt. Stopień ingerencji konserwatorskiej wpływa na to, w jakim kierunku pójdzie działalność wpierw projektowa, a później realizacyjna przy danym zabytku. Czy to będzie konserwacja, czy restauracja ingerująca, gdyż restauracja zawsze jest ingerująca i pozostawia ślad działalności. Dlatego też działalność konserwatorska jest w pewnym stopniu kreacją, która emanuje z wiedzy i wyczucia konserwatora. On musi w sposób etyczny i zgodnie z wiedzą, teorią konserwatorską oraz obiegowymi poglądami na temat piękna wybrać odpowiednią drogę. Wybór metody, który ma silne uwarunkowania w wartościach artystycznych i estetycznych… tu zgubiła wątek … Należy się zastanowić, do jakiego stopnia powinno się prowadzić ową integrację estetyczną, by nie zniekształcić, albo też nie zatrzeć walorów artystycznych obiektu. Niezmiernie ważna jest ostrożność, szczególnie przy podejmowaniu decyzji, a wskazana jest zwłaszcza wówczas, gdy brak jest bezpośrednich przekazów źródłowych, które mówią o tym, jak obiekt zabytkowy wyglądał wcześniej. Niedopuszczalna jest bezpodstawna dowolność w proponowanych bądź kreowanych rozwiązaniach projektowych, które mogą być oparte na domniemywaniach, bądź powoływane są powierzchowne analogie. Niedopuszczalne są kreacje całkowite, bądź w znacznej części abstrahujące od historycznych rozwiązań, jakie cechowały kiedyś zabytek.
Podsumowując wątek istota koncepcji konserwatorskiej zawarta w zaleceniach jest to ochrona zabytkowej substancji i ograniczenie do minimum działań kreatorskich przy zabytku.
Drugim etapem fazy koncepcyjnej jest sformułowanie programu użytkowego. Ważne jest, by zasadnicze założenia konserwatorskie były skonfrontowane z programem inwestora. Może on bowiem prezentować odmienne poglądy dotyczące zakresu, lub sposobu prac, które są zamierzone przez konserwatora, dlatego w poszukiwaniu rozwiązań optymalnych trzeba brać pod uwagę, że racje konserwatorskie czy też znaczenie wartości kulturowych czy artystycznych obiektu wcale nie musi być takie oczywiste dla inwestora. Argumentacja i sposób przedstawiania racji konserwatorskich powinny być bardzo klarowne i przekonywujące, nie mogą być narzucające („Tak i koniec”). Muszą w sposób przystępny dla wszystkich stron tego procesu dokumentować i argumentować takie czy inne postępowanie. Wtedy ugoda wszystkich stron prowadzi do dobrych rezultatów. Spory powinny być twórcze i prowadzić do rozwiązań, które ostatecznie dają dobre wyjście. „Kompromisy zgniłe niszczą obiekt”. Jednym z kluczowych zadań w całym procesie inwestycyjnym jest właściwe opracowanie programu użytkowego, gdyż decyduje on o całym zabytku i jego przetrwaniu. Właściwość tego programu użytkowego polega na dostosowaniu pożądanych funkcji obiektu do samego obiektu i odwrotnie. Funkcja użytkowa musi być podporządkowana możliwościom i wartościom obiektu. Nie może działać destrukcyjnie dla obiektu. Najlepszą formą użytkowania obiektu jest jego funkcja pierwotna, lub nowa niekolidująca, ale wpisująca się w strukturę zabytkową, nie niszcząca wartości zabytkowej. Z technicznego punktu widzenia możliwa jest adaptacja kościoła średniowiecznego na bibliotekę, dom kultury, hotel czy biura, z tym, że te funkcje spowodują zniszczenie. Czasem dochodzi do tego, że nie ma wspólnych rozwiązań, wtedy należy się wycofać z przedsięwzięcia. Negatywny przykład – kościół świętego mikołaja we Fromborku, średniowieczny, przerobiony na kotłownię. „Niech kościół będzie kościołem, a kamienice niech mają funkcję mieszkalną, młyny niech mielą ziarno, a parku niech się nie zamienia na plac zabaw”. Decyzja w sprawie programu funkcjonalnego należy do władz konserwatorskich. Opracowany już ostateczny program użytkowy powinien być uzupełniony o przewidywalny zakres niezbędnych działań adaptacyjnych i powinny być wykazane zmiany, które będą miały w tym zabytku miejsce. Musi to być sformułowane jednoznacznie. Należy również wyeksponować w tym programie potencjalne wartości zabytku, które są ujawniane w wynikach badań, które przewiduje konserwator.
W końcowym etapie tej drugiej fazy autorzy projektu na podstawie zaleceń konserwatorskich tego programu użytkowego opracowują wstępną, generalną koncepcję projektową. W tym momencie wszystkie dane są zebrane. Przygotowuje się też wstępne założenia do branżowych projektów szczegółowych, tzn. architektonicznych, konstrukcyjnych, projektu instalacji grzewczych, elektrycznych i koncepcji projektu na terenie. Koncepcja wstępna, o której mowa, podlega ocenie konserwatorskiej. Ta ocena musi szczególnie uwzględnić przewidywany wspływ planowanych działań adaptacyjnych na materię i wartości zabytku, ale też wpływ planowanych instalacji również na materię zabytku i jego wyposażenie. W koncepcji powinny się znaleźć optymalne rozwiązania, propozycje metod, technologii i materiałów niezbędnych do wykonania pracy. Elementem koncepcji projektowej jest wstępna wizualizacja planowanego efektu końcowego całego przedsięwzięcia. Ponadto analiza skutków ekonomicznych, jakie niesie ze sobą podjęcie przewidywanych już koncepcji wyznaczonych prac, w tym też przewidywane koszty eksploatacji, obsługi, czy konserwacji instalacji i urządzeń.
III FAZA PROJEKTOWANIA KONSERWATORSKIEGO
Ta faza następuje po akceptacji i zatwierdzeniu koncepcji. W skład tego właściwego projektu wchodzi:
- projekty szczegółowe
- projekty architektoniczne
- konstrukcyjne
- instalacyjne etc.
W tym opracowaniu powinien znaleźć się plan sytuacyjny (1:500), projekt zagospodarowania terenu (1:200 lub 1:400), schematy funkcjonalno-przestrzenne (1:200 lub 1:400), rzuty wszystkich kondygnacji (1:100), 2 przekroje (1:100), wszystkie elewacje (1:100), fragment rzutu i przekroju (1:50), te rysunki są traktowane jako projekt budowlany wykonawczy. Następnie 2 detale architektoniczne (2 umownie, ale zależy od obiektu, minimum 2) w skali 1:10, 1:5, lub 1:2. Do tego projekt techniczny konstrukcyjny, różne projekty branżowe, instalacyjne, kolorystyka wybranej elewacji i wybranego wnętrza, skala 1:100. Wizualizacja w formacie A4, ewentualnie komputerowe renderingi w 3D. Następnie opis techniczny projektu, elektroniczny zapis całości projektu na płycie w pliku .pdf i formacie .dwg w AutoCAD-zie. Do niektórych wymienionych elementów potrzebne są wyjaśnienia. Jeśli chodzi o wizualizacje (bardzo ważne elementy) jest to pokazanie docelowego obrazu obiektu po konserwacji jeszcze przed przystąpieniem do prac. Daje dobrą podstawę do dyskusji nad przewidzianym kształtem dzieła. Pozwala uniknąć niespodziewanych nieporozumień wynikających z różnic interpretacji rysunków. Renderingi – popularna forma przedstawiania trójwymiarowych obiektów. Taki fotorealistyczny obraz potrafi zobrazować myśl, bądź zamysł autora projektów. Opis techniczny projektu – powinno w nim być generalne omówienie głównej idei projektowej, a także wyartykułowane sposoby ekspozycji tych najcenniejszych elementów zabytkowych. Powinny tu być 2-3 przykłady realizacji inspirujących autora projektu. Trzeba dać zestawienie pomieszczeń i powierzchni, opis użytych materiałów i przyjętych rozwiązań konstrukcyjnych, instalacyjnych. Opis musi zawierać fotografie i szkice z wizji lokalnej ze stanu obiektu przed przystąpieniem do realizacji. Trzeba zawrzeć schemat funkcjonalny z wyróżnieniem wejść, komunikacji, węzłów sanitarnych, zaplecza. Elementem opisu jest także harmonogram prac realizacyjnych, które podejmowane są przy obiekcie, a ten harmonogram powinien uwzględniać bardzo istotny moment, mianowicie technologiczny układ czasowy podejmowanych prac konserwatorskich. Układ musi być bardzo logicznie rozważony przez osobę kompetentną, by żadna praca nie została zniszczona lub pominięta. Trzeba uwzględnić konieczne zabezpieczenia obiektu. Na koniec całość projektu powinna zostać sprowadzona do formatu A4, żeby był mobilny. Projekt jest składany do organów budowlanych i tam powinien uzyskać uzgodnienie, a następnie złożony do konserwatora zabytków w celu uzyskania akceptacji.