A. Stoff, „Imago hominis” . Postać w dziele literackim.
Postać w dziele to imago hominis1, a nie imago fictus 2, jej status bierze się z faktu wielostronnej analogiczności i reprezentatywności względem człowieka, jest także stworzona przez człowieka. Może odnaleźć się w świecie kultury, narodu, cywilizacji jako uosobienie losu, postawy, wartości, charakteru ( Odyseusz, Eneasz).
Utwór powstaje po to, by zaprezentować postać. Ważniejsza od koncepcji teoretycznych jest wiedza o człowieku. Postaci literackie rozumiemy tylko w takiej mierze, w jakiej rozumiemy ludzi i możemy o nich powiedzieć tylko tyle, co pozostaje w zakresie naszej wiedzy na temat człowieka. Teoria postaci jest antropologią, której wtórnym zakresem obowiązywania są przedstawienia człowieka w literaturze. Poetyka dotyczy nie sensu postaci, lecz jej sposobów przedstawiania.
Hierarchia zagadnień: od filozoficznej zasady analogii do poetyki rozumianej jako technika jej literackiej realizacji.
Postać zachowuje przedmiotową analogię z osobą, żaden pisarz nie jest w stanie pozbawić swoich postaci skutków owej analogiczności. Wiele zależy od rozumienia przez autora świata i człowieka. Zagrożeniem jest nieadekwatność wyrazu.
Postać w dziele jest obrazem człowieka w tym sensie, że prezentuje się czytelnikowi w sytuacjach ludzkich, w stanach rzeczy uformowanych na podobieństwo sytuacji rzeczywistych. Ważne są przejawy jej literackiej egzystencji, ukazany jest człowiek wśród innych ludzi i w świecie. Postać dokumentuje rozumienie człowieka i spraw konstytutywnych dla jego pojmowania, w epoce powstania utworu.
Problematyka postaci – 4 zakresy:
Geneza postaci.
Wyznaczone przez funkcję w utworze przeznaczenie.
Ukonstytuowany i reprezentowany przez nią sens.
Mimetyczna względem życia poetyka.
Status postaci w utworze literackim jest stały jako pozycja przedmiotu przedstawionego w przedmiocie intencjonalnym.
Rodzaje pochodzenia postaci:
Postać jest odwzorowaniem losu i cech postaci realnej ( historycznej lub znanej pisarzowi z własnego życia)
Postać ma charakter autobiograficzny
Postać jest konstrukcją teoretyczną, o zasadach złożenia i funkcjonowania zgodnych z filozofią pisarza, służącą wyrażeniu idei utworu.
Postać już wykorzystuje istniejący materiał literacki, jest nawiązaniem do postaci występujących w dziełach innych autorów i epok, także do ich wersji utrwalonych w kulturze.
Każdy przykład genezy rozpoznajemy, analizujemy i oceniamy w jego konsekwencjach w utworze.
Analogiczność postaci literackiej względem człowieka polega także na jego niesamotności w świecie. Przeznaczeniem człowieka jest współbycie, obcowanie z innymi ludźmi.
Odwzorowywanie jest pochodne wobec wiedzy pisarza o rzeczywistości. Porblematyzacja jako metoda budowania świata między ludzkiego w utworze, czyni z wiedzy o rzeczywistych relacjach jedynie tworzywo zabiegów porządkujących ją w sposób, pozwalający pisarzowi prześledzić interesujące zagadnienia. Postulatywność zakłada konstrukcję, w której władza rozumu nad rzeczywistością literacką jest absolutna.
Relacje międzyosobowe należy badać na tle dwóch kontekstów: realnościowego i literackiego. Pierwszy – stopień odzwierciedlenia przez autora relacjo charakterystycznych dla modelu, do którego odsyła tematyka utworu i wybór momentu historycznego, drugi - to, co jest konwencją literacką, nie służy przekazywaniu wiedzy o społeczeństwie, lecz nawiązywaniu kontaktu z czytelnikiem za pomocą wypróbowanych sposobów organizowania świata przedstawionego.
Rodzaje pozycji społecznych i relacji międzyosobowych: (współwystępują w dziele)
Formalne – odwzorowywanie pozycji i związków istniejących w świecie realnym, wywołanie iluzji rzeczywistości społecznej
Funkcjonalne – powstają w wyniku intencjonalnego przekształcenia przez pisarza ich pierwowzorów w celu zrealizowania pomysłów sytuacyjnych, oddania koncepcji świata; znaczenie ma inwencja autora, typ wyobraźni.
Sposoby odnoszenia się postaci do otaczającego ją świata:
DZIAŁANIE
Analogiczność postaci względem osoby sprawia, że autor musi pokazać ja jako poznającą to, co ją otacza, kształtującą się pod wpływem doświadczenia, działająca.
Działaniem czysto zewnętrznym jest czyn – to wolne, świadome i odpowiedzialne włączenie się osoby w procesy zachodzące w świecie i działania innych.
Postać jest charakteryzowana, a jej miejsce w powieściowym świecie wyznaczane przez skalę zdarzeń, w jakich ona uczestniczy. Ważny jest sens działań, a także to, za pomocą jakich technik pisarz oddaje świadomość postaci (monolog itp.).
MOWA ( Tylko słowo jest w pełni i wyłącznie ludzkie)
Istotne jest ujmowane w słowach rozpoznanie siebie i świata, wpływanie słowem na innych, dawanie wyrazu własnym potrzebom itd., a także „bycie tematem wypowiedzi innych”.
Analiza języka postaci musi być badaniem jej językowej aktywności, a nie tylko jakości języka przez nią używanego. Istotna jest częstotliwość, tematyka i motywy mówienia.
Wypowiedzi postaci należy uznać za wyglądy językowe, które są niezbędnym czynnikiem przygotowującym naoczne przejawianie się przedmiotów przedstawionych. Słowa wypowiedziane przez kogoś, kto stanowi składnik warstwy przedmiotowej, same do niej należą, są jednym z przedmiotów ( Ingarden!!!).
„Słysząc” postać, czytelnik uobecnia ją sobie bardziej wszechstronnie niż wtedy, gdy tylko ją „widzi”, wypowiedź weryfikuje wszystko to, czego czytelnik dowiedział się na temat postaci. Zdolność słowa do odsłaniania postaci to najmocniejsza przesłanka uznania jej wypowiedzi za wyglądy językowe.
W literaturze współczesnej postać podlega przemianom odpodobnienie kreacji postaci względem wzorca osoby: ( klasyfikacja zjawisk przejęta od Henryka Markiewicza)
redukcja osobowości – braki w zakresie tych cech, które w pełni przysługują osobie, np. ktoś duchowo ułomny; może być stosowana, by wstrząsnąć, przestrzec, skłonić do refleksji, pokazać, czym grozi niedorozwój; czasem wynika z braku umiejętności autora czy z wyboru uprawiania niskiej literatury, która nie wymaga przedstawienia człowieka jako integralnej całości (np. w romansach).
relatywizacja – postać jest ofiarą braku zdecydowanych poglądów autora, który pomija w przedstawieniu postaci istotnych czynników, decydujących o jej tożsamości, przez co daje się ona odnieść do różnych systemów motywacyjnych, pisarz nie jest w stanie zaproponować niczego w wymiarze antropologicznym.
dezintegracja – postać łączy w sobie sprzeczności, nie jest to zgodne z prawdopodobieństwem psychologicznym, postać przypomina człowieka różnymi szczegółami swej kreacji, całość jest jednak daleka w swym uposażeniu i funkcjonowaniu od wzorca osobowego.
degradacja – postać przestaje być obrazem człowieka, służy idei
Postaci w utworach historycznych – fikcyjne i historyczne, ale to złe rozróżnienie, bo wszystkie postaci w dziele mają status przedmiotów intencjonalnych, wyznaczonych aktami twórczymi autora na wzór indywidualnych przedmiotów realnych i funkcjonujących w również intencjonalnym odpowiedniku rzeczywistości, jakim jest każdorazowo świat przedstawiony utworu, więc do wszystkich postaci odnosi się określenie fikcyjne, fikcyjność jest synonimem literackości.
Typy intencjonalności wyznaczania postaci w powieści historycznej:
Niektóre zdania twierdzące mogą wyznaczać intencjonalne stany rzeczy, względnie przedmioty, które jako zupełnie określone indywidua mają dokładnie być dostosowane do ongiś istniejących stanów rzeczy ( postaci „historyczne”).
Intencjonalne stany rzeczy nie mają być dostosowane do żadnego w danej epoce rzeczywistości zachodzącego, indywidualnie zupełnie określonego stanu rzeczy, lecz jedynie do ogólnego typu możliwych w danym czasie i w danym środowisku stanów rzeczy i przedmiotów( typowość ,reprezentatywność).
Osadzanie postaci w bycie bez przeświadczenia o dostosowaniu do realności (postaci symboliczne).
Wszystkie postaci należy traktować jako konstrukcje analogiczne względem człowieka.