Zygmunt Krasiński

"Nie-Boska komedia"

1. Zygmunt Krasiński - biografia.

DZIECIŃSTWO I EDUKACJA
Zygmunt Krasiński urodził się w 1812 roku w Paryżu. Jego matką była Maria Radziwiłłówna, a ojcem Wincenty Krasiński – oficer wojsk napoleońskich, a po upadku Napoleona, członek rosyjskiej Rady Państwa. Kształcony był starannie. Matka zmarła, gdy miał 10 lat, od tamtej pory wychowaniem jedynaka zajął się ojciec.
Krasiński zdał do najwyższej klasy liceum po roku nauki. Nie mając skończonych 16 lat, był już studentem prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Studiował tam na życzenie ojca w latach 1827 – 1829. Studia przerwał z powodu niemiłego dla niego incydentu związanego z głośnym pogrzebem senatora Piotra Bielińskiego. Studia kontynuował w Genewie. Będąc w Rzymie, dowiedział się o wybuchu powstania listopadowego. Prosił ojca o pozwolenie na wzięcie udziału w powstaniu, jednak go nie uzyskał. Po tych wydarzeniach ojciec przestał być dla młodego poety autorytetem, jakim był do tej pory.

PODRÓŻE PO EUROPIE I ŻYCIE PRYWATNE

Wiele podróżował: do Rzymu, Neapolu, Florencji, Genewy, Wenecji. Osobiście znał Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Cypriana Kamila Norwida. Życie Krasińskiego obfitowało w skandale towarzyskie. Miał romans z Joanną Bobrową, który zakończył się dopiero interwencją ojca. Również na jego polecenie poślubił nie kochaną przez poetę Ewę Branicką. Właściwą towarzyszką życia byłą Delfina Potocka, adresatka jego licznych listów. Większość życia spędził za granicą: w Szwajcarii, we Włoszech i we Francji. Zmarł w 1859 roku w Paryżu. Został pochowany w Opinogórze koło Ciechanowa.

TWÓRCZOŚĆ

Krasiński debiutował w 1828 roku powieścią „Grób rodziny Reichstalów”. Najbardziej znane dzieła Krasińskiego to „Nie-Boska komedia”(1835), „Irydion”(1836), „Przedświt”(1843), „Psalmy przyszłości”(1845). Za największe dzieło, obok „Nie-Boskiej Komedii”, uznaje się listy Krasińskiego.

2. Okoliczności powstania "Nie-Boskiej komedii".

„Nie-Boska komedia” powstała prawdopodobnie w 1833 roku, a wydana została anonimowo opatrzona notatką: "Zaczęte w Wiedniu na wiosnę, skończone w Wenecji w jesieni 1833r.". W podobnym okresie wydano inne ważne dzieła romantyzmu: „Dziady” część III i „Kordiana”. Na powstanie dramatu wpłynęły niewątpliwie doświadczenia poety związane z manifestacją w trakcie pogrzebu senatora Bielińskiego, w której Krasiński zgodnie z przykazaniem ojca, a wbrew własnemu sumieniu, nie uczestniczył. Również zakaz ojca dotyczący udziału Zygmunta w powstaniu listopadowym, które Wincenty Krasiński (lojalny wobec cara, przez co uważany był za zdrajcę) przedstawiał synowi jako ruch społeczny przeciw światu arystokracji. Wewnętrzne rozterki poety dotyczące wyboru między posłuszeństwem wobec ojca a patriotycznymi uczuciami wpłynęły na kształt ideowy „Nie-Boskiej Komedii”. Krasiński podczas licznych podróży po Europie obserwował panujące wówczas napięcia społeczne a odzwierciedlenie tych obserwacji można znaleźć napisanym przez niego dramacie. Jednym z takich wydarzeń było powstanie robotników w Lionie w 1831 roku, które krwawo stłumiono przez wojsko. Powstanie to było wynikiem problemów, jakie powstawały między proletariatem, a arystokracją, zarówno rodową jak i „nową” arystokracją (bogatą burżuazją). W „Nie-Boskiej komedii” można więc znaleźć wiele wątków autobiograficznych i odzwierciedleń osobistych przeżyć poety. 

3. "Nie-Boska komedia" jako dramat romantyczny i metafizyczny.

„Nie-Boską komedię” zalicza się do nurtu dramatów romantycznych, a często określana jest nawet „klasykiem gatunku”. Cechuje go luźna struktura i zerwanie z klasyczną zasadą trzech jedności. Elementem charakterystycznym dla polskich dramatów romantycznych (polistopadowych) jest nawiązanie do tematyki narodowej. Krasiński przedstawił w tej warstwie konflikt pomiędzy klasami społecznymi, który nieodwracalnie prowadzi do rewolucji. Nie widzi jednak w krwawym przewrocie sposobu na odzyskanie niepodległości, a jedynie zagłębienie się w jeszcze większym chaosie.
Inną ważną cechą dramatu romantycznego jest otwartość zakończenia.  Nie wiemy, czy gniew Boga przybierze jeszcze większą postać. Podobnie jak w „Kordianie” Słowackiego czy „Dziadach” Mickiewicza w „Nie-Boskiej komedii” nie mamy do czynienia z motywacją przyczynowo-skutkową akcji. Kolejne sceny nie wynikają z siebie w sposób logiczny, co w połączeniu z fragmentarycznością akcji powoduje, że odnosimy wrażenie nieporządku. Krasiński zachował jednak chronologiczność wydarzeń.
Romantyzm „Nie-Boskiej komedii” wyraża się również poprzez kreację głównego bohatera. Hrabia jest jednostką o silnej osobowości, w pewnym sensie wybitną. Można go określić także jako samotnika (nawet jako mąż czuł, że nie ma na ziemi nikogo, z kim mógłby nawiązać głęboką więź). Henryk to również buntownik. Podejmuje walkę, pomimo że nie ma w niej większych szans. Podobnie jak inni bohaterowie romantyczni, Hrabia jest wewnętrznie rozdarty (pomiędzy rodzinę i poezję). Przede wszystkim jednak główny bohater oddaje swoje życie za innych.
Bardzo ważnym elementem dramatu romantycznego było wprowadzenie na scenę zjaw, duchów, widm, które mają zasadniczy wpływ na losy bohaterów. Są tu także postaci pozytywne, które w jakiś sposób chronią Hrabiego (głównie Anioł Stróż). Pojawia się nawet Chrystus, który swoim blaskiem razi niewiernego Pankracego. Interwencję sił nadprzyrodzonych w ostatniej scenie można określić mianem zabiegu „deus ex machina”, wykorzystywanego przez twórców w sytuacji, która wydawałoby się nie ma wyjścia. Na płaszczyźnie fantastycznej rozgrywa się psychomachia, czyli walka sił zła z siłami dobra o duszę głównego bohatera. Widzimy to w scenie nad przepaścią, w której Dziewica usiłuje nakłonić Henryka do samobójczego skoku, lecz jej plany krzyżuje Anioł Stróż.
Dzieło Krasińskiego posiada wspaniały romantyczny klimat. Świat przedstawiony pełen jest ciemności, tajemniczych zjaw, mgieł, pięknych krajobrazów. W utworze pojawiają się również, surowo zakazane w dramacie klasycznym, sceny zbiorowe. Autor złamał również zasadę decorum odnoszącą się do języka, który powinien być stosowny i wysoki. W utworze mamy do czynienia z indywidualizacją mowy poszczególnych bohaterów. Poza tym „Nie-Boska komedia” jest niemal niemożliwa do inscenizacji w sposób dosłowny (dzieło jest asceniczne).

3. Czas i miejsce akcji "Nie-Boskiej Komedii".

Czas i miejsce akcji nie są sprecyzowane. Wydarzenia nie rozgrywają się ani na określonym terenie, ani w konkretnym czasie historycznym. Autentyczne są tylko Okopy Świętej Trójcy na Podolu, gdzie niegdyś bronili się konfederaci barscy. W dramacie czas to przestrzeń kilkudziesięciu lat, a pozostałe miejsca są fikcyjne i tworzą raczej przestrzeń wyobrażeniową. Akcja początkowo rozgrywa się w wiejskim kościółku, gdzie młoda para bierze ślub, następnie w komnatach zamkowych hrabiego, w lochach, szpitalu dla obłąkanych, na cmentarzu. Z Przechrztą Henryk spaceruje przez obóz rewolucjonistów usytuowany gdzieś na rozległych, dzikich terytoriach okolonych lasami.
W utworze znajdują się nawiązania do faktów historycznych, takich jak Wielka Rewolucja Francuska (1789-1799) czy powstanie listopadowe (1830), ale bezpośrednio autor o nich nie mówi. Wspomniane aluzje mają ukazywać obraz ówczesnej rzeczywistości, w której został zachwiany ład moralny, a konflikty społeczne nasiliły się i wyolbrzymiły.

4. Znaczenie tytułu.

Tytuł dramatu jest znaczący. Wskazuje on na powiązanie z dziełem Dantego – "Boską komedią". Oryginalna nazwa zostaje jednak zanegowana, poprzedzona partykułą „nie”. Można to odczytywać w różny sposób. Być może Krasiński chciał zaakcentować świat bez Boga – brakuje Go bowiem w sposobie postrzegania świata obydwu głównych bohaterów i obaj ponoszą klęskę. Charakterystyczna jest zwłaszcza postać Pankracego. Na końcu utworu poraża go wizja triumfującego Chrystusa-Mściciela, co zdaje się dowodzić, że historia dziejąca się bez Boga, a w dodatku będąca zaprzeczeniem jego odwiecznych praw (przeciw którym występują rewolucjoniści) nie prowadzi do stworzenia lepszej rzeczywistości, a skutkuje chaosem, klęską, zatraceniem. W "Boskiej komedii" Dante opisywał pewną ewolucję swojego bohatera. Wędrował on kolejno przez Piekło, Czyściec i Raj, by w końcu spotkać się z Bogiem. W "Nie-Boskiej komedii" rzeczywistość ukazana jest jedynie jako piekło, z którego nie sposób się wydostać. Nawiązaniem do Dantego jest również scena, w której Henryk zwiedza obóz rewolucjonistów oprowadzany po nim przez Przechrztę (aluzja do Wergiliusza). Pierwotnie tytuł dramatu miał brzmieć "Mąż". Wieloznaczność tego słowa – mąż jako głowa rodziny (dramat rodzinny Henryka) oraz jako przywódca, mąż stanu (dramat społeczny, udział w rewolucji) zapowiada płaszczyzny działań, w których będzie usiłował spełnić się Henryk.

5. Budowa "Nie-Boskiej komedii".

Utwór Krasińskiego spełnia wymagania gatunkowe dramatu romantycznego. Pod względem tematycznym utwór dzieli się na dwie zasadnicze części. Pierwsza obejmująca akt pierwszy i drugi jest dramatem rodzinnym, ukazującym rozterki i losy Hrabiego Henryka jako męża i poety. Druga – obejmująca akt trzeci i czwarty, to dramat społeczny, walka ludzkości na wzór wielkiej, a przede wszystkim niezwykle krwawej Rewolucji Francuskiej. Obydwie części utworu łączy postać głównego bohatera - hrabiego Henryka oraz sylwetki kilku bohaterów drugoplanowych. 
Każdy z czterech aktów utworu poprzedzony jest wstępem pisanym zrytmizowaną prozą, wprowadzającym w akcję poszczególnych części utworu. Dramat, zgodnie z założeniami dramatu romantycznego, jest gatunkiem synkretycznym. Oprócz partii dramatycznych są tu fragmenty pisane prozą (wstępy do kolejnych aktów), czy elementy liryki (w wypowiedziach Orcia). 
Świat fantastyczny przemieszany jest ze światem realnym. Obok bohaterów takich jak postać Henryka, Pankracego i innych ludzi występują Złe Duchy, Anioł Stróż czy mara Dziewicy. Mamy tu również frenetyzm romantyczny, widoczny głównie przy opisie obozu rewolucjonistów, a także wcześniej, w scenach kuszenia Hrabiego przez widmo Dziewicy. Obecny jest także romantyczny prowidencjalizm, widoczny też w trzeciej części „Dziadów".

SYNKRETYZM RODZAJOWY - łączenie różnych rodzajów literackich: liryki, epiki i dramatu, w obrębie jednego utworu.

FRENETYZM ROMANTYCZNY - sposób kreowania świata przedstawionego przy użyciu elementów grozy, ekspresyjnej poetyki, oddziałującej na wyobraźnię czytelnika.

ROMANTYCZNY PROWIDENCJALIZM - pogląd wyrażający przekonanie, że rzeczywistość historyczna została wcześniej starannie zaplanowana przez Boga. Człowiek według tej teorii ma niewielki wpływ na bieg historii – tylko w stopniu, który nie przekraczałby ram boskiego planu świata. W takim myśleniu nie ma miejsca na przypadek, wszystko ma swój cel, ku czemuś zmierza.

6. Dramat rodzinny w "Nie-Boskiej komedii".

Dzieło dzieli się tradycyjnie na dwa ogniwa. Pierwsze dwie części opisują życie prywatne bohatera i nazywa się je dramatem rodzinnym Henryka. Poeta przedstawia tu postać skrajnego romantycznego indywidualisty i egocentryka – Męża. Poślubia on prostą, ale do szaleństwa w nim zakochaną dziewczynę. Szybko razi go jednak przyziemność małżeńskiego żywota, a zwłaszcza prozaiczność codziennych, rodzinnych obowiązków. Rojący niespełnione ambicje poetyckie Henryk postrzega małżeństwo jako degradację, zniżenie się do niższej, prymitywnej rzeczywistości. Poszukuje zatem wzniosłości, jaka mogłaby nadać jego życiu sens. Kuszony przez zjawy, rzuca się w pogoń za Dziewicą – wyobrażeniem romantycznej miłości i poezji. To, że Henryk nie pojawia się na chrzcinach swojego syna, prowadzi do dramatycznych rozstrzygnięć. Jego żona popada w obłęd, a syn zostaje naznaczony tragicznym losem – będzie poetą, ale jego żywot stanie się nieszczęśliwy i krótki. Porzucenie żony i syna przez uwiedzionego romantycznymi majakami Henryka pociąga za sobą rozpad więzów rodzinnych i decyduje o jego klęsce. Kiedy bohater orientuje się, że tropi jedynie widziadła i chce powrócić do żony, okazuje się, że jest już na to za późno. Znajduje się ona w domu dla obłąkanych, a jego syn ślepnie. To surowa kara za zaniechanie powinności głowy rodziny.

7. Rola poezji i los poety w "Nie-Boskiej komedii".

Bardzo wiele miejsca poświęca Krasiński w "Nie-Boskiej komedii" roli poezji romantycznej i losom poety. Sam hrabia Henryk mieni się być wielkim poetą, odczuwa metafizyczne, wzniosłe dążenia. Nie posiada jednak talentu poetyckiego. W przeciwieństwie do niego, ów talent ma natomiast jego syn – Orcio. Poezja zostaje w dramacie przedstawiona jako siła niszcząca, destrukcyjna, prowadząca do tragicznych rozstrzygnięć i zatracenia bohaterów. Ceną, jaką płaci za ów dar Orcio, jest jego ślepota, choroba nerwowa oraz przedwczesna śmierć. Henryka poezja romantyczna odwodzi od rodzinnych obowiązków i decyduje o jego dramatycznych losach. U progu klęski obrońców dawnego ładu, w Okopach św. Trójcy, Henryk rzuca się w przepaść ze słowami: "Poezjo! Bądź mi przeklęta!".
To poezja, zdaniem bohatera, jest winna jego upadku. Ukształtowała w nim wrażliwość, indywidualizm romantyczny, a ostatecznie okazała się fałszywą. Znamienna jest scena dramatu, gdy Henryk rusza w pogoń za Dziewicą – symbolem idealnej poezji. Gdy wreszcie udaje się mu do niej zbliżyć, okazuje się, że ma ona twarz trupa. Poezja okazuje się ułudą, majakiem. Po raz pierwszy w romantyzmie poezja – dotąd postrzegana wyłącznie jako siła kreująca i esencja świata – została przedstawiona jako coś, co może prowadzić do wykolejenia bohatera. Wyjątkowe posłannictwo poety, jego odmienność od innych nie przynoszą mu u Krasińskiego splendorów, ale decydują o jego klęsce. Także Maria – prosta dziewczyna, będąca żoną Henryka odnajduje w sobie pierwiastki poetyckie. Ją prowadzi to jednak do szaleństwa i skutkuje pobytem w domu dla obłąkanych, a w konsekwencji i śmiercią.

8. Wizja rewolucji i walki klas w "Nie-Boskiej komedii".

Krasiński przedstawił w ostatnich dwóch częściach „Nie-Boskiej komedii” swoje stanowisko odnośnie rewolucji. Należy mieć na uwadze, że wielki wpływ na światopogląd poety miał jego ojciec. Oficer tak dalece zaślepiony był koniecznością podtrzymania wiodącej roli szlachty w, że po upadku Napoleona otwarcie popierał carat. Zygmunt Krasiński odziedziczył niejako po ojcu uwielbienie dla arystokracji, co doskonale widać w „Nie-Boskiej komedii”.
Sam, będąc arystokratą, zauważał odwieczną walkę klas, niemożność pogodzenia wieloletnich różnic dzielących poszczególne stany. Typowe, związane z feudalizmem konflikty społeczne zna poeta doskonale z własnych doświadczeń. Także w Polsce coraz bardziej otwarcie narastają napięcia na linii chłopi-szlachta. Mimo tej świadomości, rewolucja nie jest przez poetę postrzegana jako właściwa droga. Traktuje on w dramacie ów zryw tłumów jako wystąpienie przeciwko boskiemu ładowi i porządkowi świata. Tym samym rewolucja ta ma charakter nie-Boski, albowiem występuje przeciw Jego prawom i zasadom. Rewolucja jest siłą wszechogarniającą; zniszczenie, które będzie jej skutkiem, będzie totalne. Wystąpienie mas skierowane jest nie tylko przeciw arystokracji, ale także wiążącym się z nią wartościom – kulturze, sztuce, religii. Stąd nowy świat, jaki ma powstać na gruzach rewolucji w opozycji do tych elementarnych wartości, będzie w swej istocie barbarzyński. Rewolucja w "Nie-Boskiej komedii"  ma charakter antyfeudalny (zrównanie klas społecznych), ale i antykapitalistyczny (stąd po stronie arystokratów znajdują się też bankierzy).

9. Charakterystyka obozu rewolucjonistów

W IV części dramatu scharakteryzowany zostaje tłum rewolucjonistów. Okazują się oni ludźmi spragnionymi walki, jako zadośćuczynienia za wielowiekową niesprawiedliwość społeczną. Zbiorowisko rewolucjonistów składa się z chłopów, lokajów, służących, pracowników fabryk. Złożoność owego tłumu, jego rozmaitych intencji, daje wynaturzony obraz zwolenników rewolucji. Największe zainteresowanie Henryka wzbudzają zwłaszcza znajdujący się w obozie Żydzi-Przechrzci. Ich zamiary już zupełnie nie idą w parze z roszczeniami pozostałych rewolucjonistów. Żydzi pragną bowiem jedynie celów doraźnych – chcą obalić chrześcijaństwo, a w jego miejsce wprowadzić własny kult. Także wynajęty przywódca militarny rewolucji – generał Bianchetti okazuje się w istocie gardzić zrywem mas, a dąży tylko do zyskania sławy i możliwości wykazania swojego taktycznego geniuszu. Wędrujący po obozie Henryk stwierdza wreszcie z goryczą, że rewolucja nie przyniesie ze sobą niczego nowego. Na gruzach rewolucji powstanie nowy porządek, ale i on prędzej czy później prowadzić będzie do podziałów społecznych.
Przywódca rewolucji – Pankracy ślepo ufa rewolucji, rozumie ją jako konieczność dziejową. Pragnie wolności, równości, spokoju, ładu. Sądzi, że da się to osiągnąć przez degradację obowiązujących wartości. Pankracy zdaje się nie zauważać zagrożenia, jakie pociąga za sobą rewolucja. Nie wie, że intencje tłumu są diametralnie różne od jego własnych. W obozie rewolucjonistów sportretowana zostaje jeszcze jedna postać, która decyduje o negatywnej ocenie powstańczego tłumu. To samozwańczy, fanatyczny kapłan, Leonard. Podczas pobytu wśród rewolucjonistów Henryk obserwuje sprawowany przez niego orgiastyczny obrzęd, stylizowany na sabat czarownic. Taki obraz nadaje wizji rewolucji w dziele Krasińskiego jeszcze jedną cechę – staje się ona szatańska, diabelska (a zatem znów „nie-Boska”).

10. Charakterystyka obozu arystokratów.

Obóz arystokratów, któremu przewodzi hrabia Henryk, jest przedstawiony negatywnie. To grupa ludzi zdegenerowanych, reprezentujących przebrzmiałe wartości. W istocie okazują się oni być osobami tchórzliwymi, niezdolnymi do walki, oportunistami. Są zdolni do wszystkiego, byle tylko móc zapewnić sobie bezpieczeństwo – skłonni są do zawarcia ugody, daleko idących ustępstw, a nawet do upokorzeń, byle tylko nie doszło do przelewu krwi. Henryk sądzi, że to arystokracja jest gwarantem najważniejszych ludzkich wartości. To jej zadaniem powinna być, w jego ocenie, obrona wiary katolickiej, dawnych tradycji i przywilejów, podstawowych reguł życia społecznego. Pragnie za wszelką cenę ocalić i zachować istniejący dotychczas porządek świata. Jednak i on wie, że arystokracja staje się warstwą społeczną niezdolną do sprawowania rządów, a zanadto przedkładającą prywatę nad obowiązki patriotyczne i państwowe. Na tle pozostałych arystokratów Henryk okazuje się być postacią honorową, godną, wzniosłą. W pewnym momencie oskarża nawet przedstawicieli swojej klasy społecznej, ponawiając zarzuty, które usłyszał wcześniej, w odniesieniu do arystokracji, od Pankracego. Tym samym Krasiński podkreśla ich prawdziwość – skoro są formułowane przez przywódców obu obozów, muszą mieć one faktycznie uzasadnienie.

11. Historia i historiozofia w "Nie-Boskiej komedii".

Krasiński rozwija w dramacie swoistą historiozofię – filozofię historii. Bohaterowie dzieła to przedstawiciele dwóch różnych klas społecznych w ważnym dla nich momencie dziejowym. Następuje bowiem konieczność starcia zbrojnego arystokracji i rewolucjonistów. Ma to prowadzić do zadośćuczynienia za wielowiekową niesprawiedliwość społeczną. Krasiński opisuje świat znajdujący się w stanie rozkładu. Ma to swoje źródło w upadającym, dotąd obowiązującym, porządku feudalnym. Konfrontacji klas towarzyszy ingerencja Opatrzności (prowidencjonalizm). W historiozofii Krasińskiego tkwi głębokie przeświadczenie, że rozwój świata wyznaczany jest przez rozlew krwi oraz budowanie nowych struktur społecznych w miejsce istniejących. W "Nie-Boskiej komedii" poeta nie przyznaje w gruncie rzeczy racji żadnej z portretowanych klas. Obie warstwy społeczne (arystokracja i rewolucjoniści) zostają skrytykowane. Dramat jest wykładem pesymistycznej filozofii dziejów Krasińskiego. Jego zdaniem ludzkość zmierza na skraj zagłady, a kolejne wydarzenia historyczne znamionują jedynie kolejne troski i zagrożenia.

12. Wieloznaczność zakończenia "Nie-Boskiej komedii".

Otwarte zakończenie „Nie-boskiej komedii” pozwala odbiorcom na wiele interpretacji. Pozostaje ono w zgodzie z podstawową myślą historiozoficzną Krasińskiego. Kiedy widzimy, że w wielkiej wojnie pomiędzy arystokracją a masami robotniczymi zwyciężają rewolucjoniści, a ich przywódca sięga po władzę absolutną, na przeszkodzie staje mu sam Bóg.
Pankracy ginie. Jego ostatnie słowa brzmią: "Galilaee, vicisti!" (Galilejczyku zwyciężyłeś!). Wypowiedź taka zdaje się być świadectwem oddania Chrystusowi należnej mu chwały, ukorzenie się przed Nim. Przywódca rewolucji ginie, a jego pragnienie, by budować w oparciu o zniszczenie i destrukcję nowy porządek świata, nie znajduje swojej realizacji. Pankracy (z greckiego oznacza Wszechwładny), kreując świat bez Boga i burząc ustalone Jego ręką odwieczne zasady świata, zostaje skonfrontowany ze Stwórcą. Ponosi surową karę za swe zuchwalstwo. W ten sposób autor dał upust swojemu przekonaniu, że człowiek nie został powołany do tego, by samozwańczo zmieniać świat, ale do tego by żyć z nim w zgodzie. Tylko Bóg okazuje się zatem być zdolny do zmieniania biegu dziejów i decydowania o losach świata. Zakończenie "Nie-Boskiej komedii" można interpretować dwojako.

Wizerunek Chrystusa-Mściciela wywodzi się z przekonania, iż w przeddzień końca świata powróci on na ziemie jako zwycięzca, który sprawiedliwie osądzi i ukarze ludzi. Można więc przypuszczać, że Krasiński w swoim dziele wróżył rychłe nadejście dnia Sądu Ostatecznego. Autor dał w ten sposób do zrozumienia, że jeśli rewolucjoniści dojdą do władzy, ponieważ szlachta i arystokracja były zbyt słabe, aby im się przeciwstawić, to będzie oznaczało to "koniec świata". Przejęcie sterów przez masy robotnicze doprowadzi do upadku tradycji, obyczajów, moralności i wszelkich wartości kulturowych, wypracowanych przez wieki przez arystokratów. Z drugiej strony ingerencja Chrystusa zwiastować może odrodzenie chrześcijańskich wartości, nową epokę, w której nie będzie już miejsca na zło i zniszczenie.

13. Symbolika w "Nie-Boskiej komedii".

Każdy z bohaterów symbolizuje zbiór pewnych charakterystycznych postaw. Nawet Hrabia nie jest postacią o cechach indywidualnych. W pierwszych dwóch częściach dramatu uosabia on przecież ogół poetów, a w pozostałych dwóch częściach jest ucieleśnieniem wszelkich arystokratycznych cnót.
Z drugiej strony stoi Pankracy – człowiek młody, zdolny, inteligentny, ambitny i pozbawiony skrupułów. Nie liczyła się dla niego przeszłość i tradycja, a jedynie przyszłość i nowoczesność. Można powiedzieć, że w taki właśnie stereotypowy sposób postrzegano przywódców lewicowych ruchów emancypacyjnych czy robotniczych. 
Symboliczna jest również postać Chrystusa w finale dramatu. Jezus powracający na ziemię nie przypomina już jednak Mesjasza. Symbolizuje w ten sposób nie tylko nadejście dnia Sądu Ostatecznego, ale również wielką i bezapelacyjną siłę boską, z którą nic co ludzkie nie może się równać. 
Ponadto w warstwie fabularnej również występuje wiele symboli. Scenę walki czarnego orła z wężem można ją interpretować jako przepowiednię nadchodzącego boju pomiędzy klasami społecznymi. Dumny orzeł w tym przypadku symbolizuje arystokrację, a przebiegły wąż rewolucjonistów. Zwycięstwo ptaka nad gadem napawa Henryka przekonaniem, iż jemu również uda się odeprzeć siły wroga.
Symbolem chrześcijaństwa w dramacie są Okopy Świętej Trójcy – ostatniego bastionu wyznawców Chrystusa. Na czele wojsk broniących się przed natarciem rewolucjonistów stał sam Henryk, a w ręku dzierżył miecz świętego Floriana, czyli powszechnie znany symbol dowództwa i boskiego poparcia.

14. Bohaterowie "Nie-Boskiej komedii".

HRABIA HENRYK – MĄŻ
Poznajemy go w chwili ślubu z Marią, ma on wtedy 21 lat. Henryk jest poetą, ma przez to poczucie wyższości, pogardza innymi. Ta pycha prowadzi go jednak do klęski, jaką w efekcie ponosi w życiu osobistym. Związek z przeciętną, choć bardzo go kochającą kobietą, szybko go nudzi. Poszukuje on kochanki idealnej, którą dostrzega początkowo w Dziewicy, będącej dla niego uosobieniem żywej poezji. Okazuje się ona jednak wcieleniem szatana. Widząc tragedię, która dotknęła jego rodzinę (żona popada w obłęd) Mąż wyrzeka się poezji, będzie go ona jednak prześladować przez całe życie (jego syn staje się poetą). Przeżywa on osobiste tragedie: śmierć żony i kalectwo syna.
W części trzeciej Hrabia ma 36 lat. Jest działaczem społecznym, przywódcą arystokracji. Wie, że radykalny przewrót na ziemi nie zmieni układów społecznych, a dawną arystokrację zastąpi nowa. Zna on także wady swojej warstwy. Widząc zwycięstwo rewolucjonistów popełnia samobójstwo, do końca zostając wielką indywidualnością. Pankracy uważa go za równorzędnego partnera.. 

ORCIO
Syn Henryka i Marii. Naznaczony przez Marię w chwili chrztu staje się poetą. Obdarzony poetyckim geniuszem chłopiec już od najmłodszych lat ma moc tworzenia poezji, co staje się jego przekleństwem. Dar poetycki nie pozwala mu przeżyć dzieciństwa na zabawach. Jest zbyt dojrzały jak na swój wiek. Nadwrażliwy, słaby psychicznie, stoi na pograniczu świata duchów i świata. Dla ojca Orcio jest powodem nieustannych wyrzutów sumienia (przypomina mu o śmierci porzuconej przez niego matki). Dziecko to jest napiętnowane poezją. Cierpi z jej powodu, a fizycznym przejawem tego cierpienia jest ślepota, na którą zapada. W romantyzmie dziecko traktowane było jako szczególnie przeznaczone do kontaktu ze światem nadprzyrodzonym, a postać ślepca w literaturze kojarzona była z niepospolitym geniuszem poetyckim. W ten sposób Krasiński w postaci Orcia koncentruje stereotypy dotyczące prawdziwego twórcy, dziecko to symbolizuje ideał poety.

MARIA
Matka Orcia, żona Henryka. Poznajemy ją podczas jej ślubu z Hrabią. Jest prostą, kochającą i oddaną małżonkowi kobietą. Bardzo przeżywa jego odejście z domu z Dziewicą symbolizującą poezję. Postanawia więc zrobić wszystko, by jej mąż kochał ich wspólnego syna. Błogosławi Orcia, żeby został w przyszłości poetą, co miało zapewnić mu miłość ojca, a jej przebaczenie męża. W efekcie syn staje się poetą, co okaże się dla niego zgubne. Ona sama modli się o to, by również stała się poetką. Jej modlitwy zostają wysłuchane, jednak natchnienie poetyckie doprowadza ją do szaleństwa, a potem do śmierci.

PANKRACY
Pankracy to przywódca rewolucjonistów, ma on cechy autentycznych przywódców Wielkiej Rewolucji Francuskiej – Dantona i Robespierre’a. Jest to człowiek z ludu, bez przeszłości – nie ma przodków ani tradycji. Jest silnym, konsekwentnym i upartym człowiekiem, dzięki czemu udało mu się osiągnąć pozycję przywódcy. Sądził, że może zbudować nowy ład, dlatego wzniecił rewolucję, naruszając tym samym podstawową strukturę świata – rewolucja to bowiem nic innego, jak bunt wymierzony przeciwko porządkowi społecznemu. W pełni panuje nad podburzonym tłumem. Inni czują wobec niego respekt. Pankracy jest niezależny, ma świadomość swojej wielkości i to jest powodem jego samotności. Przeżywa on szereg wątpliwości. Sam podejmuje ryzyko i sam chce za to odpowiadać. Mimo założenia równości wszystkich obywateli Pankracy jest wyróżniany przez tłum. Rewolucjoniści nazywają go „Wielkim Obywatelem”, a Henryk mówi do niego ironicznie „obywatelu-boże”.
Pankracy wierzy, że cel uświęca środki, a w imię „idei wieku naszego” należy popełniać zbrodnie. Dla niego nie istnieje przeszłość, nie ogląda się wstecz. Jego niezłomna wiara załamuje się jednak po ostatecznym zwycięstwie. Na gruzach starego, ginącego świata Pankracy przeżywa falę skruchy. Mówi o konieczności zmazania zbrodni przez stworzenie raju na ziemi. To jednak nie zmaże jego win. Dlatego Pankracy zostaje pokonany przez Chrystusa Zbawiciela. 

15.Plan wydarzeń "Nie-Boskiej komedii".

CZĘŚĆ I
1. Błogosławieństwo Anioła Stróża, zwiastowanie narodzin dziecka.
2. Stworzenie diabelskiej Dziewicy przez Złe Duchy.
3. Małżeństwo Henryka i Marii.
4. Widmo Dziewicy ukazuje się we śnie Mężowi.
5. Mąż opuszcza dom rodzinny i podąża za upoetyzowaną Dziewicą.
6. Chrzest Orcia.
7. Powrót Henryka.
8. Obłęd Marii.
9. Mąż odwiedza żonę w szpitalu dla obłąkanych.
10. Śmierć Marii.

CZĘŚĆ II
1. Przejawy poetyckiego talentu dziesięcioletniego Orcia i pierwsze objawy jego obłąkania.
2. Spacer - symboliczna rozważania Męża i Filozofa na temat porządku społecznego.
3. Rozmowa Hrabiego z Orłem, decyzja Henryka o przyłączeniu się do obozu arystokratów i objęciu nad nim dowództwa.
4. Ślepota Orcia.

CZĘŚĆ III
1. Pankracy przekazuje Przechrzie wiadomość o planowanych odwiedzinach u wrogiego przywódcy - Hrabiego Henryka.
2. Przechrzta oprowadza Hrabiego Henryka po obozie dla rewolucjonistów.
3. Spotkanie przywódców w siedzibie Hrabiego Henryka.
4. Polemika Hrabiego z Pankracym i fiasko ich rozmów.

CZĘŚĆ IV
1. Obóz arystokratów - Okopy Świętej Trójcy, Henryk nawołuje do walki i obiecuje zwycięstwo.
2. Orcio z ojcem w lochach - sąd udręczonych dusz nad Hrabią Henrykiem.
3. Próby buntu w obozie arystokratów, zmowa przeciwko Hrabiemu i chęć rokowania z wrogiem.
4. Krwawe walki w Okopach Świętej Trójcy = liczebna i bojowa przewaga rewolucjonistów.
5. Orcio umiera trafiony kulą.
6. Klęska arystokratów i samobójczy skok Henryka.
7. Triumf Pankracego i jego śmierć z woli Boga.